- Aydos myrza, qúpiya bolmasa aitynyzshy, dauysynyzdy qay partiyagha berdiniz?
- Dauysymdy JSDP-gha berdim. «Núr Otangha» dauys berushiler mensiz de jetedi emes pe?
- Sonymen «saylaudyn» biylik qalaghanday nәtiyjesi shyqty. Ortalyq saylau komissiyasy taratqan sol aqparat kónilinizge qanday oy qaldyrdy?
- Shynyn aitsaq, saylaudyng nәtiyjelerin kórip, ózimdi keremet baqyttymyn dey almaymyn. Mening oiymsha, bizder osy saylaudan kem degende birneshe sabaq aluymyz kerek siyaqty. Birinshiden, mening payymdauymsha, býgingi sayasy jýie - sayasiy-partiyalyq alang qyruar ózgeristerdi talap etip otyrghany anyq. Býgingi partiyalar, partiyalyq kóshbasshylar qazaq qauymynyng kónilinen shyghyp otyrghan joq. Olardyng dәrmeni qazirgi dәuirding talaptarynan qalyp qalghan. Býgingi partiyalyq jýie osydan 10-15 jyl búryn qúrylghan. Sol kezdegi ýrey men kýdikterdi boyyna jinaghan. Al osy 10-15 jyldyng ishinde zaman da, adam da ózgerdi. Eng bastysy - jana qogham tuyndap keledi. Búl jana qoghamnyng talaptary, múrattary keshegi akademikter men zangerlerdin, sheneunikter men shekpendilerding oiynan mýldem ózgeshe.

- Aydos myrza, qúpiya bolmasa aitynyzshy, dauysynyzdy qay partiyagha berdiniz?
- Dauysymdy JSDP-gha berdim. «Núr Otangha» dauys berushiler mensiz de jetedi emes pe?
- Sonymen «saylaudyn» biylik qalaghanday nәtiyjesi shyqty. Ortalyq saylau komissiyasy taratqan sol aqparat kónilinizge qanday oy qaldyrdy?
- Shynyn aitsaq, saylaudyng nәtiyjelerin kórip, ózimdi keremet baqyttymyn dey almaymyn. Mening oiymsha, bizder osy saylaudan kem degende birneshe sabaq aluymyz kerek siyaqty. Birinshiden, mening payymdauymsha, býgingi sayasy jýie - sayasiy-partiyalyq alang qyruar ózgeristerdi talap etip otyrghany anyq. Býgingi partiyalar, partiyalyq kóshbasshylar qazaq qauymynyng kónilinen shyghyp otyrghan joq. Olardyng dәrmeni qazirgi dәuirding talaptarynan qalyp qalghan. Býgingi partiyalyq jýie osydan 10-15 jyl búryn qúrylghan. Sol kezdegi ýrey men kýdikterdi boyyna jinaghan. Al osy 10-15 jyldyng ishinde zaman da, adam da ózgerdi. Eng bastysy - jana qogham tuyndap keledi. Búl jana qoghamnyng talaptary, múrattary keshegi akademikter men zangerlerdin, sheneunikter men shekpendilerding oiynan mýldem ózgeshe.
Ekinshiden, elge, últymyzgha shynayy sayasy modernizasiya qajet ekeni kórinip otyr. Bir ghana mysal keltireyin. Kórshiles, kedendes Reseyding ózi sayasipartiyalyq jýiesin damytayyn dep otyr. Aynalyp kelgende, Putinning qolyndaghy qarjy men biylik Nazarbaevtikinen kóp bolmasa, esh kem emes shyghar. Biraq ótken parlament saylauynda Putin oisyray jenildi. Saralap qarasanyz, Putinning partiyasy negizgi dauystaryn «últtyq» respublikalardan ghana jinay aldy. Taza orys aimaqtary Putinge dauys bergen joq! Yaghni, tyng ózgerister bolmay, janalyq bolmay, orys qauymy damy almaydy dep týsindi.
Ótken jyldyng ishinde bolghan jaghdaylar bizding qauymgha da osynday ózgeristerding qajet ekenin kórsetip otyr. Mening oiymsha, janadan saylanghan parlament óz júmysyn saylau turaly zandy qayta jasaqtaudan bastauy kerek. Ýshinshiden, elimizge ýlken iydeyalar men iydeologiya qajet siyaqty...
- Naqty qanday iydeologiyany menzep otyrsyz, mәselen, әriptestteriniz qazaq biyliginde últtyq iydeologiyanyng kendeligin kóp aitady?
- IYdeologiya degende men qúndylyqtardy menzep otyrmyn. Mysaly, osy saylaudaghy partiyalardyng baghdarlamalaryn qaranyzar. Bir-birinen kóshirip alghanday. Negizinen jalang populizm. Halyqqa shamamen osy únaydy-au, osy turaly baspasózde jazylyp, aitylyp jýr ghoy degendey sarynmen jazylghan. Býgingi partiyalardyng ainalasyndaghy halyq iydeya ýshin emes, adam, túlgha ýshin jinalghan, toptasqan. Biylik bolsyn, oppozisiya bolsyn. Al adam, túlgha qartayady, qatelesedi, sharshaydy, tipti aljidy. Sonda da qolday beru kerek pe onday partiyany? Kórge deyin qolday beru kerek pe olardyng basshylaryn? Al ol adam malghún, qylmysker bolsa she? Sondyqtan aldaghy uaqytta partiyalardyng iydeologiyalyq, belgili bir qúndylyqtardy tútynyp, solardan auytqymaytyn partiya bolghanyn qalaymyn. Bizding partiyalardy 15-20 jyl boyy belgili saylaudan saylaugha útylyp, jenilip kelgen adamdar basqaryp keledi.
Biraq bir qyzyghy - olardyng jenilisi, útylysy jaqtastaryn oilandyrmaytyn sekildi. «E, bolghany bolar, biyliktegiler it eken!» dep jýre beredi. Biraq partiyanyng maqsaty saylaugha qatysu emes, biylikke jetu emes pe? Nege sol partiyalardyng mýsheleri óz basshylaryna «Myqty azamatsyn, jaqsy jigitsin, biraq birneshe saylau nәtiyjesinde jenilip jatyrsyn, jastargha, tyng kýshterge oryn ber», - demeydi? Sebebi de týsinikti. Partiyalardy qúrushylar - sol partiyalardyng negizgi sponsorlary. TOO men AO-dan aiyrmasy joq. Óz jaqtastarynyng qoldauymen, qarjylyq kómegimen ómir sýrip jatqan birde-bir partiya joq elde. Bayaghyda Chiliyde Salivador Aliende degen kommunist boldy. Ol preziydenttik saylaugha bes ret týsip útylghan eken. Keyde sharshap ketkende әzildeytin kórinedi: «Erteng ólip qalsam, qúlpytasyma «Búl jerde Chiliyding bolashaq preziydenti jatyr» dep jazatyn bolar», - dep. Shynyn aitsa, Aliendening jetistirgeni shamaly. Ony Pinochet kelip, tónkerip tastaghany bolmasa, tarihta qarabet bolyp qalar edi. Aytpaghym basqa. «Búlar erteng preziydent bolady» dep ómir boyy senetin zaman emes. Eshbir partiya basshysy payghambar emes. Sayasatqa da biologiyalyq zandylyqtar óktemdik jýrgizedi. Jana qan, jana lep, tyng ózgerister qajet. Partiyalyq qúndylyqtardyn, iydeologiyanyng joqtyghy ainalyp kelgende saylaushylardyng diny nemese basqa ekstremizmge iytermeleytinin de aita keteyik.
- Eger saylau әdil ótkende, eldegi jalghyz oppozisiyalyq JSDP partiyasy tym qúryghanda jeti payyzdyq beldeuden ótip, parlamentting bir búryshynan oryn alady degen kópshilikting oiyn Aqorda byt-shyt etti. «Janaózen faktoryn» eseptemey, biylikting osynday óreskel búrmalaushylyqqa baruynda ne sebep bar dep oilaysyz?
- Sebebi bir. Biylik býgingi oppozisiyadan qorqyp otyrghan joq. Oppozisiyanyng halyqty kóterip alyp ketetindey simvolikalyq, emosiyalyq kapitaly joq. Ras, jigitterdi halyq biledi, qolpashtaydy, maqtaydy, arqasynan qaghady, biraq sene bermeydi. Shyny - osy. IYdeya, ýlken iydeya kerek dep otyrghanym sol ghoy. Adam óz jany ýshin, ary ýshin, qúndylyqtary ýshin tapqan tayanghanyn tastap, nartәuekelge bara alady. Biylikti jaqsy kóreyik, itting etinen jek kóreyik, biraq biylikting halyq psihologiyasyn biletinin de moyyndayyq. Onyng ýstine televizordyng qúly bolghan halyqty aldau da asa qiyn sharua emes. Oppozisiya teledidardan alastatylghan. Qazir, shyndap kelse, eki partiya ghana bar: teledidar partiyasy men internet partiyasy. Áli de bolsa birinshilerding sany kóp. Biraq bizding oppozisiyalyq partiyalar internetti keremet mengerip jatyr dey almaymyn. Bolashaq osy internet partiyasynda. Aldaghy jyldary biylikke jetemin degen kýshter júmysyn dәl osy internetten bastauy kerek.
- Mәselen, saylaushylardyng nebәri 21 payyzy ghana dauys bergen Almatyda JSDP keminde 15 payyz dauys alypty...
- Aytqanynyzdy men Qúdaydyng da, sottyng da aldynda rastay alamyn. Saylau kýni men Almaty boyynsha jýzden astam uchaskelerde baqylaushylardyng júmysyn basqardym. Qolyma týsken, kózimmen kórgen hattamalargha sýiene otyryp, Almaty boyynsha JSDP ekinshi oryndy erkin aldy dey alamyn. Eger Almatydaghy saylau barsha respublikada ótti deytin bolsaq, mening oiymsha, parlamenttke biylik ótkizgen partiyalarmen birge JSDP da otyruy tiyis edi.
- Janaózendegi jaghdaydan keyin parlamentke JSDP-nyng ótu mýmkinshiligi turaly kóp aitylyp edi. Ásirese OSK Bolat Ábilov pen Gýljan Erghaliyevany partiyalyq tizimnen syzyp tastaghan son, sayasattanushylar tarapynan biylik JSDP-ny parlamentke ótkizedi degen boljam da aitqan edi. Sonda әiteuir búl partiyany ótkizbeytin bolsa, Aqorda eki sayasatkerdi tizimnen alyp tastaghany nesi? Múnday mәnsiz oiynmen biylik ózine halyqaralyq úiymdardyng kәrin shaqyrghannan ne útty?
- Asa ýlken qisyn joq. Oiyn! JSDP-nyng ornynda bolsam, men Bolat pen Gýljandy saylaudan alghan kýni partiya bolyp saylaugha boykot jariyalar edim. Búl biylik ýshin ondyrmaytyn «udar» bolar edi. Estuimshe, partiyanyng serkelerining bir bóligine biylik tarapynan «senderdi ótkizemiz, tyrp etpender!» degen әngime bolghan kórinedi. Sol oiynnyng dәleli retinde Bolattardy saylaudan alyp tastaghan dep sanaymyn. Oppozisiyanyng óz serti men óz oiy bolghany abzal. Sol sertten tayyp, biylikting erejesimen oinay bastasan, qúnyng eki payyzgha da jetpeydi. Myna saylau sony aiqyn dәleldedi. Biylikpen belgili bir mәmilege jetu ýshin de, ony oryndatu ýshin de, partiyada ýlken kýsh bolugha tiyis. Biylik onday kýshting bar ekenin ishtey sezip otyruy kerek. Al eger onday kýshting joq ekenin bilip otyrsa, biylik qaytse de óz degenin jasaydy. Búl bayaghy Makiavelliyding zamanynan kele jatqan qaghida emes pe? Shyndap kelse, bolghan jaghday partiyanyng ishinde qyzu talqylanuy qajet. Eshkim renjimesin, biraq myna saylaudan keyin partiyanyng býgingi basshylyghy týgeldey otstavkagha ketkeni dúrys. Búl qatardaghy jaghday emes, strategiyalyq útylys. Áriyne, ol útylys qoldan jasaldy, biraq ony qalyng halyqqa qalay dәleldey alasyn?! Eger jaghday osy kýiinde qalar bolsa, búl biylik JSDP-ny kýresinge shygharyp tastaydy. Al biylikke kýsh kórsetu ýshin, óz ishinde jana kýshter boluy tiyis. Aqiqaty - osy.
- IYә, biylikting búl saylaudan ne útqany belgisiz, al útylghany kóp siyaqty. Mysaly, búghan deyin Aqordanyng iyesi Núrsúltan Nazarbaevty sipay ghana synap ótetin JSDP dýisenbi kýngi baspasóz mәslihatynda preziydentting sau tamtyghyn qaldyrmady. Elde oryn alghan osy jaghdaygha tikeley jauap beretin musiyn-susinder emes, Nazarbaevtyng tikeley ózi dedi mәslihat spiykerleri. Yaghni, Aqorda tynysh jatqan jylannyng qúiryghyn basyp, oppozisiyanyng radikaldy belsendiligin oyatqan joq pa?
- Soqyr aitypty ghoy «kóremiz» dep. Shynyn aitayyn, keshegiden de beter oppozisiyanyng aitqandary mening esimde. Bir kezderi «Nazarbaev, ket!» degen úran bolghany esinizde me?
- Esimizde, әriyne. Al osynday kópe-kórneu qiyanattan keyin sosial-demokrattar әbilәzovtik «Alghamen» astyrtyn bolsyn birigui mýmkin be?
- Saylaudan keyin oppozisiya ózining taktikasy men strategiyasyn qayta qarauy shart. Ózderi ýshin bolsa da. Birigu degenge kelsek, kýmәnim bar. «Algha» bolsyn, «Maydan» bolsyn - Ábilәzovtyng jeke «jobalary». Men bilsem, Múhtar qolyndaghy qolshoqparlaryn eshkimge bere qoymas. Sayasy seriktestik boluy mýmkin. Ótken saylauda da Kompartiya men «alghalyqtar» JSDP-ny birauyzdan qoldady emes pe? Sodan asa qoymas.
- Aydos myrza, osy saylauda biylikting últ patriottaryn aidalada qaldyrghanyn qalay týsinesiz? Qarap otyrsaq, olardyng ýni shygharday tesik qalmapty ghoy...
- Óz basym «últ patriottary» degen termindi únatpaymyn. Jýregim qabyldamaydy. «Últshyldar» deyikshi...
- Meyli, qalauynyz bilsin!..
- Birinshiden, saylaugha tek sayasy partiyalar ghana qatysa alady. Elde últshyl partiyalar joq. Últtyq baghyttaghy qozghalystardy alatyn bolsaq, olardyng birazy «Ruhaniyat» epopeyasyna aralasty. Arty ne bolghanyn jaqsy bilemiz. Qolynda ne móri, ne jarghysy joq pәtuasyz jigitke senemiz dep, qarabet boldy. Qayta «Ruhaniyatty» saylaudan týsirip tastaghanyna «raqmet» aituymyz kerek shyghar. JSDP-gha 1,5 payyz bergen saylauda «Ruhaniyat» nólden asa almay qalar edi. Jetisken sharua emes, әriyne.
- Aqorda «Aq joldy» parlamentke qalay qúlaghynan sýirep kirgizgeni belgili: búl saylaugha deyin de aita-ayta jauyr bolghan taqyryp. Al ózderin «halyqshyl» dep ataytyn Kosarevting kommunister partiyasy qosaq arasyna qalay ótip ketip jýr? Týsi onghan kommunisterdi parlamentke ótkizgendegi biylikting kóksegeni ne?
- Búl da oiyn. Biraq negizinde Janaózendegi jaydyng janghyryghy, ýreyi jatyr. Óz basym «týsi onghan» kommunisterdi bilmeydi ekenmin. Qazaq ýshin kommunist bolu satqyndyqpen birdey dýniye. Sondyqtan da QHKP-ning parlamentke ótui tap-taza qiyanat, absurd. Bir biletinim, biraz adamdar osylardyng ýgitine senip, dauys bergen. Kezinde Marchenko «Ruhaniyatqa» dauys beretin edi ghoy: «Ziyany joq, әiteuir» dep. Sol sekildi. Basqasha kommunisterding parlamentke ótuin týsine almaymyn. Shyndap kelse, eldegi eki Kompartiyany sotpen jauyp tastaghan dúrys. «Adamzatqa qayshy qúbyjyq iydeologiya» retinde...
- Elde kezekti las saylau ótkenin OBSE de mәlim etti. Osynday sayasy zansyzdyqtardyng aqyry «jana Janaózenge» úlasuy mýmkin be?
- Janaózen - Jeltoqsan sekildi qasterli de, qaterli de oqigha. Men ony saylaumen baylanystyrmas edim. Jaqynda sol jaqta bolyp qayttym. Kózimmen kórgen, qúlyghymmen estigen dýniyeler kimdi bolsa da bey-jay qaldyra almaydy. Aldaghy jyldary Janaózen taqyryby - kez kelgen adam, sayasatker, túlgha ýshin úmytylmas taqyryp. Adamgershiliktin, azamattyqtyn, qazaqtyqtyng ózegi osy Janaózen oqighasy tónireginde órby beredi. Al osy saylaudan keyin halyq túra kóteriledi degenge senbeymin. Saylaudan keyin kóshege shyghu ýshin, sol saylaudyng әdiletsizdigine barsha júrttyng kózi jetuge tiyis. Bayqauymsha, qoghamda onday pighyl joq. Onday bolmasa, qantardyng 17-si kýni ótken mitingige nege 10-15 myng adam kelmeydi? Almatylyqtar mitingi týgili, saylaugha da barmady. Anyghy - osy.
- Aytpaqshy, Aydos myrza, sizding «Habardan» berilgen Janaózen qyrghyny jónindegi pikirinizdi týsinbey, «Aydosqa ne bolghan?» dep jýrgen oqyrmangha ne aitasyz?
- Shynymdy aitayyn, aqtalyp otyrghan joqpyn. Sol súhbat 40 minuttik súhbat bolatyn. Biraz dýniyelerdi aitqan siyaqty edim. Ishinen qaysysyn alyp, qaysysyn qaldyrghanyn ózim de bilmeymin. Kórmeppin. Sodan keyin telearnalargha súhbat beruden qashatyn boldym. Negizinen naqty súraqqa qysqa jauap beru kerek degen oigha keldim.
- Al endi el parlamentine ýsh partiya «ótken» son, Aqorda biyliktegi kýshterdi qanday retpen ornalastyrady dep oilaysyz: «onshylar» men «solshyldardyn» róli qalay bólinui mýmkin?
- Men negizi alghan bilimim boyynsha tarihshymyn. Álem tarihyna qaraytyn bolsaq, san aluan jayttar bolghan. Ár elding óz joly, qiytúrqy, adam senbes oqighalary bolghan. Shyndap kelsek, birpartiyalyq jýieden góri ekipartiyalyq jýie dúrys. Ekipartiyalyq jýiege qaraghanda, ýshpartiyalyq jýie artyq. Eng bastysy - sananyng ózgerui. Janaózendegi jaydan keyin biylik ózin-ózi 80 payyzgha deyin shektedi. Búl da tyng ózgeris. Yaghny 90 payyzsyz ómir sýruge bolady dep ýirene bastaydy. Aldaghy uaqytta 60-70 payyzdargha da syiysa bastaydy. Demokratiyanyng ornauy jenil jol emes. Taghdyrymyz solay shyghar. Tek sol jolymyz qandy jolgha ainalmasa boldy dep tileyik. Tarihymyz endi ghana bastalyp kele jatyr. Ýmit otyn óshirmeyik!
- Raqmet, aitqanynyz kelsin!
Júqamyr ShÓKE,
«D»

«Obshestvennaya pozisiya»
(proekt «DAT» № 04 (132) 18 qantar 2012 jyl