- Айдос мырза, құпия болмаса айтыңызшы, дауысыңызды қай партияға бердіңіз?
- Дауысымды ЖСДП-ға бердім. «Нұр Отанға» дауыс берушілер менсіз де жетеді емес пе?
- Сонымен «сайлаудың» билік қалағандай нәтижесі шықты. Орталық сайлау комиссиясы таратқан сол ақпарат көңіліңізге қандай ой қалдырды?
- Шынын айтсақ, сайлаудың нәтижелерін көріп, өзімді керемет бақыттымын дей алмаймын. Менің ойымша, біздер осы сайлаудан кем дегенде бірнеше сабақ алуымыз керек сияқты. Біріншіден, менің пайымдауымша, бүгінгі саяси жүйе - саяси-партиялық алаң қыруар өзгерістерді талап етіп отырғаны анық. Бүгінгі партиялар, партиялық көшбасшылар қазақ қауымының көңілінен шығып отырған жоқ. Олардың дәрмені қазіргі дәуірдің талаптарынан қалып қалған. Бүгінгі партиялық жүйе осыдан 10-15 жыл бұрын құрылған. Сол кездегі үрей мен күдіктерді бойына жинаған. Ал осы 10-15 жылдың ішінде заман да, адам да өзгерді. Ең бастысы - жаңа қоғам туындап келеді. Бұл жаңа қоғамның талаптары, мұраттары кешегі академиктер мен заңгерлердің, шенеуніктер мен шекпенділердің ойынан мүлдем өзгеше.

- Айдос мырза, құпия болмаса айтыңызшы, дауысыңызды қай партияға бердіңіз?
- Дауысымды ЖСДП-ға бердім. «Нұр Отанға» дауыс берушілер менсіз де жетеді емес пе?
- Сонымен «сайлаудың» билік қалағандай нәтижесі шықты. Орталық сайлау комиссиясы таратқан сол ақпарат көңіліңізге қандай ой қалдырды?
- Шынын айтсақ, сайлаудың нәтижелерін көріп, өзімді керемет бақыттымын дей алмаймын. Менің ойымша, біздер осы сайлаудан кем дегенде бірнеше сабақ алуымыз керек сияқты. Біріншіден, менің пайымдауымша, бүгінгі саяси жүйе - саяси-партиялық алаң қыруар өзгерістерді талап етіп отырғаны анық. Бүгінгі партиялар, партиялық көшбасшылар қазақ қауымының көңілінен шығып отырған жоқ. Олардың дәрмені қазіргі дәуірдің талаптарынан қалып қалған. Бүгінгі партиялық жүйе осыдан 10-15 жыл бұрын құрылған. Сол кездегі үрей мен күдіктерді бойына жинаған. Ал осы 10-15 жылдың ішінде заман да, адам да өзгерді. Ең бастысы - жаңа қоғам туындап келеді. Бұл жаңа қоғамның талаптары, мұраттары кешегі академиктер мен заңгерлердің, шенеуніктер мен шекпенділердің ойынан мүлдем өзгеше.
Екіншіден, елге, ұлтымызға шынайы саяси модернизация қажет екені көрініп отыр. Бір ғана мысал келтірейін. Көршілес, кедендес Ресейдің өзі саясипартиялық жүйесін дамытайын деп отыр. Айналып келгенде, Путиннің қолындағы қаржы мен билік Назарбаевтікінен көп болмаса, еш кем емес шығар. Бірақ өткен парламент сайлауында Путин ойсырай жеңілді. Саралап қарасаңыз, Путиннің партиясы негізгі дауыстарын «ұлттық» республикалардан ғана жинай алды. Таза орыс аймақтары Путинге дауыс берген жоқ! Яғни, тың өзгерістер болмай, жаңалық болмай, орыс қауымы дами алмайды деп түсінді.
Өткен жылдың ішінде болған жағдайлар біздің қауымға да осындай өзгерістердің қажет екенін көрсетіп отыр. Менің ойымша, жаңадан сайланған парламент өз жұмысын сайлау туралы заңды қайта жасақтаудан бастауы керек. Үшіншіден, елімізге үлкен идеялар мен идеология қажет сияқты...
- Нақты қандай идеологияны меңзеп отырсыз, мәселен, әріптесттеріңіз қазақ билігінде ұлттық идеологияның кенделігін көп айтады?
- Идеология дегенде мен құндылықтарды меңзеп отырмын. Мысалы, осы сайлаудағы партиялардың бағдарламаларын қараңызар. Бір-бірінен көшіріп алғандай. Негізінен жалаң популизм. Халыққа шамамен осы ұнайды-ау, осы туралы баспасөзде жазылып, айтылып жүр ғой дегендей сарынмен жазылған. Бүгінгі партиялардың айналасындағы халық идея үшін емес, адам, тұлға үшін жиналған, топтасқан. Билік болсын, оппозиция болсын. Ал адам, тұлға қартаяды, қателеседі, шаршайды, тіпті алжиды. Сонда да қолдай беру керек пе ондай партияны? Көрге дейін қолдай беру керек пе олардың басшыларын? Ал ол адам малғұн, қылмыскер болса ше? Сондықтан алдағы уақытта партиялардың идеологиялық, белгілі бір құндылықтарды тұтынып, солардан ауытқымайтын партия болғанын қалаймын. Біздің партияларды 15-20 жыл бойы белгілі сайлаудан сайлауға ұтылып, жеңіліп келген адамдар басқарып келеді.
Бірақ бір қызығы - олардың жеңілісі, ұтылысы жақтастарын ойландырмайтын секілді. «Е, болғаны болар, биліктегілер ит екен!» деп жүре береді. Бірақ партияның мақсаты сайлауға қатысу емес, билікке жету емес пе? Неге сол партиялардың мүшелері өз басшыларына «Мықты азаматсың, жақсы жігітсің, бірақ бірнеше сайлау нәтижесінде жеңіліп жатырсың, жастарға, тың күштерге орын бер», - демейді? Себебі де түсінікті. Партияларды құрушылар - сол партиялардың негізгі спонсорлары. ТОО мен АО-дан айырмасы жоқ. Өз жақтастарының қолдауымен, қаржылық көмегімен өмір сүріп жатқан бірде-бір партия жоқ елде. Баяғыда Чилиде Сальвадор Альенде деген коммунист болды. Ол президенттік сайлауға бес рет түсіп ұтылған екен. Кейде шаршап кеткенде әзілдейтін көрінеді: «Ертең өліп қалсам, құлпытасыма «Бұл жерде Чилидің болашақ президенті жатыр» деп жазатын болар», - деп. Шынын айтса, Альенденің жетістіргені шамалы. Оны Пиночет келіп, төңкеріп тастағаны болмаса, тарихта қарабет болып қалар еді. Айтпағым басқа. «Бұлар ертең президент болады» деп өмір бойы сенетін заман емес. Ешбір партия басшысы пайғамбар емес. Саясатқа да биологиялық заңдылықтар өктемдік жүргізеді. Жаңа қан, жаңа леп, тың өзгерістер қажет. Партиялық құндылықтардың, идеологияның жоқтығы айналып келгенде сайлаушылардың діни немесе басқа экстремизмге итермелейтінін де айта кетейік.
- Егер сайлау әділ өткенде, елдегі жалғыз оппозициялық ЖСДП партиясы тым құрығанда жеті пайыздық белдеуден өтіп, парламенттің бір бұрышынан орын алады деген көпшіліктің ойын Ақорда быт-шыт етті. «Жаңаөзен факторын» есептемей, биліктің осындай өрескел бұрмалаушылыққа баруында не себеп бар деп ойлайсыз?
- Себебі бір. Билік бүгінгі оппозициядан қорқып отырған жоқ. Оппозицияның халықты көтеріп алып кететіндей символикалық, эмоциялық капиталы жоқ. Рас, жігіттерді халық біледі, қолпаштайды, мақтайды, арқасынан қағады, бірақ сене бермейді. Шыны - осы. Идея, үлкен идея керек деп отырғаным сол ғой. Адам өз жаны үшін, ары үшін, құндылықтары үшін тапқан таянғанын тастап, нартәуекелге бара алады. Билікті жақсы көрейік, иттің етінен жек көрейік, бірақ биліктің халық психологиясын білетінін де мойындайық. Оның үстіне телевизордың құлы болған халықты алдау да аса қиын шаруа емес. Оппозиция теледидардан аластатылған. Қазір, шындап келсе, екі партия ғана бар: теледидар партиясы мен интернет партиясы. Әлі де болса біріншілердің саны көп. Бірақ біздің оппозициялық партиялар интернетті керемет меңгеріп жатыр дей алмаймын. Болашақ осы интернет партиясында. Алдағы жылдары билікке жетемін деген күштер жұмысын дәл осы интернеттен бастауы керек.
- Мәселен, сайлаушылардың небәрі 21 пайызы ғана дауыс берген Алматыда ЖСДП кемінде 15 пайыз дауыс алыпты...
- Айтқаныңызды мен Құдайдың да, соттың да алдында растай аламын. Сайлау күні мен Алматы бойынша жүзден астам учаскелерде бақылаушылардың жұмысын басқардым. Қолыма түскен, көзіммен көрген хаттамаларға сүйене отырып, Алматы бойынша ЖСДП екінші орынды еркін алды дей аламын. Егер Алматыдағы сайлау барша республикада өтті дейтін болсақ, менің ойымша, парламенттке билік өткізген партиялармен бірге ЖСДП да отыруы тиіс еді.
- Жаңаөзендегі жағдайдан кейін парламентке ЖСДП-ның өту мүмкіншілігі туралы көп айтылып еді. Әсіресе ОСК Болат Әбілов пен Гүлжан Ерғалиеваны партиялық тізімнен сызып тастаған соң, саясаттанушылар тарапынан билік ЖСДП-ны парламентке өткізеді деген болжам да айтқан еді. Сонда әйтеуір бұл партияны өткізбейтін болса, Ақорда екі саясаткерді тізімнен алып тастағаны несі? Мұндай мәнсіз ойынмен билік өзіне халықаралық ұйымдардың кәрін шақырғаннан не ұтты?
- Аса үлкен қисын жоқ. Ойын! ЖСДП-ның орнында болсам, мен Болат пен Гүлжанды сайлаудан алған күні партия болып сайлауға бойкот жариялар едім. Бұл билік үшін оңдырмайтын «удар» болар еді. Естуімше, партияның серкелерінің бір бөлігіне билік тарапынан «сендерді өткіземіз, тырп етпеңдер!» деген әңгіме болған көрінеді. Сол ойынның дәлелі ретінде Болаттарды сайлаудан алып тастаған деп санаймын. Оппозицияның өз серті мен өз ойы болғаны абзал. Сол серттен тайып, биліктің ережесімен ойнай бастасаң, құның екі пайызға да жетпейді. Мына сайлау соны айқын дәлелдеді. Билікпен белгілі бір мәмілеге жету үшін де, оны орындату үшін де, партияда үлкен күш болуға тиіс. Билік ондай күштің бар екенін іштей сезіп отыруы керек. Ал егер ондай күштің жоқ екенін біліп отырса, билік қайтсе де өз дегенін жасайды. Бұл баяғы Макиавеллидің заманынан келе жатқан қағида емес пе? Шындап келсе, болған жағдай партияның ішінде қызу талқылануы қажет. Ешкім ренжімесін, бірақ мына сайлаудан кейін партияның бүгінгі басшылығы түгелдей отставкаға кеткені дұрыс. Бұл қатардағы жағдай емес, стратегиялық ұтылыс. Әрине, ол ұтылыс қолдан жасалды, бірақ оны қалың халыққа қалай дәлелдей аласың?! Егер жағдай осы күйінде қалар болса, бұл билік ЖСДП-ны күресінге шығарып тастайды. Ал билікке күш көрсету үшін, өз ішіңде жаңа күштер болуы тиіс. Ақиқаты - осы.
- Иә, биліктің бұл сайлаудан не ұтқаны белгісіз, ал ұтылғаны көп сияқты. Мысалы, бұған дейін Ақорданың иесі Нұрсұлтан Назарбаевты сипай ғана сынап өтетін ЖСДП дүйсенбі күнгі баспасөз мәслихатында президенттің сау тамтығын қалдырмады. Елде орын алған осы жағдайға тікелей жауап беретін мусин-сусиндер емес, Назарбаевтың тікелей өзі деді мәслихат спикерлері. Яғни, Ақорда тыныш жатқан жыланның құйрығын басып, оппозицияның радикалды белсенділігін оятқан жоқ па?
- Соқыр айтыпты ғой «көреміз» деп. Шынын айтайын, кешегіден де бетер оппозицияның айтқандары менің есімде. Бір кездері «Назарбаев, кет!» деген ұран болғаны есіңізде ме?
- Есімізде, әрине. Ал осындай көпе-көрнеу қиянаттан кейін социал-демократтар әбіләзовтік «Алғамен» астыртын болсын бірігуі мүмкін бе?
- Сайлаудан кейін оппозиция өзінің тактикасы мен стратегиясын қайта қарауы шарт. Өздері үшін болса да. Бірігу дегенге келсек, күмәнім бар. «Алға» болсын, «Майдан» болсын - Әбіләзовтың жеке «жобалары». Мен білсем, Мұхтар қолындағы қолшоқпарларын ешкімге бере қоймас. Саяси серіктестік болуы мүмкін. Өткен сайлауда да Компартия мен «алғалықтар» ЖСДП-ны бірауыздан қолдады емес пе? Содан аса қоймас.
- Айдос мырза, осы сайлауда биліктің ұлт патриоттарын айдалада қалдырғанын қалай түсінесіз? Қарап отырсақ, олардың үні шығардай тесік қалмапты ғой...
- Өз басым «ұлт патриоттары» деген терминді ұнатпаймын. Жүрегім қабылдамайды. «Ұлтшылдар» дейікші...
- Мейлі, қалауыңыз білсін!..
- Біріншіден, сайлауға тек саяси партиялар ғана қатыса алады. Елде ұлтшыл партиялар жоқ. Ұлттық бағыттағы қозғалыстарды алатын болсақ, олардың біразы «Руханият» эпопеясына араласты. Арты не болғанын жақсы білеміз. Қолында не мөрі, не жарғысы жоқ пәтуасыз жігітке сенеміз деп, қарабет болды. Қайта «Руханиятты» сайлаудан түсіріп тастағанына «рақмет» айтуымыз керек шығар. ЖСДП-ға 1,5 пайыз берген сайлауда «Руханият» нөлден аса алмай қалар еді. Жетіскен шаруа емес, әрине.
- Ақорда «Ақ жолды» парламентке қалай құлағынан сүйреп кіргізгені белгілі: бұл сайлауға дейін де айта-айта жауыр болған тақырып. Ал өздерін «халықшыл» деп атайтын Косаревтің коммунистер партиясы қосақ арасына қалай өтіп кетіп жүр? Түсі оңған коммунистерді парламентке өткізгендегі биліктің көксегені не?
- Бұл да ойын. Бірақ негізінде Жаңаөзендегі жайдың жаңғырығы, үрейі жатыр. Өз басым «түсі оңған» коммунистерді білмейді екенмін. Қазақ үшін коммунист болу сатқындықпен бірдей дүние. Сондықтан да ҚХКП-нің парламентке өтуі тап-таза қиянат, абсурд. Бір білетінім, біраз адамдар осылардың үгітіне сеніп, дауыс берген. Кезінде Марченко «Руханиятқа» дауыс беретін еді ғой: «Зияны жоқ, әйтеуір» деп. Сол секілді. Басқаша коммунистердің парламентке өтуін түсіне алмаймын. Шындап келсе, елдегі екі Компартияны сотпен жауып тастаған дұрыс. «Адамзатқа қайшы құбыжық идеология» ретінде...
- Елде кезекті лас сайлау өткенін ОБСЕ де мәлім етті. Осындай саяси заңсыздықтардың ақыры «жаңа Жаңаөзенге» ұласуы мүмкін бе?
- Жаңаөзен - Желтоқсан секілді қастерлі де, қатерлі де оқиға. Мен оны сайлаумен байланыстырмас едім. Жақында сол жақта болып қайттым. Көзіммен көрген, құлығыммен естіген дүниелер кімді болса да бей-жай қалдыра алмайды. Алдағы жылдары Жаңаөзен тақырыбы - кез келген адам, саясаткер, тұлға үшін ұмытылмас тақырып. Адамгершіліктің, азаматтықтың, қазақтықтың өзегі осы Жаңаөзен оқиғасы төңірегінде өрби береді. Ал осы сайлаудан кейін халық тұра көтеріледі дегенге сенбеймін. Сайлаудан кейін көшеге шығу үшін, сол сайлаудың әділетсіздігіне барша жұрттың көзі жетуге тиіс. Байқауымша, қоғамда ондай пиғыл жоқ. Ондай болмаса, қаңтардың 17-сі күні өткен митингіге неге 10-15 мың адам келмейді? Алматылықтар митингі түгілі, сайлауға да бармады. Анығы - осы.
- Айтпақшы, Айдос мырза, сіздің «Хабардан» берілген Жаңаөзен қырғыны жөніндегі пікіріңізді түсінбей, «Айдосқа не болған?» деп жүрген оқырманға не айтасыз?
- Шынымды айтайын, ақталып отырған жоқпын. Сол сұхбат 40 минуттік сұхбат болатын. Біраз дүниелерді айтқан сияқты едім. Ішінен қайсысын алып, қайсысын қалдырғанын өзім де білмеймін. Көрмеппін. Содан кейін телеарналарға сұхбат беруден қашатын болдым. Негізінен нақты сұраққа қысқа жауап беру керек деген ойға келдім.
- Ал енді ел парламентіне үш партия «өткен» соң, Ақорда биліктегі күштерді қандай ретпен орналастырады деп ойлайсыз: «оңшылар» мен «солшылдардың» рөлі қалай бөлінуі мүмкін?
- Мен негізі алған білімім бойынша тарихшымын. Әлем тарихына қарайтын болсақ, сан алуан жайттар болған. Әр елдің өз жолы, қитұрқы, адам сенбес оқиғалары болған. Шындап келсек, бірпартиялық жүйеден гөрі екіпартиялық жүйе дұрыс. Екіпартиялық жүйеге қарағанда, үшпартиялық жүйе артық. Ең бастысы - сананың өзгеруі. Жаңаөзендегі жайдан кейін билік өзін-өзі 80 пайызға дейін шектеді. Бұл да тың өзгеріс. Яғни 90 пайызсыз өмір сүруге болады деп үйрене бастайды. Алдағы уақытта 60-70 пайыздарға да сыйыса бастайды. Демократияның орнауы жеңіл жол емес. Тағдырымыз солай шығар. Тек сол жолымыз қанды жолға айналмаса болды деп тілейік. Тарихымыз енді ғана басталып келе жатыр. Үміт отын өшірмейік!
- Рақмет, айтқаныңыз келсін!
Жұқамыр ШӨКЕ,
«D»

«Общественная позиция»
(проект «DAT» № 04 (132) 18 қаңтар 2012 жыл