Álemge әigili tórt ghasyrlyq Rim imperiyasynyng asa kýsheyip jәne onyng tyghyryqqa tirelip, tarap ketu kezenderi az bolmaghan. Sonday bir shaqta, jan-jaqtaghy kýshterding tepkisinen úly imperiya әlsirep, ydyrap ketuding aldynda túrghan uaqytta, oghan aqyldy әri kóregen sonday-aq, temirdey tәrtip ornata alatyn tirek-túlgha kerek bolyp, tútas el jәne Rim senatorlary imperiya aumaghynan taqqa layyq adam izdey bastaydy. Sóitip, imperiya qúramyna kiretin Pannoniya provinsiyasynan (qazirgi Majarstan jerinen) batyldyghymen jәne erlik isterimen túrghylyqty el nazaryn audaryp jýrgen adamdy tauyp alyp keledi. Álgini rim túrghyndary Jana Sezari dep atap taqqa otyrghyzady.

Biylikke kiriserinde, әlgi azamat jinalghan qalyng qauymnyng aldyna shyghyp; «- Men, búl  imperiyanyng búrynghy kýsh-quatyn qalpyna keltirip, aibynyn asyramyn, ainaladaghy jaularyng úzaq uaqyt búl memleketke shamasy kelmeytindey qalyptastyramyn. Degenmen, osynyng barlyghyna jiyrma jylday uaqyt ketedi. Osy mejeli uaqyt jetken son, men taqtan ketip, ózimning jeke isterimmen ainalysamyn- , degen eken.

Mýmkin qúdiret bergen kóregendik bolar. Shynymende, tura osy kezenning ishinde úly qaghanatty qalpyna keltirip, tendessiz kýshke ainaldyrady.  Aqyry, sózinde túryp, orynyna ózgeni otyrghyzyp, óz isimen ainalysugha taqtan ketedi. Tughan jeri Pannoniyagha qaytyp kelip, baqsha egip, jemis-jiydek ósirip otbasymen tirshiligin keship, jýrip jatady. Kýnderding bir kýninde imperiya baqtalastyqtan shayqala bastaghanda, Rim senatorlary búl adamdy qaytadan izdep kelip, biylikke keluin súraydy. Úzaq oilanghan Jana Sezari әlgi senatorlardy ózining kýndelikti ainalysatyn baghyna alyp keledi. Ósirgen jemis-jiydekterin maqtana kórsetedi. Jaynaghan baqtyng ishi, adamgha paydaly týrli miualy jemisterge toly ekendigin kórip, kelgender qayran qalady. Adam balasynyng talpynysy men enbegining almaytyn qamaly, jenbeytin qiyndyghy bolmaytyndyghyn angharady.

– Men qaytyp taqqa barar edim, biraq jasym kelip qaldy, sonymen qatar, myna qalyng jemisti baghymdy qaldyryp ketuge qimay túrmyn. Sender maghan renjimender, Rim imperiyasynyng aumaghynan jýreginde patriotiyzimi bar, daryndy adam tabylar, - depti.

Degenmen, osy imperiya qaytadan qalpyna kelmey, artynan Europany shangha bólegen kóshpendi ghúndardyng soqqysynan tarap ketedi. Ár nәrsening bir shegi bolady degen osy. Búl úly oqighany arheolog jәne shyghystanushy, tarih ghylymdarynyn  doktory, ataqty ghalym Aleksandr Natanovich Bernshtam bylay dep jazady: siz ben bizge naqtyraq bolsyn dep oryssha keltirdik. –«Gunny sygraly svoy istoricheskui roli prinyav uchastie v krushenie ogromnoy mnogoetnichnoy y raznorodnoy Rimskoy imperii, na politicheskoy karte Evropy poyavilisi novye gosudarstvennye obrazovaniya. Vot v etom to y byla glavnaya zasluga gunnov y geniya Attily pered mirovoy sivilizasiey», – deydi. 

Attili (Attila) bastaghan ghúndardyng joryghy tútas Europanyng últtaryn ýiindegi iytindey ýiretip alghan Rimdi ondyrmay býk týsirdi. German, Pari, Got, Norman, taghy basqa tolyp jatqan taypalar men halyqtar óz bostandyghyn  alyp ketti. 

Endi biz, kezinde qyzyl imperiya sanalghan kenester odaghyna keleyik. Óz dәuirining kósemi V.IY.Lenin jetekshilik etken bolishevikter partiyasy júmysshylar men sharualardy jәne qatardaghy qarapayym әskerlerdi óz iydealogiyasymen úiytyp, bir júdyryqqa jinap, ýsh jarym ghasyrlyq alpauyt orys imperiyasyn tónkerip tastady. Ýgit-nasihat dep osyny ait! Degenmen, 1922 jyldan bastap Lenin densaulyghyna oray, revolusiyalyq iske aralasa almady. Búdan әri bolishevikter ornatqan qoghamnyng tútas biyligi IY.V.Stalinning qolyna kóshti. Kezinde Lenin óz jaghyna shygharu ýshin talay ghasyr orys imperiyasynda bodandyqtyng tirshiligin keshken ózge últ ókilderine avtonomdy aimaqtar qúrugha uәde bergenimen, týpkilikti nәtiyje shyghara almay, densaulyghynan zardap shegip aqyry o dýniyelik bolyp ketti. Kenester odaghyn ornatu nemese odaqtas respublikalar memleketin qúru, shyndyghyn aitqanda osy Stalinning ómirge әkelgen enbegi desek artyq aitpaghandyq. 

Sonau 1936 jylghy 5 jeltoqsanda bolyp ótken kenester odaghynyng tótenshe jaghdaydaghy sezinde oghan qatysqan deputattardyng dauysyn jinau kezinde, biylikke Stalin emes Kirov kelgende, odaqtas respublikalar bolar ma edi, kim biledi?! Qansha degenmen Kirovtyng tegi orys emes pe! Ózining ata-babasy iyelengen ken-baytaq orys imperiyasynyng aumaghyn bólshekteuge dәti jeter me edi? Búl pikirdi qazirgi orys sayasatkerleri men intelegensiyasy aityp ta-jazyp ta jýr. 

Qazan revolusiyasy orys imperiyasynyng ydyrauyna mýmkindik tughyzsa, keshe ghana avtonomiyalyq erkindik jóninde oilaugha múrshasy bolmaghan últtar óz bostandyghy ýshin kýrese bastady. Kenes ókimeti revolusiyadan keyingi alghashqy kýnderden-aq imperiya qúramyndaghy Polisha men Finlyandiyanyng tәuelsizdigin moyyndaydy. Tipti, osy elderden búryn ukrainanyng ortalyq radasy Ukraina halyq respublikasynyng qúrylghanyn jariyalasa, ile-shala Belorussiyanyng últtyq sezi Belorussiyanyng tәuelsizdigin mәlimdeydi. 

1917 jyly 22 sәuirde ómirge Zakavkazie seyminde tәuelsizdigin mәlimdegen Zakavkazie Federativtik Respublikasy keledi. Jalpy, Finlyandiyanyng artyn ala Litva men Latviya, al 1918 jyldyng aqpanynda Estoniya orys imperiyasynan bólinip, óz tәuelsizdigin jariyalaydy. 

Resey qúzyryna qarasty europalyq bóligindegi osy ózgerister, qazaqtar qonystanghan ónirlerge de asa zor sayasy yqpal tanytty. 1897 jyly orystyng qol astyndaghy qazaq 4 million 84 myng dep tarihy mәlimetterde kórsetilse, 1913 jyly 5 million 64 myng dep jazylghan eken. Biraq, ótken ghasyrdaghy alapat asharshylyq, osy esepke jetken halyq sanyn oisyrata azaytyp jiberdi. Búl endi bólek әngime.

Ótken ghasyrdyng sol bir alasapyran uaqytynda Álihan Bókeyhanov bastaghan alashtyng úly qayratkerleri qazaq elining ghasyrlar boyy qonystanghan atamekenining aumaghyn anyqtap әri jinaqtap uaqyt ozdyrmay,  qanshama bógetter men qiyndyqtardy jene jýrip Leninge qol qoydyryp aluy tendessiz erlik deuge bolady. Sol kezende RSFSR-ding qúramynda bolsa da, avtonomdy respublika bolu onay sharua emes edi. Qazaq elining kópshilik bóligining sauaty az, qaranghy bolghanyna qaramastan, olardyng derbes el bolyp qúryluyna, bodandyqtyng qamytyn serpip tastauyna jәne qanshama ghasyrda bir keletin mýmkindikti barynsha paydalanyp qalugha tyrysuy, birneshe ghasyr ezgide bolghan qazaqtar ýshin Allanyng bergen kómegi dep qaraghanymyz da jón bolar. Osynyng jalghasy retinde, 1936 jyldyng 5 jeltoqsanynda Qazaq ASSR-y RSFSR-dyng qúramynan shygharylyp, Qazaq Sovettik Sosialistik Respublikasy bolyp qayta qúryldy. 

Búl oqighany orystyng qazirgi jazghyshtary, Stalinning qarandashynyng úshymen Qazaqstan men Qyrghyzstan bir kýnde odaqtas respublikagha ailandy- dep jazyp jýrgenderin talay ret kórshi memleketting basylymdarynan oqyp qalamyz. 

Qalay desek te, Qazaqstan sol bir jyldarda odaqtas respublika bolyp qúrylghandyghy әlem aldyndaghy shyndyq. Osy memleketting tútastyghyn saqtap qalu sol kezdegi aldynghy buyn aghalarymyz - qazaq qayratkerleri ýshin onay bolghan joq. Sonday-aq, keyingi tyng egeru kezindegi qysyltayang uaqyttaghy últymyzdyng adal da kýresker úly, sayasy jәne qogham qayratkeri Júmabek Tashenovtyng úly enbegin maqtanyshpen, kókirek kere aituymyzgha tolyqtay bolady. 

Ol 1915 jyly 20 nauryz kýni Aqmola oblysy Vishnevskiy audanynyng (qazirgi Arshaly audany) Babatay auylynda dýniyege keledi. Qúrylys tehnikumyn bitirip, jerge ornalastyru júmysymen ainalysady. Tura otyz ýsh jasynda Soltýstik Qazaqstan oblysynyng atqaru komiytetining tóraghasy bolyp qyzmet atqarady. 1955 jyly Qazaq SSR Jogharghy Prezidium Kenesining tóraghasy bolyp taghayyndalsa, 1960 jyldan bastap respublika Ministrler Kenesining tóraghasy bolyp júmys isteydi. Biraq, osy biyik lauazymdargha deyin búl azamat týrli memlekettik qyzmette, aitar bolsaq, oblystyq partiya komiytetterinde qyzmet atqardy. Mýmkin, Allanyng qazaq elining mandayyna bergen úly shyghar. Sol bir uaqytta, Nikita Hrushevting solaqay sayasatynyng kesirinen, Qazaqstan aumaghynan bes oblysty tyng ólkesine jatqyzyp, kórshi Reseyding qúramyna kirgizuge shaq qalghanda, óz taghdyryn oilamay ara týsui ýlken erlik emes pe. Patriotiyzimning ýlgisi dep osyny ait! Áytpese, qazirgi kýnderi Qazaqstan shekarasyn qay aumaqtan shegender edik. Qazaq jerining qazirgi asta-tók astyghy kimning iyeliginde qalar edi?!

Áli esimde, Aqmola oblysynyng Esil audanynda qyzmet etip jýrgenimde, sol ónirdegi astyq qoymalarynyng (elevator)qabyrghalarynda «Esili – vorota seliny!» dep jazylyp túratyn. Sol jaqta jýrgenimde júmys babymen  búrynghy auyldyq partiya hatshysy Razdolinyy auylynyng túrghyny Esbol Kerimbekov aqsaqalmen kezdeskenimde, sóz arasynda ol kisining Hrushevting osy audanda bolghanyn jәne onyng kenes odaghynyng týkpir-týkpirinen kelgen tyng iygerushilerding aldynda sóilegen sózderinen, búl aimaqtardyng kóp uaqyt ótpey RSFSR-ding qúramyna qosylatynyn angharghan edim. Sonda «Qazaq jerinde tuyp, orys elinde qalatyn boldym-au dep oilaghanym әli kýnge deyin oiymnan ketpeydi» degeni әli esimde túr. 

Osy odaqtas respublika ýkimetining týpkilikti qarsy túruy men dәleldi jәne dәiekti týsiniktemesinen keyin, qoldan úiymdastyrylghan «Tyng ólkesi» jobasy taratylyp, elimizding soltýstik oblystary respublika qúramynda qalghany belgili. Biraq, azuly ministirler kenesining tóraghasy Júmabek Tәshenov jogharghy lauazymynan bosatylyp, sol kezdegi Ontýstik Qazaqstan oblysynyng atqaru komiytetining tóraghasynyng orynbasary bolyp «aydaugha» jiberiledi. Dәl osy oqighagha oray, Júmeken Nәjimedenov pen Shәmshi Qaldayaqovtyng qazirgi Qazaqstan Respublikasynyng Giymine ainalghan qúdiretti «Mening Qazaqstanym» әni (artynan Elbasymyz Núrsyltan Nazarbaevtyng óndeuimen) qazirgi kýnderi jalpy qazaqstandyqtardyng sýiikti әnine ainaldy. 

Júmabek Tәshenovting jary Bәtes Ydyrysqyzy ózining siyrek te bolsa jurnalisterge bergen súhbattarynda, sol bir uaqyttaghy ministirler kenesi tóraghasynyng tyghyryqqa tirelgen kezendegi ústamdylyghy men alysty kóre biletin qayratkerligin, azamattyghyn syzdyqtap aitsa da kóp nәrseni anghartqanday. 

Tarihta sheshushi ról atqarmaghan batyrlargha audan, qala attaryn bergenimizde, óz uaqytynda qazaqtardyng úiysyp el boluyna, qonys etken býkil mekenderin jinaqtap, memleket boluyna tendessiz enbek sinirgen Álihan Bókeyhanov pen onyng ýzengiles serikterine jәne eshqanday qarusyz, atys-shabyssyz, jeke basynyng nartauekelimen qazirgi Qazaqstannyng biraz aimaqtaryn saqtap qalghan aituly azamatqa, olar tughan oblystan bir-eki  audannyng aty әli kýnge deyin búiyrmaghany qanday ókinishti!  

Beysenghazy Úlyqbek   

Abai.kz