الەمگە ايگىلى ءتورت عاسىرلىق ريم يمپەرياسىنىڭ اسا كۇشەيىپ جانە ونىڭ تىعىرىققا تىرەلىپ، تاراپ كەتۋ كەزەڭدەرى از بولماعان. سونداي ءبىر شاقتا، جان-جاقتاعى كۇشتەردىڭ تەپكىسىنەن ۇلى يمپەريا السىرەپ، ىدىراپ كەتۋدىڭ الدىندا تۇرعان ۋاقىتتا، وعان اقىلدى ءارى كورەگەن سونداي-اق، تەمىردەي ءتارتىپ ورناتا الاتىن تىرەك-تۇلعا كەرەك بولىپ، تۇتاس ەل جانە ريم سەناتورلارى يمپەريا اۋماعىنان تاققا لايىق ادام ىزدەي باستايدى. ءسويتىپ، يمپەريا قۇرامىنا كىرەتىن پاننونيا پروۆينتسياسىنان (قازىرگى ماجارستان جەرىنەن) باتىلدىعىمەن جانە ەرلىك ىستەرىمەن تۇرعىلىقتى ەل نازارىن اۋدارىپ جۇرگەن ادامدى تاۋىپ الىپ كەلەدى. الگىنى ريم تۇرعىندارى جاڭا تسەزار دەپ اتاپ تاققا وتىرعىزادى.

بيلىككە كىرىسەرىندە، الگى ازامات جينالعان قالىڭ قاۋىمنىڭ الدىنا شىعىپ; «- مەن، بۇل  يمپەريانىڭ بۇرىنعى كۇش-قۋاتىن قالپىنا كەلتىرىپ، ايبىنىن اسىرامىن، اينالاداعى جاۋلارىڭ ۇزاق ۋاقىت بۇل مەملەكەتكە شاماسى كەلمەيتىندەي قالىپتاستىرامىن. دەگەنمەن، وسىنىڭ بارلىعىنا جيىرما جىلداي ۋاقىت كەتەدى. وسى مەجەلى ۋاقىت جەتكەن سوڭ، مەن تاقتان كەتىپ، ءوزىمنىڭ جەكە ىستەرىممەن اينالىسامىن- ، دەگەن ەكەن.

مۇمكىن قۇدىرەت بەرگەن كورەگەندىك بولار. شىنىمەندە، تۋرا وسى كەزەڭنىڭ ىشىندە ۇلى قاعاناتتى قالپىنا كەلتىرىپ، تەڭدەسسىز كۇشكە اينالدىرادى.  اقىرى، سوزىندە تۇرىپ، ورىنىنا وزگەنى وتىرعىزىپ، ءوز ىسىمەن اينالىسۋعا تاقتان كەتەدى. تۋعان جەرى پاننونياعا قايتىپ كەلىپ، باقشا ەگىپ، جەمىس-جيدەك ءوسىرىپ وتباسىمەن تىرشىلىگىن كەشىپ، ءجۇرىپ جاتادى. كۇندەردىڭ ءبىر كۇنىندە يمپەريا باقتالاستىقتان شايقالا باستاعاندا، ريم سەناتورلارى بۇل ادامدى قايتادان ىزدەپ كەلىپ، بيلىككە كەلۋىن سۇرايدى. ۇزاق ويلانعان جاڭا تسەزار الگى سەناتورلاردى ءوزىنىڭ كۇندەلىكتى اينالىساتىن باعىنا الىپ كەلەدى. وسىرگەن جەمىس-جيدەكتەرىن ماقتانا كورسەتەدى. جايناعان باقتىڭ ءىشى، ادامعا پايدالى ءتۇرلى ميۋالى جەمىستەرگە تولى ەكەندىگىن كورىپ، كەلگەندەر قايران قالادى. ادام بالاسىنىڭ تالپىنىسى مەن ەڭبەگىنىڭ المايتىن قامالى، جەڭبەيتىن قيىندىعى بولمايتىندىعىن اڭعارادى.

– مەن قايتىپ تاققا بارار ەدىم، بىراق جاسىم كەلىپ قالدى، سونىمەن قاتار، مىنا قالىڭ جەمىستى باعىمدى قالدىرىپ كەتۋگە قيماي تۇرمىن. سەندەر ماعان رەنجىمەڭدەر، ريم يمپەرياسىنىڭ اۋماعىنان جۇرەگىندە ءپاتريوتيزىمى بار، دارىندى ادام تابىلار، - دەپتى.

دەگەنمەن، وسى يمپەريا قايتادان قالپىنا كەلمەي، ارتىنان ەۋروپانى شاڭعا بولەگەن كوشپەندى عۇنداردىڭ سوققىسىنان تاراپ كەتەدى. ءار نارسەنىڭ ءبىر شەگى بولادى دەگەن وسى. بۇل ۇلى وقيعانى ارحەولوگ جانە شىعىستانۋشى، تاريح عىلىمدارىنىڭ  دوكتورى، اتاقتى عالىم الەكساندر ناتانوۆيچ بەرنشتام بىلاي دەپ جازادى: ءسىز بەن بىزگە ناقتىراق بولسىن دەپ ورىسشا كەلتىردىك. –«گۋننى سىگرالي سۆويۋ يستوريچەسكۋيۋ رول پرينياۆ ۋچاستيە ۆ كرۋشەنيە وگرومنوي منوگوەتنيچنوي ي رازنورودنوي ريمسكوي يمپەري، نا پوليتيچەسكوي كارتە ەۆروپى پوياۆيليس نوۆىە گوسۋدارستۆەننىە وبرازوۆانيا. ۆوت ۆ ەتوم تو ي بىلا گلاۆنايا زاسلۋگا گۋننوۆ ي گەنيا اتتيلى پەرەد ميروۆوي تسيۆيليزاتسيەي»، – دەيدى. 

ءاتتىلى (اتتيلا) باستاعان عۇنداردىڭ جورىعى تۇتاس ەۋروپانىڭ ۇلتتارىن ۇيىندەگى يتىندەي ۇيرەتىپ العان ءريمدى وڭدىرماي بۇك ءتۇسىردى. گەرمان، پاري، گوت، نورمان، تاعى باسقا تولىپ جاتقان تايپالار مەن حالىقتار ءوز بوستاندىعىن  الىپ كەتتى. 

ەندى ءبىز، كەزىندە قىزىل يمپەريا سانالعان كەڭەستەر وداعىنا كەلەيىك. ءوز ءداۋىرىنىڭ كوسەمى ۆ.ي.لەنين جەتەكشىلىك ەتكەن بولشەۆيكتەر پارتياسى جۇمىسشىلار مەن شارۋالاردى جانە قاتارداعى قاراپايىم اسكەرلەردى ءوز يدەالوگياسىمەن ۇيىتىپ، ءبىر جۇدىرىققا جيناپ، ءۇش جارىم عاسىرلىق الپاۋىت ورىس يمپەرياسىن توڭكەرىپ تاستادى. ۇگىت-ناسيحات دەپ وسىنى ايت! دەگەنمەن، 1922 جىلدان باستاپ لەنين دەنساۋلىعىنا وراي، رەۆوليۋتسيالىق ىسكە ارالاسا المادى. بۇدان ءارى بولشەۆيكتەر ورناتقان قوعامنىڭ تۇتاس بيلىگى ي.ۆ.ءستاليننىڭ قولىنا كوشتى. كەزىندە لەنين ءوز جاعىنا شىعارۋ ءۇشىن تالاي عاسىر ورىس يمپەرياسىندا بوداندىقتىڭ تىرشىلىگىن كەشكەن وزگە ۇلت وكىلدەرىنە اۆتونومدى ايماقتار قۇرۋعا ۋادە بەرگەنىمەن، تۇپكىلىكتى ناتيجە شىعارا الماي، دەنساۋلىعىنان زارداپ شەگىپ اقىرى و دۇنيەلىك بولىپ كەتتى. كەڭەستەر وداعىن ورناتۋ نەمەسە وداقتاس رەسپۋبليكالار مەملەكەتىن قۇرۋ، شىندىعىن ايتقاندا وسى ءستاليننىڭ ومىرگە اكەلگەن ەڭبەگى دەسەك ارتىق ايتپاعاندىق. 

سوناۋ 1936 جىلعى 5 جەلتوقساندا بولىپ وتكەن كەڭەستەر وداعىنىڭ توتەنشە جاعدايداعى سەزىندە وعان قاتىسقان دەپۋتاتتاردىڭ داۋىسىن جيناۋ كەزىندە، بيلىككە ستالين ەمەس كيروۆ كەلگەندە، وداقتاس رەسپۋبليكالار بولار ما ەدى، كىم بىلەدى؟! قانشا دەگەنمەن كيروۆتىڭ تەگى ورىس ەمەس پە! ءوزىنىڭ اتا-باباسى يەلەنگەن كەڭ-بايتاق ورىس يمپەرياسىنىڭ اۋماعىن بولشەكتەۋگە ءداتى جەتەر مە ەدى؟ بۇل پىكىردى قازىرگى ورىس ساياساتكەرلەرى مەن ينتەلەگەنتسياسى ايتىپ تا-جازىپ تا ءجۇر. 

قازان رەۆوليۋتسياسى ورىس يمپەرياسىنىڭ ىدىراۋىنا مۇمكىندىك تۋعىزسا، كەشە عانا اۆتونوميالىق ەركىندىك جونىندە ويلاۋعا مۇرشاسى بولماعان ۇلتتار ءوز بوستاندىعى ءۇشىن كۇرەسە باستادى. كەڭەس وكىمەتى رەۆوليۋتسيادان كەيىنگى العاشقى كۇندەردەن-اق يمپەريا قۇرامىنداعى پولشا مەن فينليانديانىڭ تاۋەلسىزدىگىن مويىندايدى. ءتىپتى، وسى ەلدەردەن بۇرىن ۋكراينانىڭ ورتالىق راداسى ۋكراينا حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ قۇرىلعانىن جاريالاسا، ىلە-شالا بەلورۋسسيانىڭ ۇلتتىق سەزى بەلورۋسسيانىڭ تاۋەلسىزدىگىن مالىمدەيدى. 

1917 جىلى 22 ساۋىردە ومىرگە زاكاۆكازە سەيمىندە تاۋەلسىزدىگىن مالىمدەگەن زاكاۆكازە فەدەراتيۆتىك رەسپۋبليكاسى كەلەدى. جالپى، فينليانديانىڭ ارتىن الا ليتۆا مەن لاتۆيا، ال 1918 جىلدىڭ اقپانىندا ەستونيا ورىس يمپەرياسىنان ءبولىنىپ، ءوز تاۋەلسىزدىگىن جاريالايدى. 

رەسەي قۇزىرىنا قاراستى ەۋروپالىق بولىگىندەگى وسى وزگەرىستەر، قازاقتار قونىستانعان وڭىرلەرگە دە اسا زور ساياسي ىقپال تانىتتى. 1897 جىلى ورىستىڭ قول استىنداعى قازاق 4 ميلليون 84 مىڭ دەپ تاريحي مالىمەتتەردە كورسەتىلسە، 1913 جىلى 5 ميلليون 64 مىڭ دەپ جازىلعان ەكەن. بىراق، وتكەن عاسىرداعى الاپات اشارشىلىق، وسى ەسەپكە جەتكەن حالىق سانىن ويسىراتا ازايتىپ جىبەردى. بۇل ەندى بولەك اڭگىمە.

وتكەن عاسىردىڭ سول ءبىر الاساپىران ۋاقىتىندا ءاليحان بوكەيحانوۆ باستاعان الاشتىڭ ۇلى قايراتكەرلەرى قازاق ەلىنىڭ عاسىرلار بويى قونىستانعان اتامەكەنىنىڭ اۋماعىن انىقتاپ ءارى جيناقتاپ ۋاقىت وزدىرماي،  قانشاما بوگەتتەر مەن قيىندىقتاردى جەڭە ءجۇرىپ لەنينگە قول قويدىرىپ الۋى تەڭدەسسىز ەرلىك دەۋگە بولادى. سول كەزەڭدە رسفسر-ءدىڭ قۇرامىندا بولسا دا، اۆتونومدى رەسپۋبليكا بولۋ وڭاي شارۋا ەمەس ەدى. قازاق ەلىنىڭ كوپشىلىك بولىگىنىڭ ساۋاتى از، قاراڭعى بولعانىنا قاراماستان، ولاردىڭ دەربەس ەل بولىپ قۇرىلۋىنا، بوداندىقتىڭ قامىتىن سەرپىپ تاستاۋىنا جانە قانشاما عاسىردا ءبىر كەلەتىن مۇمكىندىكتى بارىنشا پايدالانىپ قالۋعا تىرىسۋى، بىرنەشە عاسىر ەزگىدە بولعان قازاقتار ءۇشىن اللانىڭ بەرگەن كومەگى دەپ قاراعانىمىز دا ءجون بولار. وسىنىڭ جالعاسى رەتىندە، 1936 جىلدىڭ 5 جەلتوقسانىندا قازاق اسسر-ى رسفسر-دىڭ قۇرامىنان شىعارىلىپ، قازاق سوۆەتتىك سوتسياليستىك رەسپۋبليكاسى بولىپ قايتا قۇرىلدى. 

بۇل وقيعانى ورىستىڭ قازىرگى جازعىشتارى، ءستاليننىڭ قارانداشىنىڭ ۇشىمەن قازاقستان مەن قىرعىزستان ءبىر كۇندە وداقتاس رەسپۋبليكاعا ايلاندى- دەپ جازىپ جۇرگەندەرىن تالاي رەت كورشى مەملەكەتتىڭ باسىلىمدارىنان وقىپ قالامىز. 

قالاي دەسەك تە، قازاقستان سول ءبىر جىلداردا وداقتاس رەسپۋبليكا بولىپ قۇرىلعاندىعى الەم الدىنداعى شىندىق. وسى مەملەكەتتىڭ تۇتاستىعىن ساقتاپ قالۋ سول كەزدەگى الدىڭعى بۋىن اعالارىمىز - قازاق قايراتكەرلەرى ءۇشىن وڭاي بولعان جوق. سونداي-اق، كەيىنگى تىڭ ەگەرۋ كەزىندەگى قىسىلتاياڭ ۋاقىتتاعى ۇلتىمىزدىڭ ادال دا كۇرەسكەر ۇلى، ساياسي جانە قوعام قايراتكەرى جۇمابەك تاشەنوۆتىڭ ۇلى ەڭبەگىن ماقتانىشپەن، كوكىرەك كەرە ايتۋىمىزعا تولىقتاي بولادى. 

ول 1915 جىلى 20 ناۋرىز كۇنى اقمولا وبلىسى ۆيشنەۆسكي اۋدانىنىڭ (قازىرگى ارشالى اۋدانى) باباتاي اۋىلىندا دۇنيەگە كەلەدى. قۇرىلىس تەحنيكۋمىن ءبىتىرىپ، جەرگە ورنالاستىرۋ جۇمىسىمەن اينالىسادى. تۋرا وتىز ءۇش جاسىندا سولتۇستىك قازاقستان وبلىسىنىڭ اتقارۋ كوميتەتىنىڭ توراعاسى بولىپ قىزمەت اتقارادى. 1955 جىلى قازاق سسر جوعارعى پرەزيديۋم كەڭەسىنىڭ توراعاسى بولىپ تاعايىندالسا، 1960 جىلدان باستاپ رەسپۋبليكا مينيسترلەر كەڭەسىنىڭ توراعاسى بولىپ جۇمىس ىستەيدى. بىراق، وسى بيىك لاۋازىمدارعا دەيىن بۇل ازامات ءتۇرلى مەملەكەتتىك قىزمەتتە، ايتار بولساق، وبلىستىق پارتيا كوميتەتتەرىندە قىزمەت اتقاردى. مۇمكىن، اللانىڭ قازاق ەلىنىڭ ماڭدايىنا بەرگەن ۇلى شىعار. سول ءبىر ۋاقىتتا، نيكيتا حرۋششەۆتىڭ سولاقاي ساياساتىنىڭ كەسىرىنەن، قازاقستان اۋماعىنان بەس وبلىستى تىڭ ولكەسىنە جاتقىزىپ، كورشى رەسەيدىڭ قۇرامىنا كىرگىزۋگە شاق قالعاندا، ءوز تاعدىرىن ويلاماي ارا ءتۇسۋى ۇلكەن ەرلىك ەمەس پە. ءپاتريوتيزىمنىڭ ۇلگىسى دەپ وسىنى ايت! ايتپەسە، قازىرگى كۇندەرى قازاقستان شەكاراسىن قاي اۋماقتان شەگەندەر ەدىك. قازاق جەرىنىڭ قازىرگى استا-توك استىعى كىمنىڭ يەلىگىندە قالار ەدى؟!

ءالى ەسىمدە، اقمولا وبلىسىنىڭ ەسىل اۋدانىندا قىزمەت ەتىپ جۇرگەنىمدە، سول وڭىردەگى استىق قويمالارىنىڭ (ەلەۆاتور)قابىرعالارىندا «ەسيل – ۆوروتا تسەلينى!» دەپ جازىلىپ تۇراتىن. سول جاقتا جۇرگەنىمدە جۇمىس بابىمەن  بۇرىنعى اۋىلدىق پارتيا حاتشىسى رازدولنىي اۋىلىنىڭ تۇرعىنى ەسبول كەرىمبەكوۆ اقساقالمەن كەزدەسكەنىمدە، ءسوز اراسىندا ول كىسىنىڭ حرۋششەۆتىڭ وسى اۋداندا بولعانىن جانە ونىڭ كەڭەس وداعىنىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنەن كەلگەن تىڭ يگەرۋشىلەردىڭ الدىندا سويلەگەن سوزدەرىنەن، بۇل ايماقتاردىڭ كوپ ۋاقىت وتپەي رسفسر-ءدىڭ قۇرامىنا قوسىلاتىنىن اڭعارعان ەدىم. سوندا «قازاق جەرىندە تۋىپ، ورىس ەلىندە قالاتىن بولدىم-اۋ دەپ ويلاعانىم ءالى كۇنگە دەيىن ويىمنان كەتپەيدى» دەگەنى ءالى ەسىمدە تۇر. 

وسى وداقتاس رەسپۋبليكا ۇكىمەتىنىڭ تۇپكىلىكتى قارسى تۇرۋى مەن دالەلدى جانە دايەكتى تۇسىنىكتەمەسىنەن كەيىن، قولدان ۇيىمداستىرىلعان «تىڭ ولكەسى» جوباسى تاراتىلىپ، ەلىمىزدىڭ سولتۇستىك وبلىستارى رەسپۋبليكا قۇرامىندا قالعانى بەلگىلى. بىراق، ازۋلى مينيستىرلەر كەڭەسىنىڭ توراعاسى جۇمابەك تاشەنوۆ جوعارعى لاۋازىمىنان بوساتىلىپ، سول كەزدەگى وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسىنىڭ اتقارۋ كوميتەتىنىڭ توراعاسىنىڭ ورىنباسارى بولىپ «ايداۋعا» جىبەرىلەدى. ءدال وسى وقيعاعا وراي، جۇمەكەن ناجىمەدەنوۆ پەن ءشامشى قالداياقوۆتىڭ قازىرگى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ گيمىنە اينالعان قۇدىرەتتى «مەنىڭ قازاقستانىم» ءانى (ارتىنان ەلباسىمىز نۇرسىلتان نازارباەۆتىڭ وڭدەۋىمەن) قازىرگى كۇندەرى جالپى قازاقستاندىقتاردىڭ سۇيىكتى انىنە اينالدى. 

جۇمابەك تاشەنوۆتىڭ جارى باتەس ىدىرىسقىزى ءوزىنىڭ سيرەك تە بولسا جۋرناليستەرگە بەرگەن سۇحباتتارىندا، سول ءبىر ۋاقىتتاعى مينيستىرلەر كەڭەسى توراعاسىنىڭ تىعىرىققا تىرەلگەن كەزەڭدەگى ۇستامدىلىعى مەن الىستى كورە بىلەتىن قايراتكەرلىگىن، ازاماتتىعىن سىزدىقتاپ ايتسا دا كوپ نارسەنى اڭعارتقانداي. 

تاريحتا شەشۋشى ءرول اتقارماعان باتىرلارعا اۋدان، قالا اتتارىن بەرگەنىمىزدە، ءوز ۋاقىتىندا قازاقتاردىڭ ۇيىسىپ ەل بولۋىنا، قونىس ەتكەن بۇكىل مەكەندەرىن جيناقتاپ، مەملەكەت بولۋىنا تەڭدەسسىز ەڭبەك سىڭىرگەن ءاليحان بوكەيحانوۆ پەن ونىڭ ۇزەڭگىلەس سەرىكتەرىنە جانە ەشقانداي قارۋسىز، اتىس-شابىسسىز، جەكە باسىنىڭ نارتاۋەكەلىمەن قازىرگى قازاقستاننىڭ ءبىراز ايماقتارىن ساقتاپ قالعان ايتۋلى ازاماتقا، ولار تۋعان وبلىستان ءبىر-ەكى  اۋداننىڭ اتى ءالى كۇنگە دەيىن بۇيىرماعانى قانداي وكىنىشتى!  

بەيسەنعازى ۇلىقبەك   

Abai.kz