Álemdik aspantanushylar Galaktika kindigindegi qara qúrdymnyng fotosyn týsiru ýshin birigu ýstinde. Búl ýshin Event Horizon Telescope jobasy әzirlenip, ol boyynsha Jerding әr týkpirinde jayghasqan 50  radioteleskopty biriktiru qolgha alynbaq.
«Galatika qúrdymy asa qashyqta. Ony kóru ýshin ólshemi Jerdey qondyrghy qajet. Onday qondyrghyny qúrudyng jalghyz joly - ghalamshardyng ózin teleskopqa ainaldyru», - deydi zertteushiler. Qazir sarapshylar aldaghy ýshjyldyq josparyn talqylap jatyr.
«Biz qatty tolqudamyz. Eki jyl búryn búnday oy qiyal siyaqty bolyp kóringen bolar edi, endi shynayy iske ainalyp jatyr», - degen Arizona uniyversiyteti observatoriyasynyng qyzmetkeri Dimitrios Psaltisting quanyshynda shek joq. Qúrdymdy Jer betinen kóru mýmkin emes. Ony qorshaghan gravitasiyalyq óristing tyghyzdyghynan jaryqtyng ózi oralmaytyn kórinedi. Sondyqtan sheteldik astronomdar  «oqighalar kókjiyegi» (joba da sonday ataugha iye) atalatyn qara qúrdymnyng shekarasynan tys baqylaudy qolgha almaq. Qúrdym әldebir jútqynshaqqa sorylyp jatqan  shang men gazdan túrady, oghan qaraudyng mýmkindigi joq. Al, qoldaghy fizika zandary onda ne bolyp jatqanyn sipattay almaydy.

Álemdik aspantanushylar Galaktika kindigindegi qara qúrdymnyng fotosyn týsiru ýshin birigu ýstinde. Búl ýshin Event Horizon Telescope jobasy әzirlenip, ol boyynsha Jerding әr týkpirinde jayghasqan 50  radioteleskopty biriktiru qolgha alynbaq.
«Galatika qúrdymy asa qashyqta. Ony kóru ýshin ólshemi Jerdey qondyrghy qajet. Onday qondyrghyny qúrudyng jalghyz joly - ghalamshardyng ózin teleskopqa ainaldyru», - deydi zertteushiler. Qazir sarapshylar aldaghy ýshjyldyq josparyn talqylap jatyr.
«Biz qatty tolqudamyz. Eki jyl búryn búnday oy qiyal siyaqty bolyp kóringen bolar edi, endi shynayy iske ainalyp jatyr», - degen Arizona uniyversiyteti observatoriyasynyng qyzmetkeri Dimitrios Psaltisting quanyshynda shek joq. Qúrdymdy Jer betinen kóru mýmkin emes. Ony qorshaghan gravitasiyalyq óristing tyghyzdyghynan jaryqtyng ózi oralmaytyn kórinedi. Sondyqtan sheteldik astronomdar  «oqighalar kókjiyegi» (joba da sonday ataugha iye) atalatyn qara qúrdymnyng shekarasynan tys baqylaudy qolgha almaq. Qúrdym әldebir jútqynshaqqa sorylyp jatqan  shang men gazdan túrady, oghan qaraudyng mýmkindigi joq. Al, qoldaghy fizika zandary onda ne bolyp jatqanyn sipattay almaydy.
Asa tyghyz ýikelisten shang men gazdyng qyzuy milliardttaghan gradusqa kóterilip, odan jaryq bólinedi. Sondyqtan da qúrdymnyng saqinasy kórinetindey jaghdayda. «Biz materiyanyng jútylu ýderisin bolyp jatqan kýiinde týsirudi oilastyrudamyz.Qúrdymnyng qalay qorektenetinin úghugha mýmkindik alarmyz degen ýmittemiz», - deydi Psaltiys. Onyng aituynsha, 26 myng jaryq jyldamdyghynday qashyqtaghy oqighalar kókjiyegin fotolau, - Aydan alma izdeumen parapar. Degenmen, zertteushilerding qúlshynysynda shek joq, onyng ýstine Arizona observatoriyasynda ótkizilgen alghashqy tәjiriybeler sәtti shyqqan.
Búdan basqa, oqymystylar Eynshteynning Salystyrmalyqtyng jalpy teoriyasyn tekserumen de júmystanbaq. Anyz-ghalym alghash ret uaqyt pen kenistikting óz kindigin ainala mayysuy turasynda aita kelip, qara qúrdymdy sipattaghan bolatyn. Eger de oqighalar kókjiyegi barynsha dóngelek kelse, onda - Eynshteynning qatelespegeni. Basqa jaghdayda qalyptasqan tújyrymdy týzetuge tura kelmek.
Ghalymdar búl jobanyng sәttiligine senip otyr, sebebi, birneshe kýn búryn Ghalamdy biriktirip túrghan susymaly júmbaq substansiyanyng týsirimin alu jýzege asqan.Ol týsirimderden ghalymdar gharyshtaghy kýngirt materianyng taralu panoramasyn týzip jatyr. Búl astrofizika salasyndaghy adam senbes algha basu, óitkeni, kýngirt materiya turaly búrynghy mәlim nәrseler bar bolghany kompiuterlik ýlgilerge ghana negizdelip kelgen edi. Endi zertteushiler qolynda shynayy týsirilimder bar.
Qúpiya substansiya fizikter ýshin әli de júmbaq kýiinde qalyp otyr. Ázir  kózben kóru bolmasa, onyng neden túratynyn bilu eshkimge mýmkin bolmay túr. Bar joramal boyynsha,  búl materiya júldyzdardyng shoghyrlanuyn biriktire ústap túrady da, Ghalamnyng shashyluyn boldyrmaytyn kórinedi. Onyng bar ekendigin tartylys әserinen bayqaugha bolady.  Kórinbeytin nәrseler shalghaydaghy galaktikalardan keletin jaryqty mayystyrady. Juyrda alynghan týsirilimderde jaryqtyng osy mayysymdary әserlengen bolatyn.  
Búl týsirim ýshin ghalymdar Gavay aralynda ornalasqan CFHC Telescope  teleskopqa 340-megapikseldik MegaCam kamerasyn ornatypty. Týsirim bes jyl boyy jýrgizilgen. Nәtiyjesinde enapat panoramalyq týsirim alynghan. Onda bizding Jerden 6 mlrd jaryq jylynday qashyqtaghy shamamen 10 mln galaktika týsirilipti. Olardyng әrqaysysy jaryq shygharady da, onyng barlyghyn kýngirt materiya gharysh kenisinen óterde mayystyrady. Osylaysha, ghalymdar jaryq sәulesining Ghalamnyng qay nýktelerinde synuy bastalatynyn, yaghni, qúpiya materiya gharysh kenisinde qalay taralatynyn  kóre aldy.
Ázirlegen - Sh.Qaysar
«Abay-aqparat»