Songhy 30-40 jylda Qytaydyng qarqyndy damu men órkendeuding sinoniymine ainalghany bar. Koronovirus alqymdap, әlemdik ekonomika tútastay keri shegingen osy jyldyng 2-mausymynda Qytay ekonomikasynyng 2.8%, 3-mausymynda 4.9% ósim bergeni mәlim bolyp otyr.

The wall street basylymynyng jazuynsha, halyqaralyq valuta qory keler jyly jer shary ekonomikasynyng 4%-gha qysqaratyndyghyn, al Qytay ekonomikasynyng kerisinshe 1.9%-gha ósetinin mejelep otyrghan kórinedi. The Financial Times basylymy halyqaralyq valuta qorynyng derekterin talday kele, osy jyldyng 2-mausymynda Qytaygha jóneltilgen eksporttyng jer shary eksportynyng osy kórsetkish engizilgennen bergi eng jogharghy meje 11%-gha jetkendigine kóz jetkizipti. Basqa da belgiler Qytay ekonomikasynyng qalpyna tez kelip, ósu qarqynyn qaytadan ýdete bastaghanyn kórsetip otyr

Búl jerde әngime Qytay iydeologiyasy men damu baghytyndaghy keri ketushilik jayynda bolmaq. Qytaydyng joghary biyligine Shy jinping kelgeli, eldegi birden-bir biylik partiyasy esebinde QKP-nyng solshyl baghytqa auytqy bastaghany belgili. Búl Shiyding óz jeke qúziretin ornyqtyru men kýsheytuge menzegen tәsil-sharalarymen qatar, jalpy QKP iydeologiyasynyng Den (Syaopiyn) dәuirindegi pragmatikalyq baghyttan ainyp, klassikalyq utopiyalyq baghytqa kóbirek moyyn búruymen erekshelenedi.

Shiyding ómir keshirmeleri men azamat bolyp qalyptasu joldary onyng markistik iydeolgiyagha senu men Mao (Szedon)-dyng túlghalyq qasiyetine tabynu ynghayyn qalyptastyrdy. Sondyqtan da biylikke kelisimen partiyany tazartu niyetimen әueli jemqorlyq pen paraqorlyqqa qarsy nauqan bastady. Ol nәtiyjesiz de bolghan joq. Halyqtyng alqauyna da ie boldy. Osy barysta ol jeke bedelin kóterip alumen birge partiya ishi, biylik tóniregindegi qarsylastary men yqtimal bәsekelesterin de alastaugha qol jetkizdi. Sonymen ózining ekinshi kezekti saylanymynan keyin (2018-2022jj.) jeke ýstemdigin týbegeyli ornyqtyrudyng qadamdaryna kóshti.

Qytay konstitusiyasynda belgilengen memleket tóraghasynyng biylikte eki kezekten ary saylanuyna jol bermeytin tarauyna ózgeris engizip, 2018 jyly ondaghy merzim shektemesin alyp tastady. Sonymen bir uaqytta «Shy jinpiynning jana dәuirdegi qytaydyng sosialistik iydeyasy» teoriyasyn (qysqasha «Shy iydeyasy» delinedi) jasaqtap, ony QKP jarghysy(10.2017j.) men QHR konstitusiyasyna(03.2018j) engizdirdi. Búl Maodan keyingi qytay basshylarynda bomaghan josyn-dy. Búl «iydeyanyn» ózekti ústanymy elde kompartiyanyng obsolutty basshylyghyn qamtamasyz etu, sosiyalistik qoghamdyq jýieni bekemdey týsu bolyp tabylady. Qazir qytaydyng býkil memlekettik apparaty, әleumettik instituttary, biznes qauymdastyq, barlyq media, joghary-tómengi bilim oshaqtary, tútas júrt osy baghdargha júmyldyrylghan. «Shy iydeyasy» marksizm-leninizm, Mao iydeyasymen qatar dәriptelip, elding damuy men algha jyljuynyng qybylanamasy esbinde ýgitteledi. 2017 jyly «Shy iydeyasy» «ýirenude quatty el» әleumettik qosymshasyna baylanyp, barlyq memqyzmetkerler men budjetpen qamtylatyn júrttyng mindetti kýndelikti ýirenetin jәne esep beretin normasyna ainaldyrylghan edi.

2019 jyly qyrkýiekte QKP ortalyq aparaty men ýkimet aparaty «jana dәuirdegi oqu oryndarynyng iydeyalyq- sayasy teoriya sabaqtaryn reformalau men janartugha qatysty úsynystar» degen qújat әzirlep, býkil memleket kólemindegi manyzdy marksizm instituttarynlda “Shy iydeyasy” sabaghyn kirgizudi ortagha qoyghan bolatyn. Aytqanynday 2020 jyly әigili Chin hua, Bey jin, Halyq uniyversiytetteri syndy qaramaghynda marksizm instituttary bar 37 JOO jana oqu mausymyn «Shy iydeyasyn» ýirenumen bastap otyr. 2019 jyly jeltoqsanda qytay bilim minstrligi «Shy iydeyasyn» «oqulyqqa, dәrishanagha,  studentterding batstapyna»  kirgizudi múrat tútqan «on myng ýlgili dәrishana» jabdyqtaudy qolgha aldy. «Qytay jastary gazeti» juyqta «Shy iydeyasy» sabaghynyng 2020-2021jj. oqu jyldaryndaghy bakalavirlardyng mindetti sabaghyna ainalatynyn jazypty.

Qazirding ózinde 10 JOO qabyrghasynda «Shy iydeyasyn zertteu ortalyghy» júmys istep túr. Osynyng barlyghy da «QKP basshylyghy men sosialistik jýieni qoldap-qorghaytyn, qytaylyq ózgeshelikke ie sosializm isteri ýshin ómir boyy kýresudi múrat etken paydaly personaldardyn  buyn- buynyn ýzilissiz baulyp shygharudyn» (Shy Jinpiynning 18.03.2019j. mektepterding sayasy teoriya sabaqtary múghalymdarynyng jinalysynda sóilegen sózi) qamy. Shy tura osy jinalysta taghy da «búl ýshin biz kelesi úrpaqty jaqsylap tәrbiyeleuimiz, bauluymyz, múny jәne mektepten, sәby kezden bastauymyz kerek» dep kórsetedi. Búl kommunistik «qyzyl gendi» baladan bastap egudi menzeydi.

Qytaydyng menshik jýiesinde «jalpylyq menshikting negizgi menshik subekti» ekendigi, «memleket iyeligindegi ekonomikanyng últtyq ekonomikanyng jetekshi kýshi» ekendigi konstitusiyamen bekitilgen. Juyq jyldary memleket menshigindegi biznes  qatty qoldau tauyp, ilgeride ýdere órkendep kele jatqan jeke biznes pen halyqtyq biznesting tynysy taryluda. Sondyqtan da sarapshylar qytay ekonomikasyn «memlekettik kapitalizm» dep sipattap otyr. Eldegi salyqtyng 50%-ten, JIÓ-ning 60%-ten kóbin, tehnologiyalyq innovasiyanyng 70%-ten astamyn berip, 80%-ten kóp adamdy júmystandyryp otyrghan halyqtyq ekonomika barghan sayyn tensizdikke úshyrap, naryqqa kiru normasy, salyq, nesiye, subsidiya syndy yntalandyru mehanizmderinen qaqpay kórip, kópe-kórineu memlekettik menshikke oryn bosatuda. Memleket ýkimetting qadaghalau, retteu sharalaryn engizu jeleuimen ishinara biznesterge «memlekettik qadaghalaudy», shyn mәninde, tartyp aludy iske asyryp jatyr. Kәsipkerler «qaytalay memlekettendiruge» iligip ketulerinen alandauly. Múnda da solshyl iydeologiyanyng iyisi qonyrsidy. Mysaly, jeke jәne halyqtyq kәsiporyndar QKP bastauysh úiymdaryn qúrumen birge, onyng «birtútas basshylyghyn» qabyldaugha mindettelgeli biraz jyl boldy. Ony deysiz, partiyanyng bastauysh úiymdary qytaydaghy shetel kәsiporyndaryna da kirgizile bastady, ol kezeginde shetel kapitalynyng elden qashuynyn  bir sebebine ainaluda. Búl QKP ózi auyz jappay dәriptep kele jatqan «reformany onan sayyn terendetu, esikti barghan sayyn aiqara ashu» ústanymy men dәriptemesine mýlde kereghar tirlik bolyp túr.

Qytayda solshyldyq nysaydyng etek alyp bara jatqandyghyynyng taghy bir belgisi - 70-jyldarda auyldy jerlerding súranysyn óteude dәneker bolghan qamdau-satu kooperativterin qayta jandandyru bolsa kerek. Súranys pen úsynys tikeley naryqtyq tetiktermen rettelip, jýielenip ketken býginderi, búl kooperativterding nege kerek bola qalghany resimy týrde onyng «osyzamanghy auylsharuashylyghyn jebeu, sharualardyng tabysyn kóbeytu, qala men auyldyng kipige damuyna týrtki bolu» (24.10.2020 býkilqytaylyq qamdau-satu kooperativterining 7-jinalysy) jaghyndaghy iygi әserimen týsindirilgenimen, múny QKP-nyng naryqtan kóri kóbineky әkimshilik tetikterge basymdyq beruge den qoyynyng nyshany demeske uәj joq. Jinalystyng mәlimetinshe, meje boyynsha osynday kooperativter qytaydyng barlyq auyldaryn qamtuy kerek eken.

Qytayda solshyldyqtyng tuyn jelbiretken salanyng biri - diplomotiya salasy. Qytay reformasynyng «bas arhiytektory», asa pragmatik sayasatker Den óz túsyndaghy halyqaralyq jaghday men halyqaralyq kýshterding arasalmaghyn, geosayasy jaghdayatty, qytaydyng әl-auqatyn baghamday kele, «jusannan biyik, betegeden alasa qalyppen әline qaray әser etu» strategiyasyn bekitip edi, sonday-aq osy ústanymnan 50 jyl ainymaudy amanattaghan-dy. Osy strategiyanyng orasan paydasyna kenelip kelgen elding berekesin Shy biyligi әbden ketirdi dese bolatynday. Elding quatyn tym artyq mejelep alghan Shy tóragha qytaydyng syrtpen baylanysyn «aybyndana úmtylyp, yryqtylyqpen yqpal etu» prinsiybimen qúrugha kóshti. Sosialistik jýiening «tuma artyqshylyghyna» bolghan sheksiz senim men búqaralyq populizmge iyek artqan atalghan strategiya, «adamzattyng taghdyrlastyghy qauymdastyghyn qúru» bastamasyn kóteruge, halyqaralyq qatynastyng «jana túrpatyn» jasaqtaugha úmtylugha, damudyng «qytaylyq ýlgisin» tyqpalaugha enteleydi. Nәtiyjesinde qazirgi SIM Uan Y ministr jasaqtaghan, әljuaz elderdi qarjymen yrqyna kóndirip, qarymdy eldermen teketirese ketetin, shel kózdengen «arlan diplomatiyasy» (2015-jyly týsirilgen últshyldyq raydaghy kinonyng aty, qytay SIM ózderin kinodaghy jauynger komandagha úqsatudy әdetke ainaldyrghan) qalyptasty. Sonyng kesirinen tóniregining deni jau. Osy tústa «Shy Jinpiynning diplomatiyalyq iydeyasyn zertteu institutynyn» qyzmeti men bedeline kýdiktenbeuge negiz qalmaydy.

Solshyldyq ýderisi Shiyding biylikke keluimen ilese asqynghan bolsa, onyng Shy biylikten ketpey bayyzdamasy әbden anyq. Qytay halqy bolsyn, qytaydyng әr qimylyn baghyp otyrghan sayasy sarapshylar bolsyn, 26-29 qazanda jabyq esik jaghdayynda ótken QKP 19 sezdining 5-jalpy jinalysynan әldeqanday janalyq kýtken. Óitkeni qalyptasqan daghdy boyynsha, osy jinalysta partiyanyng basshylyq ornyna keletin kelesi túlghanyng kim bolatyny aiqyndalatyn. Alayda osy joly eshkimning aty atalghan joq. Birsypyra sarapshylar jinalysta talqylanyp bekitilgen «Últtyq ekonomika men qoghamdy damytudyng kelesi 5 jyldyq jobasy jәne 2035 jylgha deyingi alys merzimdik mejesi» atty qújattaghy 2035-jyldy Shiyding kelesi bes jylgha ghana emes, 2035-jylgha deyin biylikte qalghysy keletindigining isharasy dep túspaldauda. Shynymen de «bir auyzdan maqúldanghan» jinalystyng qorytyndy qújatynda «әmәliyat Shy jinping joldas partiya ortalyghynyng jәne  tútas partiyanyng úitqysy retinde tizgin ústap jol bastaydy eken, ilgerileu jolyndaghy neshe týrli qiynshylyqtar men kedergilerdi jenip shygharymyzdy... dәleldep otyr» delingen. Al Shy biylikte qala bergen sayyn, qytayda әsire solshyldyq iydeologiya irge keneytip, tamyr jaya týseri sózsiz. Tiyisinshe tútas memleket te 30-40 jyldan bergi әlemdik qauymdastyqqa etene kirigip kele jatqan jýrisinen janylyp, keri ketui kәdik.

Al qytaydyng mәselesining elimizge qatystylyghy turasynda, resmy túrghyda elimizben «úzaq merzimdik strategiyalyq yntymaqtas әriptes» sanalatyn, bylay da irge kórshi elding sayasy baghdary men ondaghy biylik qúrylymynyng úshar basyndaghy ózgerister qashan da nazarymyzda bolghany abzal-aq.

Múqamethan Qonarbay

Abai.kz