Jazushy-dramaturg, kinorejisser Ermek Túrsynovtyng kópke oy salatyn myna bir maqalasyn «Vremya» gazetinen "Dat" jobasy audaryp beripti. Maqalanyng manyzyna oray bizdi de jariyalaudy jón kórdik. Avtor bizding eldegi jaghympazdyqtyng shekten shyqqanyn sheney otyryp, bylay dep jazady: «Al endi qaydaghy joq bir tastyng atauyn preziydentting atymen atau degen ne súmdyq?! Onyng ýstine atyn ózgertip, «Nurnazen» dep qong ne mazaq?! Ayta ketu kerek, ol miyneral nanotehnologiya boyynsha jasalghan. Onday miyneral tabighatta joq. Ol jasandy jolmen jasalghan. Sonda ony jasaghan kezde bizding ghalymdarymyz ne oilady eken, ә?!»

«Abay-aqparat»

Qazaqstannyng ziyaly qauymy, onyng ishinde belgili óner qayratkerleri elbasygha ótinish hat joldap, halyq atynan onyng «Halyq qaharmany» ataghyn qabyl aluyn ótingen bolatyn.

Jazushy-dramaturg, kinorejisser Ermek Túrsynovtyng kópke oy salatyn myna bir maqalasyn «Vremya» gazetinen "Dat" jobasy audaryp beripti. Maqalanyng manyzyna oray bizdi de jariyalaudy jón kórdik. Avtor bizding eldegi jaghympazdyqtyng shekten shyqqanyn sheney otyryp, bylay dep jazady: «Al endi qaydaghy joq bir tastyng atauyn preziydentting atymen atau degen ne súmdyq?! Onyng ýstine atyn ózgertip, «Nurnazen» dep qong ne mazaq?! Ayta ketu kerek, ol miyneral nanotehnologiya boyynsha jasalghan. Onday miyneral tabighatta joq. Ol jasandy jolmen jasalghan. Sonda ony jasaghan kezde bizding ghalymdarymyz ne oilady eken, ә?!»

«Abay-aqparat»

Qazaqstannyng ziyaly qauymy, onyng ishinde belgili óner qayratkerleri elbasygha ótinish hat joldap, halyq atynan onyng «Halyq qaharmany» ataghyn qabyl aluyn ótingen bolatyn.

Men tizimnen olardyng aty-jónderin oqyp shyqtym. Ekinshi abzasqa kelmey-aq jalyghyp kettim. Keybireulerining esimderin tipti esime týsiruge tyrysyp baqtym: iyә, onday top, onday hor Qazaqstanda qashan bolyp edi? Úmytpasam, juyrda ghana bolyp edi ghoy. IYә, bylay bolghan: tribunanyng artynda jastary birshamagha kelip qalghan aghalarymyz otyrghan, bir kezde olardan jastary bbiraz kishi «pionerler» zalgha ytqyp shyqty, qoldarynda kerney, barabandary bar.  Olar ulap-shulap kommunisterding atyna arnau aitqanday boldy. Olardyng júmystaryn maqtap, óz isterine shyn berilgendikterin  ólenge qosyp madaqtaularyn aityp jetkize almaytynday bolyp kórindi.

Qalyng qasy qabaghyn japqan ataqty kósemimizding jeke-jeke sýiisip sәlem berudi modagha engizgeni әli esimizde. Eshkimdi qaldyrmay, bәrin tegis sýiip shyghatyn: metallurgterdi de, dәrigerlerdi de, múghalimderdi de, shetelden kelgen qonaqtardy da... Partiyalyq dәstýr solay bolatyn. Sonday-aq «...barlyq Sovet halqy birigip, ózgermeytin qayyrymdy jetekshilikting arqasynda...» degen siyaqty madaqtaular jii aitylatyn. Partiyagha degen sýiispenshilik pen shyn berilgendikti jinalghan kópshilikting aldynda, ýlken-ýlken zaldarda, halyq kóp jinalatyn alandarda kórsetu moda bolghan edi. Ordender men medalidar da sol jerlerde tapsyrylatyn edi. Basshylargha arnalyp shygharylghan әrtýrli odalar men maqtau ólender de sol jerlerde aitylatyn. Al ol ólenderding avtorlaryna degen qúrmet erekshe bolatyn: sәn-saltanatty demalys ýilerinde solar, arnayy ashanalar men bufetterden tamaq alyp ishetin solar, tipti Kremliding emhanalarynda emdeletin de solar bolatyn. Ol kezde partbiyletti jyrtu, odan qaldy keyinnen ózderine partbiylet tapsyrylghan alangha ot jaghyp, oghan sol partbiyletti jandyryp jiberemiz-au degen oy eshkimning de ýsh úiyqtasa týsine kirip-shyqqan joq edi...

• Ziyaly qauymy kim bolsa soghan sýisipenshilikke toly yqylasty hattar jazumen ghana shúghyldanatyn qoghamda barlyghy dúrys, barlyghy orynsha dep aitu óte qiyn. Óitkeni olardyng týsinikteri ózgergen. Olar bireuding aldynda jorghalau men ardaqtau degennin, jaghynu men alghys aitudyn, adamgershilik qasiyet pen jaghympazdyqtyng aiyrmashylyghyn auystyryp alghan.

Onday maqtau sózder bizding alandarda da talay ret aitylyp, talay qol shapalaqtaular men qúrmetke ie bolghan. Kez kelgen uaqytta qanday da bolsa maqtau sózderin ilip әketip, qoldaugha dayyn túratyn toptar bizde de bar bolatyn, әli de bar. Kimdi bolsa da maqtaugha, soghan izet kórsetuge dayyn túratyndardyng janghan kózderi osy uaqytqa deyin mening esimde... Biraq sol kezde ózindi úyatqa qalghanday sezinesin. Ishing birtýrli, alay-dýley bolady. Qolaysyz jaghdaygha qalasyn. Mysaly, bir meyramdy toylap jatqan kýni tramvaygha bir beyshara syrnayymen kirip kelgende, qayda bararyndy bilmey, sasyp qalasyng ghoy. Ne qashyp kete almaysyn, ne eshqayda tyghyla da almaysyn. Al ol bolsa jan-jaghyndaghy júrtty basyp-janshyp, saghan qaray kele jatady, әri ózining sýiispenshiligi men shyn berilgendigi turaly әnin shyrqap keledi. Onyng ýstine búl әndi saghan arnap aityp keledi. Odan sasyq araqtyng iyisi men qolansanyng iyisi mýnkip túrady, sóite túra kózderi jәudirep, saghan  kir-kir alaqanyn jayady. Sen bolsan, birdene beru kerek qoy dep, qaltandy aqtara bastaysyn, úsaq tiyn tappaysyn, iri aqshany beruge qimaysyn... Ne isteu kerek? Amalsyzdan terezege búrylyp, teris ainalyp ketesin. Ol beyshara kishkene túrady da, bar bilgenimen ishtey seni boqtap, qasynnan óte shyghady. Mine, bireudi qoldaugha, qaralaugha arnalyp jazylghan újymdyq hattar da osy siyaqty, birde maqtap aspandatady, birde qaralap, jerge tyghady. Men ondaylardyng zamany ótken shyghar dep oilaytynmyn, sóitsem qatelesippin...

• Mýmkin, kópshilikpen birge bolghan jenil de shyghar. Óitkeni kópshilikting arasynda bilinbeysin, әri jauapkershilikten qorghanysyng myqty bolady. Al eger de jalghyz bolsan, onda jeke jauap beruing kerek. Tәrtip solay. Sen jalghyz bolsan, qorghaushyng bolmaydy. Basqa jol joq. Mýmkin, iydeologiya túrghysynan múnday jalpylama auru bolyp kórinu kerek te shyghar. Óitkeni elbasygha ol ótinish hatyn joldau ýshin ziyalylar qanshama enbek etti: ol ýshin bәrimen habarlasyp, erinbey bәrining qolyn jinau kerek. Onyng ýstine bәrine jaghdaydy týsindirip aitu kerek, ótinu kerek... Ol da ýlken enbekti, shydamdylyqty qajet etedi ghoy!

Ókinishke qaray, men búl hattyng ishinen jeke túlghany kóre almadym. Bir top - búl jeke túlgha emes. Bir top bolyp jiylyp túrghan jiynnyng beti búzylghysh keledi, әri sózi týsiniksiz bolady. Jiynda aitylghan sózderdi anyghyraq estu qiyn, әri jeke aitylghan sózder de estilmeydi. Búl jerde mening aitayyn degenim: ótinish hatyn toltyrushylar qol qoyshylargha dúrys qyzmet kórsetpegen. Olar qol qoyshynyn jeke pikirin aitu qúqyghynan aiyrdy. Olar qol qoishy ziyalylardyng bәrin bir jipke tizip, olardy jeke-jeke túlgha bolu qúqyghynan aiyrdy. Ziyalylardyng auzyna bir mikrofon tosyp, bәrin tek qana bir dybys shygharugha, bir sózdi ghana aitugha mәjbýr etti. Búl jaghday auyldyq jerde qalyndyghyn alugha kelgen kýieu jigitting toyyn eske salady. Onda da kýieu jigitting tuysqandary tek sony ghana maqtap, bir sózdi qaytalay beredi ghoy...

Qysqasy, mening ózim únatatyn, syilaytyn az ghana ardaqty adamdarym bar edi, solar ýshin birtýrli ynghaysyz jaghdaydy bastan keshtim. Mýmkin, olardy taghy da osynday qatelikke barugha dushar etken bolar dep oilaymyn. Men óz kózderinshe olardy aqtap alghym keledi. Osy oida sanam san jaqqa jýgiredi: mýmkin, bireuleri asyghys, oilanbastan qol qoyghan shyghar, mýmkin, basqasha týsingen bolar degen siyaqty oilar maza bermeydi. Al endi keybireulerining ózderi súranyp qol qoyghanyna esh kýmәnim joq. Men búl jerde ondaylar turaly aityp túrghanym joq. Mening oiym basqada. Mening týsinbeytinim: osy elge syily, qadirli, aqyldy, enbegi singen talant iyelerin aghynan jarylyp, elbasygha degen sýiispenshiligin aitugha iytermeleytin ne qúdiret? Olardy kim mәjbýr etti? Kim ózining keleshegi nemese bala-shaghasynyng búldyrly erteni ýshin osynday aramdyqqa baryp otyr? Osy isting artynda kim túr? Álde olardyng sana-sezimderi ózgergen be? Mine, osy súraqtar maghan maza bermeydi.

Men, mysaly, Nazarbaevty syilaymyn. Ol - mening Preziydentim. Men, әriyne, Núrsúltan Ábishúlynyng sayasy zor túlgha ekenin de týsinemin. Onyng esimi tarihta qalatyny da belgili. Sonday-aq men bizding eldegi bolyp jatqan jaqsylyqtar men jamandyqtardyng bәrine ol kinәli emes ekendigine senemin. Barlyq qúbylystardy onyng esimimen baylanystyra beruge bolmaydy ghoy. Sonymen qatar, oppozisiyanyng oghan taghyp otyrghan әrtýrli kinәsi de, әsirese oghan taghylghan san týrli marapattar da men ýshin eshtene emes. Men tek qana ne ýshin sonshama keude qaghyp, senim bildiru kerek ekenin týsinbeymin?! Kósheler men alandargha da, zauyttar men kemelerge de, tipti janadan shyqqan júldyzdargha da neshetýrli attar qoyylyp jatyr ghoy...

• Elge syily bir aqsaqaldyng Ýlken kisining qolyn sýiip, qoghamgha әrtýrli oy tastaghany esinizde me? Bireuler ony kinәlady. Al bireuler oghan qyzyqty da. Mine, qoghamda osy ekinshiler tym kóp pe eken dep qorqamyn.

Mysaly, Úzynaghashta bir benzin qúyatyn stansiya «Prinsessa Diana» dep atalatynyn bilemin. Bir restorannyng «Poprobuy u Afanasiicha» dep te atalatynyn bilemin. Mening bir dosymnyng iytining aty Terminator. Al endi qaydaghy joq bir tastyng atauyn preziydentting atymen atau degen ne súmdyq?! Onyng ýstine atyn ózgertip, «Nurnazen» dep qong ne mazaq?! Ayta ketu kerek, ol miyneral nanotehnologiya boyynsha jasalghan. Onday miyneral tabighatta joq. Ol jasandy jolmen jasalghan. Sonda ony jasaghan kezde bizding ghalymdarymyz ne oilady eken, ә?!

Al endi qaranyz, shildening 6-da dýniyege kelgen er balalardyng atyn qongda eshqanday tandau degen joq, ol mindetti týrde Núrsúltan bolady. Eger de ata-anasy ony Álibek, nemese Ákejan dep atap qoysa, qyzyq bolar edi?! Al qaydaghy bir tastyng atyn adamnyng atymen baylanystyrudyng qanday qajeti bar?! Elge syily bir aqsaqaldyng Ýlken kisining qolyn sýiip, qoghamgha әrtýrli oy tastaghany esinizde me? Bireuler ony kinәlady. Al bireuler oghan qyzyqty da. Mine, qoghamda osy ekinshiler tym kóp pe eken dep qorqamyn. Álde ondaylargha ótken úrpaqtyng ónegesi tәn be eken? Ákelerimizdi týsinuge bolady. Olardyng zamany solay boldy. Olargha ómirde qiyn boldy. Olar nebir jaghympazdardy kórdi, nebir qorlyqqa shydady. Bizding osy baqytty ómirimiz ýshin olar nebir qiynshylyqtargha tózdi, adamgershilik qasiyetterin ayaqqa basty. Ári-beriden song osy ómirimiz ýshin biz olargha alghys aituymyz kerek.

Olarmen birge ómirdegi jaghympazdyq, ekijýzdilik te ketedi dep oilaytynbyz. Biraq olay emes eken. Men jaqynda densaulyghynan syr bildirmeytin ataqty shtangisterding birin tribunadan kórdim. Onyng sóilegen sózinen mening týsingenim: eger de ol tu syrtynan Núrsúltan Ábishúlynyng qoldauyn sezinbegen bolsa, onda shtangany kótere almas edi! Ne degen jaghympazdyq? Ne degen auru? Ol qalaysha býkil jan dýniyendi jaulap alady? Sodan keyin qalaysha býkil deneden ótip, migha barady?

Baylyqtyng tәkәpparlyq tudyratyny belgili. Sol siyaqty kedeyshilikting jaghympazdardy kóbeytetini de belgili. Búl jerde oilanatyn nәrse óte kóp. Men kedeyshilik dep oiy tayyz adamdar turaly aityp túrmyn. Sanasy qúldyqtyng jeteginde ketken jәne ómiri otarshyldyqta ótken el qyp-qysqa uaqyttyng ishinde damyghan tәuelsiz el bolyp shygha kele ala ma? Tipti ony týrli-týsti alyp plakattarmen әshekeylep qoysang da?! Bizde onday da bolghan. Ári jaqynda ghana bolghan.

«Orys halqynyng minezi qyzyq - it siyaqty. Úrsang - qynsylaydy da jatady». Búl Chehovtyng aitqany. Anton Pavlovich óz halqyn ózi jaqtyrmaghan dep oilaytyn shygharsyz. Joq, olay emes. Ol óz halqyn jaqsy kórgeni sonshalyq, tipti olardyng «ittik qasiyetimen» de kelise almaghan. Múnday pikir Abayda da bar. Oqynyz.

Esimi úmytylmas bolghan Jdanov kýnderding bir kýni: «Mәdeniyet sheberleri, sizder kimdermen birgesizder?» - dep súraq qoyghany bar. Al bizding mәdeniyet sheberleri kimmen birge ekendikterin ashyqtan-ashyq aitty. Mýmkin, olardy da týsinu kerek shyghar. Olardyng búghan degen óz sebepteri de bar shyghar. Biraq bir jeri ghana týsiniksiz: Oghan búl kerek pe? Oghan qalay qiyn ekenin men týsinem. Ana tramvaydaghy syrnay әbden mazany aldy. Sonyng bir saryndy ýni... Shynyn aitqanda, Oghan keregi shamaly. Birtýrli ynghaysyz jaghday. Úyat tipti. Bizge de ol kerek emes. Sonda kimge kerek?

«Kommunisterden keyin men antikommunisterdi jek kórem».

Búl Dovlatovtyng aitqany. Eshtene istey almaysyn, biraq, júrtqa bir senimdi pende kerek. Onsyz júrttyng kýni qaran. Júrtqa bir jetekshi kerek. Al soqyrlar elinde jalghyz kózdi adam da kóregen, sәuegey siyaqty emes pe?!

Ádette әngimening ayaghynda bolashaqqa jeteleytin qanday da bir senimdi boljaular aitylady ghoy. Al men, shynymdy aitsam, onday eshtene aita almay túrmyn. Bizding keleshegimiz turaly mende eshqanday da qiyal joq. Bizding elimizdi qanshama ret tәuelsiz el dep jariya qylghanymen, ol әli kýnge deyin qúldyqtan aryla almay keledi. Eger de sózime senbeseniz, «Qazaqstan» telearnasyn qosyp qoyyp, 10 minuttay tyndap otyrynyz. Eger de odan bir biznesmen, ne ghalym, ne jazushy, ne múghalim, tipti bir kombayner de sózining arasynda «elbasynyng bastamasymen» degen tirkesti qosyp aitpasa, onda әngime basqasha bolady. Keyde maghan Ol kisining aty sóz arasyna úiqas ýshin qosylyp aitylatyn siyaqty bolady. Biraq elbasygha tilek aitudyng ayaghy әli alysta jatyr. Toy әli jalghasuda...

Mýmkin, oilanatyn kez kelgen shyghar, aghayyn?! Ziyaly qauymy kim bolsa soghan sýiispenshilik hattaryn jazumen ghana shúghyldanatyn qoghamda barlyghy dúrys, barlyghy orynsha dep aitu óte qiyn. Óitkeni olardyng týsinikteri ózgergen. Olar bireuding aldynda jorghalau men ardaqtau degennin, jaghynu men alghys aitudyn, adamgershilik qasiyet pen jaghympazdyqtyng aiyrmashylyghyn auystyryp alghan. Eger de men múnday erekshelikterdi sayasattanushylar qatarynan bayqap qalsam, eshtene bolmas edi. Búl olargha tәn qasiyet. Populizm - olardyng júmys isteu ainalasy, al ekijýzdilik - búl jýre qalyptasyp ketken refleks. Degenmen, әl-Faraby danghylynyng boyynda týngi shamdar nege sonsha qaptap ketkeni jayynda әli eshkim oilanghan joq. Úzynqúlaqtyng aituynsha, ol shamdargha pessimister qayghylanyp qaraydy, al optimister - qúmarlanyp qaraydy eken. Bir qarsylyq sezilgendey, degenmen men taghy bir súraq qoyamyn: eger de bәri astan-kesten bolyp, әshkereleu әreketi bastalyp ketse she? Onda jogharyda aitylghan tizimdegi ardaqty aghalarymyzdyng birazy búzaqylar, núqsan keltirushiler qataryna ótip keteri sózsiz. Eng qyzyghy - kim birinshi bolyp bastar eken?

Audarghan - Ayman OSPANOVA

«Abay-aqparat»