Ómirde ne kóp? Dau kóp.

Mine, saylau ótti. Bireuler saylau әdil ótti dep jar saluda. Endi bireuler onyng әdil bolmaghandyghyn, búghan deyin de bizding elimizde eshqashan әdil saylau ótip kórmegendigin aitady. Al qatardaghy etikshining kónilinde súraq tuady: rasynda qalay, saylau әdil ótti me, әlde ótpedi me?

Daulasushylardyng uәjderining aqiqattyghyn qalay anyqtaugha bolady. Áriyne, onyng bir-aq joly bar. Ol - aqiqattyqtyng kriyteriylerine jýginu.

Biylik partiyasynyng ókili aitady: barlyq partiyalargha birdey jaghday jasaldy ma? Jasaldy. Halyq arasyna baryp ýgit jýrgizuge erkindik berildi me? Berildi! Telesayysqa betpe-bet qatystyng ba? Qatystyn! Birdenelerindi aityp, tepsinding be? Tepsindin. Endi ne kerek? Barlyq saylau ucheskelerin qamtyp, kandidat úsyna almaghan kim? Ózin! Barlyq saylau komissiyalaryna ókil jibere almaghan kim? Ózin! Biyleushi partiyanyng ókili alda isteytin júmystary turaly aitqanda, kórermendi ekpindetken sifrlargha kómip tastaghanda, qaydaghy bir subektivti oilaryndy múryn astynan mingirlegen kim? Ózin! Endeshe nege saylau әdil ótpedi dep, jýrip ketken poezdyng artynan aiqaylaysyn?

Ómirde ne kóp? Dau kóp.

Mine, saylau ótti. Bireuler saylau әdil ótti dep jar saluda. Endi bireuler onyng әdil bolmaghandyghyn, búghan deyin de bizding elimizde eshqashan әdil saylau ótip kórmegendigin aitady. Al qatardaghy etikshining kónilinde súraq tuady: rasynda qalay, saylau әdil ótti me, әlde ótpedi me?

Daulasushylardyng uәjderining aqiqattyghyn qalay anyqtaugha bolady. Áriyne, onyng bir-aq joly bar. Ol - aqiqattyqtyng kriyteriylerine jýginu.

Biylik partiyasynyng ókili aitady: barlyq partiyalargha birdey jaghday jasaldy ma? Jasaldy. Halyq arasyna baryp ýgit jýrgizuge erkindik berildi me? Berildi! Telesayysqa betpe-bet qatystyng ba? Qatystyn! Birdenelerindi aityp, tepsinding be? Tepsindin. Endi ne kerek? Barlyq saylau ucheskelerin qamtyp, kandidat úsyna almaghan kim? Ózin! Barlyq saylau komissiyalaryna ókil jibere almaghan kim? Ózin! Biyleushi partiyanyng ókili alda isteytin júmystary turaly aitqanda, kórermendi ekpindetken sifrlargha kómip tastaghanda, qaydaghy bir subektivti oilaryndy múryn astynan mingirlegen kim? Ózin! Endeshe nege saylau әdil ótpedi dep, jýrip ketken poezdyng artynan aiqaylaysyn?

Saylau degenimiz tolyp jatqan kezenderden, buyndardan túratyn kýrdeli sikli. Sol kezender men buyndardyng bәrinen dúrys ótip kelmegen son, songhy buyndaghy - dauys beru ýderisindegi keybir abstraktili aighaqtardyng qúiryghynan ústap, odan saylaudyng әdiletsiz ótkendigining dәlelin jasaugha tyrysudan ne shyghady?

Ras, «karuseli» boldy deyik. Keybir uchaskelerde aldyn ala toltyrylghan bulletenider tastalypty deyik. Ony bireuler kóripti deyik. Estipti deyik. Odan ne shyghady? Kim ony dәleldey alady? Tipti birneshe jerde ondaydyng bolghany dәleldensin deyik. Sodan keyin saylau legitimsiz dep tanylyp, qayta jýrgizile me?

Joq әriyne! Birneshe uchaskede saylau qayta jýrgiligennen keyin de osy sifrlar alynatyn bolady. Múnyng bәri, «iә kemshilikter boldy, kimde kemshilik bolmaydy, kelesi joly týzetemizben» jabyla salady. Mineki, ónbeytin daudy quu dep otyrghanymyz osy.

Mәsele daudyng ónetinin tauyp, sonyng sonynan týsude. Saylau sikline qatysty alsaq, bylay bolady. Birinshi kiltipan zanda. Zang qazirgi biylikting jaghdayyna iykemdelip jasalghan. Ekinshi kiltipan - saylaudy úiymdastyruda. Ol jaghy týgel biylikting qolynda. Saylau ótkizu - tek azamattyq qoghamnyng qúziretindegi júmys boluy kerek. Ony úiymdastyrugha memleketting aralasuynyng ózi qoghamnyng órkeniyettilikten aulaq jatqanyn aighaqtaydy. Ýshinshi kiltipan saylau komissiyalarynda. Ony da biylik jasaqtaydy. Ony tirkelgen sayasy partiyalar ghana qatysyp otyryp, olardyng ózderi jasaqtauy tiyis. Tórtinshi kiltipan ýgit jýrgizude. Basty ýgit qúraly - televiydeniye. Ol da biylikting qolynda. Oppozisiyalyq partiyanyng oghan qoly jetpeydi. Biylik qara piardy qúiyp jatqanda, oppozisiyanyng oghan beretin jauabyn eshbir arna qabyldamaydy. Kelesi, eng basty tetik - dauystardy sanauda. Sanaytyn da, qorytyndy sifrlardy qalauynsha ózgertetin de taghy biylikting adamdary. Osydan keyin kelip saylaudyng әdildigi nemese әdil emestigi turaly sóz qozghauda ne maghyna bar?

Oppozisiya shynynda da parlamentke barghysy kelse, aldymen saylau kodeksin qayta qarattyryp, saylau ótkizuding әdildigin qamtamasyz etetin tetikterding tolyqtyghyn oilastyrudan bastauy kerek. Saylau kodeksinde әr partiyanyng saylau komissiyalaryn qúrugha, saylau ýderisin jýrgizuge qatysuy, әr uchaskede ózining ókilderi men baqylaushylaryn engizui, bulleteniderdi sanau men hattamalau ýderisine tolyq qatysu mýmkindigi qamtamasyz etilui kerek. Osy aitylghandardy quzaulap, sonynan týsu týpkilikti nәtiyjege bastaydy. Mineki, birdene óndiruge bolatyn dau osy.

Qoghamdyq qayratkerlerding aldynan ýnemi shyghyp otyratyn mәseleler bar. Bar emes, tipti kóp. Kimning bolsa da aldynan tolyp jatqan sheshui qiyn týiinder shyghyp otyrady. Aqyldy adam aldymen solardy ózektiligine qaray rettep alyp, algoritmmen sheshedi. Al bizding oppozisiya qabyrghasy qalanyp bolmaghan ýiding tóbesin jabumen ainalysady.

* * *

Sayasy partiya ýshin eng bastysy - halyqty sonynan erte bilude. Ol ýshin eki nәrse qajet. Birinshisi - sóilegen sózing men istegen әreketing halyqtyng mýddesinen tuyndap jatuy kerek. Búl jaghy joq emes. Oppozisiyanyng kóterip jýrgen mәseleleri negizinen halyq mýddesin ditteydi. Ekinshi mәsele - sózindi halyqqa jetkizude. Búl jaghy mýldem aqsap jatyr. JSDP-ning júmysyndaghy eng osal buyn osy.

Biylikting oppozisiyany aqparattyq qamaugha týsirip, masayrap otyrghan qazirgi jaghdaydyng ózinde, halyqqa arnalghan dattyng ekpinin solghyndatpay jetkizuge mýmkindikter bar. Búl mәsele jóninde jeke sóz qozghaluy kerek. Búqaranyng nazaryn jaulaugha qatysty shetin shyghara ketetin bir nәrse - últtyq iydeya. Búl jóninde әrkim әr qalay aitady. Bireuler ony bar deydi, bireuler joq deydi. Anyghy sol - qazirgi tanda onyng naqty tújyrymy joq jәne iydeologiyalyq qaru retinde últtyq iydeyany eshkim jasap ta, qoldanyp ta jýrgen joq.

Últtyq iydeya, eger ony sauatty tújyrymdap, dúrys baghyttap, halyqtyng sanasyna jetkize bilse, ol - búqaranyng delebesin qozdyratyn, kózin ashatyn, oghan ruh beretin, ózining sonynan ertip әketetin Úly Ruhany Kýshke ainalar edi.

* * *

Ámirjan Qosanov - kópten beri bar qajyry men jigerin әdildik ýshin kýreske arnap, baryn salyp jýrgen abzal azamattardyng biri. Ol býkil dýnie jýzine aqparat taratatyn bedeldi baghdarlama «Ewronews»-ke bergen súhbatynda sheteldikterge bizdegi saylaulardyng әdil ótpey jatuynyng týpkilikti sebepterin jayyp saludyng ornyna, qaydaghy bir deputattyng kelbeti turaly gipotetikalyq fantaziyasyn uәjdedi.

Saylaualdy nәsihat jýrgizu ýshin JSDP jetekshileri Baqaygha bardy. Onysy beker boldy. Óitkeni Baqayda «baqaylar» túrady. Olarda sayasy partiyanyng baghytyn, olardyng jetekshilerining yndynyn angharatynday sayasy zerde joq. Ózderine kimning jany shyn ashitynyn angharar týisik joq. Ejelgi ýndilik shudralar siyaqty, baqaylyqtar, shanyraqtyqtar, dumandyqtar - әleumettik týpten shyqqandar, sayasiy-qúqyqtyq kómekti aqtamaydy. Olar qalagha órkeniyet izdep kelgen joq, auylynda kýnin kóre almaghan son, nan izdep kelgender. Biylik bir taba nan berse, olar bәrin satyp ketedi.

Múnday jaghday búryn bolghan. Árkimning esinde bolar, ana bir jyly biylik olardy kýresinge iyterip tastaghanda, kóz jastaryn kól etip, qan jylap qalghany. Sol kezde ózderine qol ýshin bermek bolghan demokratiyalyq baghyttaghy úiymdardyng ókilderine jәutendedi. Al artynan biylik qaytadan kelip, dónaybat kórsetip, birdenelerge jalghan uәde berip edi, qaytadan solardyng sonynan kete bardy, biylikti jaqtap dauystaryn berdi.

Auylda túratyn qazaqtargha da eshqanday esep qúrugha bolmaydy. Sayasiy-qúqyqtyq sauat degennen júrday, ol bayghústardy da jergilikti әkim qoysha qoralap, saylau uchaskesine biraq tyghyp, 100 % dauys jinaydy. Kerek deseniz, qazirgi biylik olardy ýgittep te, saylaugha shaqyryp ta sharshamaydy. Esimderi toltyrylghan tizimge biylik partiyasyna dauys bergen degen belgi soghyp, esep bere beredi.

Songhy kezderi biylik auylgha jastardy emeksituge tyrysyp jýr. Ol biylikting auyl qazaghynyng jaghdayyn jaqsartu niyetinen emes, qazaqty auyldan shygharmay, týnekte ústap otyru arqyly biylikte mәngi qala beru ýshin jasap otyr. Mәsele mynada: auyl qazaghynyng óz qúqyghyn bilmeytinin jәne ony qorghay almaytynyn paydalanyp, «Núr Otan» olardy menshikti elektoratyna ainaldyryp alghan. Qazaq qanshalyqty sauatsyz bolsa, kedey bolsa, biylik ýshin sonshalyqty tiyimdi. Biylik iyeleri auyl qazaghyna ózining biylikke keluin legitimdendirushi faktor retinde qaraydy: «meni qazaghym qoldap otyr» dep.

Oppozisiya aldymen ózining kimmen júmys jasauy kerektigin bilip aluy kerek. Qazirgi jaghdayda progreske qaray jetekke jýretin eki top bar. Olardyng birinshisi - student jastar, ekinshisi - qala ziyalysy. Biyliktegiler ony jaqsy biledi. Sondyqtan qalay da bir dýrbeleng tuyp ketui mýmkin jaghdayda qalany studentterden tazalaumen ainalysady. Osy joly da sóitti. Bilim jәne ghylym ministrining núsqauymen, saylaudan keyingi eki apta ishinde studenterdi Almatyda qaldyrmaudy oilastyrdy. Oqu jylynyng ekinshi jartysy keyinge jyljytyldy.

* * *

Pikirsayysqa shyqqandargha auyldy qalay kóteruge bolady degen súraq qoyyldy. Bәri, solardyng ishinde Jarmahan Túyaqbay da, auyldy kóteru ýshin investisiya tartu kerek degen siyaqty birdenelerdi aityp jatty. Ana bir jyldary auylgha 5 mlrd tenge qarajat bólingen bolatyn. Ol auyldyng júmyryna júghyn bolghan joq. Eger 50 mlrd bólinse, auyldyng baghy ashylyp keter me edi? Al auylgha baratyn barlyq joldy jóndep, auyl ataulyny auyz sumen qamtamasyz etkennen keyin, olardyng túrghyndary ary qaray tez adymdap ketedi dep kim aita alady? Aynalasy eki-ýsh jyldan keyin-aq joldar qayta opyrylyp, qúbyrlar isten shyghyp jatpaydy dep kim kepildik bere alady? Auyl mәselesi oghan qarajatty mol bólumen sheshilmeydi.

Auyl taghdyry tek qalada sheshiledi. Áriyne, kentteuding jóni osy eken dep, auyldyqtardy iri qalalargha josyqsyz jinap alghannan olar órkeniyetti bola qalmaydy. Kerisinshe, Almaty men Qapshaghaydyng arasynan jer tilimderin berip, japalargha toltyryp qongdyng arty orny tolmas ókinishke, әleumettik jarylysqa aparyp soqtyruy mýmkin. Baqay, Shanyraq, Duman oqighalary osyny talay dәleldi emes pe? Qazaqqa túrpatty Shyghys elderindegidey, milliondaghan júmyssyzdar tyghylghan shahit beldeulerimen qorshalghan alyp megapolisting keregi joq.

Auylgha jany ashityn adam auyl adamynyng ózin enbekke qosyp, qolynda bar shiykizatyn paydalanyp, ónim shygharatyn kәsiporyndar salghyzuy kerek. Jәne ol kәsiporyndardy iri qalalar men megapolisterge emes, sol auylgha jaqyn, shaghyn qalalargha ornalastyru kerek.

Mәsele mynada: auyl qazaghynyng qolynda astyq, jemis, kókónis, et, sýiek, sýt, teri jәne jýn bar. Demek, qalalarda tamaq jәne jenil ónerkәsip oryndaryn salu kerek. Eger qalada shújyq pen sosiska, airan, may, irimshik shygharylyp, jemis-jiydek semdirilip, mýiizder men sýiekterden dәriler jasalyp, bylgharydan ton, qolghap, ayaq kiyim tigilip, jýnnen toqyma, matalar shygharylyp, kóilekter men kostumder tigilip, shetelderge shygharylyp jatsa, mineki, sonda ghana auyldyng tirligi jandanady. Osy iydeya qazaqtyng sanasyna týsinikti tilmen jetkizilui kerek edi. Jarmahan shaghyn qalalarda auyl sharuashylyghy ónimderin óndeytin industriya aldymen qajettigin algha tartuy kerek edi.

Búnyng bәri janashyrlyqtan tughan sóz. Oppozisiyanyng aram saylauda aldanyp qalghany jangha batady. Al saylaudyng adal ótpeytinin bile túryp, bolmaytyn daudyng sonyna týsuding qajeti qansha edi?

Qanaghat JÝKEShEV,

filosofiya ghylymdarynyng

kandidaty

«Obshestvennaya pozisiya»

(proekt «DAT» № 05 (133) 25 qantar 2012 jyl.