ومىردە نە كوپ؟ داۋ كوپ.

مىنە، سايلاۋ ءوتتى. بىرەۋلەر سايلاۋ ءادىل ءوتتى دەپ جار سالۋدا. ەندى بىرەۋلەر ونىڭ ءادىل بولماعاندىعىن، بۇعان دەيىن دە ءبىزدىڭ ەلىمىزدە ەشقاشان ءادىل سايلاۋ ءوتىپ كورمەگەندىگىن ايتادى. ال قاتارداعى ەتىكشىنىڭ كوڭىلىندە سۇراق تۋادى: راسىندا قالاي، سايلاۋ ءادىل ءوتتى مە، الدە وتپەدى مە؟

داۋلاسۋشىلاردىڭ ۋاجدەرىنىڭ اقيقاتتىعىن قالاي انىقتاۋعا بولادى. ارينە، ونىڭ ءبىر-اق جولى بار. ول - اقيقاتتىقتىڭ كريتەريلەرىنە جۇگىنۋ.

بيلىك پارتياسىنىڭ وكىلى ايتادى: بارلىق پارتيالارعا بىردەي جاعداي جاسالدى ما؟ جاسالدى. حالىق اراسىنا بارىپ ۇگىت جۇرگىزۋگە ەركىندىك بەرىلدى مە؟ بەرىلدى! تەلەسايىسقا بەتپە-بەت قاتىستىڭ با؟ قاتىستىڭ! بىردەڭەلەرىڭدى ايتىپ، تەپسىندىڭ بە؟ تەپسىندىڭ. ەندى نە كەرەك؟ بارلىق سايلاۋ ۋچەسكەلەرىن قامتىپ، كانديدات ۇسىنا الماعان كىم؟ ءوزىڭ! بارلىق سايلاۋ كوميسسيالارىنا وكىل جىبەرە الماعان كىم؟ ءوزىڭ! بيلەۋشى پارتيانىڭ وكىلى الدا ىستەيتىن جۇمىستارى تۋرالى ايتقاندا، كورەرمەندى ەكپىندەتكەن تسيفرلارعا كومىپ تاستاعاندا، قايداعى ءبىر سۋبەكتيۆتى ويلارىڭدى مۇرىن استىنان مىڭگىرلەگەن كىم؟ ءوزىڭ! ەندەشە نەگە سايلاۋ ءادىل وتپەدى دەپ، ءجۇرىپ كەتكەن پوەزدىڭ ارتىنان ايقايلايسىڭ؟

ومىردە نە كوپ؟ داۋ كوپ.

مىنە، سايلاۋ ءوتتى. بىرەۋلەر سايلاۋ ءادىل ءوتتى دەپ جار سالۋدا. ەندى بىرەۋلەر ونىڭ ءادىل بولماعاندىعىن، بۇعان دەيىن دە ءبىزدىڭ ەلىمىزدە ەشقاشان ءادىل سايلاۋ ءوتىپ كورمەگەندىگىن ايتادى. ال قاتارداعى ەتىكشىنىڭ كوڭىلىندە سۇراق تۋادى: راسىندا قالاي، سايلاۋ ءادىل ءوتتى مە، الدە وتپەدى مە؟

داۋلاسۋشىلاردىڭ ۋاجدەرىنىڭ اقيقاتتىعىن قالاي انىقتاۋعا بولادى. ارينە، ونىڭ ءبىر-اق جولى بار. ول - اقيقاتتىقتىڭ كريتەريلەرىنە جۇگىنۋ.

بيلىك پارتياسىنىڭ وكىلى ايتادى: بارلىق پارتيالارعا بىردەي جاعداي جاسالدى ما؟ جاسالدى. حالىق اراسىنا بارىپ ۇگىت جۇرگىزۋگە ەركىندىك بەرىلدى مە؟ بەرىلدى! تەلەسايىسقا بەتپە-بەت قاتىستىڭ با؟ قاتىستىڭ! بىردەڭەلەرىڭدى ايتىپ، تەپسىندىڭ بە؟ تەپسىندىڭ. ەندى نە كەرەك؟ بارلىق سايلاۋ ۋچەسكەلەرىن قامتىپ، كانديدات ۇسىنا الماعان كىم؟ ءوزىڭ! بارلىق سايلاۋ كوميسسيالارىنا وكىل جىبەرە الماعان كىم؟ ءوزىڭ! بيلەۋشى پارتيانىڭ وكىلى الدا ىستەيتىن جۇمىستارى تۋرالى ايتقاندا، كورەرمەندى ەكپىندەتكەن تسيفرلارعا كومىپ تاستاعاندا، قايداعى ءبىر سۋبەكتيۆتى ويلارىڭدى مۇرىن استىنان مىڭگىرلەگەن كىم؟ ءوزىڭ! ەندەشە نەگە سايلاۋ ءادىل وتپەدى دەپ، ءجۇرىپ كەتكەن پوەزدىڭ ارتىنان ايقايلايسىڭ؟

سايلاۋ دەگەنىمىز تولىپ جاتقان كەزەڭدەردەن، بۋىنداردان تۇراتىن كۇردەلى تسيكل. سول كەزەڭدەر مەن بۋىنداردىڭ بارىنەن دۇرىس ءوتىپ كەلمەگەن سوڭ، سوڭعى بۋىنداعى - داۋىس بەرۋ ۇدەرىسىندەگى كەيبىر ابستراكتىلى ايعاقتاردىڭ قۇيرىعىنان ۇستاپ، ودان سايلاۋدىڭ ادىلەتسىز وتكەندىگىنىڭ دالەلىن جاساۋعا تىرىسۋدان نە شىعادى؟

راس، «كارۋسەل» بولدى دەيىك. كەيبىر ۋچاسكەلەردە الدىن الا تولتىرىلعان بيۋللەتەندەر تاستالىپتى دەيىك. ونى بىرەۋلەر كورىپتى دەيىك. ەستىپتى دەيىك. ودان نە شىعادى؟ كىم ونى دالەلدەي الادى؟ ءتىپتى بىرنەشە جەردە وندايدىڭ بولعانى دالەلدەنسىن دەيىك. سودان كەيىن سايلاۋ لەگيتيمسىز دەپ تانىلىپ، قايتا جۇرگىزىلە مە؟

جوق ارينە! بىرنەشە ۋچاسكەدە سايلاۋ قايتا جۇرگىلىگەننەن كەيىن دە وسى تسيفرلار الىناتىن بولادى. مۇنىڭ ءبارى، «ءيا كەمشىلىكتەر بولدى، كىمدە كەمشىلىك بولمايدى، كەلەسى جولى تۇزەتەمىزبەن» جابىلا سالادى. مىنەكي، ونبەيتىن داۋدى قۋ دەپ وتىرعانىمىز وسى.

ماسەلە داۋدىڭ ونەتىنىن تاۋىپ، سونىڭ سوڭىنان تۇسۋدە. سايلاۋ تسيكلىنە قاتىستى الساق، بىلاي بولادى. ءبىرىنشى كىلتيپان زاڭدا. زاڭ قازىرگى بيلىكتىڭ جاعدايىنا يكەمدەلىپ جاسالعان. ەكىنشى كىلتيپان - سايلاۋدى ۇيىمداستىرۋدا. ول جاعى تۇگەل بيلىكتىڭ قولىندا. سايلاۋ وتكىزۋ - تەك ازاماتتىق قوعامنىڭ قۇزىرەتىندەگى جۇمىس بولۋى كەرەك. ونى ۇيىمداستىرۋعا مەملەكەتتىڭ ارالاسۋىنىڭ ءوزى قوعامنىڭ وركەنيەتتىلىكتەن اۋلاق جاتقانىن ايعاقتايدى. ءۇشىنشى كىلتيپان سايلاۋ كوميسسيالارىندا. ونى دا بيلىك جاساقتايدى. ونى تىركەلگەن ساياسي پارتيالار عانا قاتىسىپ وتىرىپ، ولاردىڭ وزدەرى جاساقتاۋى ءتيىس. ءتورتىنشى كىلتيپان ۇگىت جۇرگىزۋدە. باستى ۇگىت قۇرالى - تەلەۆيدەنيە. ول دا بيلىكتىڭ قولىندا. وپپوزيتسيالىق پارتيانىڭ وعان قولى جەتپەيدى. بيلىك قارا پياردى قۇيىپ جاتقاندا، وپپوزيتسيانىڭ وعان بەرەتىن جاۋابىن ەشبىر ارنا قابىلدامايدى. كەلەسى، ەڭ باستى تەتىك - داۋىستاردى ساناۋدا. سانايتىن دا، قورىتىندى تسيفرلاردى قالاۋىنشا وزگەرتەتىن دە تاعى بيلىكتىڭ ادامدارى. وسىدان كەيىن كەلىپ سايلاۋدىڭ ادىلدىگى نەمەسە ءادىل ەمەستىگى تۋرالى ءسوز قوزعاۋدا نە ماعىنا بار؟

وپپوزيتسيا شىنىندا دا پارلامەنتكە بارعىسى كەلسە، الدىمەن سايلاۋ كودەكسىن قايتا قاراتتىرىپ، سايلاۋ وتكىزۋدىڭ ادىلدىگىن قامتاماسىز ەتەتىن تەتىكتەردىڭ تولىقتىعىن ويلاستىرۋدان باستاۋى كەرەك. سايلاۋ كودەكسىندە ءار پارتيانىڭ سايلاۋ كوميسسيالارىن قۇرۋعا، سايلاۋ ۇدەرىسىن جۇرگىزۋگە قاتىسۋى، ءار ۋچاسكەدە ءوزىنىڭ وكىلدەرى مەن باقىلاۋشىلارىن ەنگىزۋى، بيۋللەتەندەردى ساناۋ مەن حاتتامالاۋ ۇدەرىسىنە تولىق قاتىسۋ مۇمكىندىگى قامتاماسىز ەتىلۋى كەرەك. وسى ايتىلعانداردى قۋزاۋلاپ، سوڭىنان ءتۇسۋ تۇپكىلىكتى ناتيجەگە باستايدى. مىنەكي، بىردەڭە وندىرۋگە بولاتىن داۋ وسى.

قوعامدىق قايراتكەرلەردىڭ الدىنان ۇنەمى شىعىپ وتىراتىن ماسەلەلەر بار. بار ەمەس، ءتىپتى كوپ. كىمنىڭ بولسا دا الدىنان تولىپ جاتقان شەشۋى قيىن تۇيىندەر شىعىپ وتىرادى. اقىلدى ادام الدىمەن سولاردى وزەكتىلىگىنە قاراي رەتتەپ الىپ، الگوريتممەن شەشەدى. ال ءبىزدىڭ وپپوزيتسيا قابىرعاسى قالانىپ بولماعان ءۇيدىڭ توبەسىن جابۋمەن اينالىسادى.

* * *

ساياسي پارتيا ءۇشىن ەڭ باستىسى - حالىقتى سوڭىنان ەرتە بىلۋدە. ول ءۇشىن ەكى نارسە قاجەت. ءبىرىنشىسى - سويلەگەن ءسوزىڭ مەن ىستەگەن ارەكەتىڭ حالىقتىڭ مۇددەسىنەن تۋىنداپ جاتۋى كەرەك. بۇل جاعى جوق ەمەس. وپپوزيتسيانىڭ كوتەرىپ جۇرگەن ماسەلەلەرى نەگىزىنەن حالىق مۇددەسىن دىتتەيدى. ەكىنشى ماسەلە - ءسوزىڭدى حالىققا جەتكىزۋدە. بۇل جاعى مۇلدەم اقساپ جاتىر. جسدپ-ءنىڭ جۇمىسىنداعى ەڭ وسال بۋىن وسى.

بيلىكتىڭ وپپوزيتسيانى اقپاراتتىق قاماۋعا ءتۇسىرىپ، ماسايراپ وتىرعان قازىرگى جاعدايدىڭ وزىندە، حالىققا ارنالعان داتتىڭ ەكپىنىن سولعىنداتپاي جەتكىزۋگە مۇمكىندىكتەر بار. بۇل ماسەلە جونىندە جەكە ءسوز قوزعالۋى كەرەك. بۇقارانىڭ نازارىن جاۋلاۋعا قاتىستى شەتىن شىعارا كەتەتىن ءبىر نارسە - ۇلتتىق يدەيا. بۇل جونىندە اركىم ءار قالاي ايتادى. بىرەۋلەر ونى بار دەيدى، بىرەۋلەر جوق دەيدى. انىعى سول - قازىرگى تاڭدا ونىڭ ناقتى تۇجىرىمى جوق جانە يدەولوگيالىق قارۋ رەتىندە ۇلتتىق يدەيانى ەشكىم جاساپ تا، قولدانىپ تا جۇرگەن جوق.

ۇلتتىق يدەيا، ەگەر ونى ساۋاتتى تۇجىرىمداپ، دۇرىس باعىتتاپ، حالىقتىڭ ساناسىنا جەتكىزە بىلسە، ول - بۇقارانىڭ دەلەبەسىن قوزدىراتىن، كوزىن اشاتىن، وعان رۋح بەرەتىن، ءوزىنىڭ سوڭىنان ەرتىپ اكەتەتىن ۇلى رۋحاني كۇشكە اينالار ەدى.

* * *

ءامىرجان قوسانوۆ - كوپتەن بەرى بار قاجىرى مەن جىگەرىن ادىلدىك ءۇشىن كۇرەسكە ارناپ، بارىن سالىپ جۇرگەن ابزال ازاماتتاردىڭ ءبىرى. ول بۇكىل دۇنيە جۇزىنە اقپارات تاراتاتىن بەدەلدى باعدارلاما «ەwronews»-كە بەرگەن سۇحباتىندا شەتەلدىكتەرگە بىزدەگى سايلاۋلاردىڭ ءادىل وتپەي جاتۋىنىڭ تۇپكىلىكتى سەبەپتەرىن جايىپ سالۋدىڭ ورنىنا، قايداعى ءبىر دەپۋتاتتىڭ كەلبەتى تۋرالى گيپوتەتيكالىق فانتازياسىن ۋاجدەدى.

سايلاۋالدى ءناسيحات جۇرگىزۋ ءۇشىن جسدپ جەتەكشىلەرى باقايعا باردى. ونىسى بەكەر بولدى. ويتكەنى باقايدا «باقايلار» تۇرادى. ولاردا ساياسي پارتيانىڭ باعىتىن، ولاردىڭ جەتەكشىلەرىنىڭ ىندىنىن اڭعاراتىنداي ساياسي زەردە جوق. وزدەرىنە كىمنىڭ جانى شىن اشيتىنىن اڭعارار تۇيسىك جوق. ەجەلگى ۇندىلىك شۋدرالار سياقتى، باقايلىقتار، شاڭىراقتىقتار، دۋماندىقتار - الەۋمەتتىك تۇپتەن شىققاندار، ساياسي-قۇقىقتىق كومەكتى اقتامايدى. ولار قالاعا وركەنيەت ىزدەپ كەلگەن جوق، اۋىلىندا كۇنىن كورە الماعان سوڭ، نان ىزدەپ كەلگەندەر. بيلىك ءبىر تابا نان بەرسە، ولار ءبارىن ساتىپ كەتەدى.

مۇنداي جاعداي بۇرىن بولعان. اركىمنىڭ ەسىندە بولار، انا ءبىر جىلى بيلىك ولاردى كۇرەسىنگە يتەرىپ تاستاعاندا، كوز جاستارىن كول ەتىپ، قان جىلاپ قالعانى. سول كەزدە وزدەرىنە قول ءۇشىن بەرمەك بولعان دەموكراتيالىق باعىتتاعى ۇيىمداردىڭ وكىلدەرىنە جاۋتەڭدەدى. ال ارتىنان بيلىك قايتادان كەلىپ، ءدوڭايبات كورسەتىپ، بىردەڭەلەرگە جالعان ۋادە بەرىپ ەدى، قايتادان سولاردىڭ سوڭىنان كەتە باردى، بيلىكتى جاقتاپ داۋىستارىن بەردى.

اۋىلدا تۇراتىن قازاقتارعا دا ەشقانداي ەسەپ قۇرۋعا بولمايدى. ساياسي-قۇقىقتىق ساۋات دەگەننەن جۇرداي، ول بايعۇستاردى دا جەرگىلىكتى اكىم قويشا قورالاپ، سايلاۋ ۋچاسكەسىنە بىراق تىعىپ، 100 % داۋىس جينايدى. كەرەك دەسەڭىز، قازىرگى بيلىك ولاردى ۇگىتتەپ تە، سايلاۋعا شاقىرىپ تا شارشامايدى. ەسىمدەرى تولتىرىلعان تىزىمگە بيلىك پارتياسىنا داۋىس بەرگەن دەگەن بەلگى سوعىپ، ەسەپ بەرە بەرەدى.

سوڭعى كەزدەرى بيلىك اۋىلعا جاستاردى ەمەكسىتۋگە تىرىسىپ ءجۇر. ول بيلىكتىڭ اۋىل قازاعىنىڭ جاعدايىن جاقسارتۋ نيەتىنەن ەمەس، قازاقتى اۋىلدان شىعارماي، تۇنەكتە ۇستاپ وتىرۋ ارقىلى بيلىكتە ماڭگى قالا بەرۋ ءۇشىن جاساپ وتىر. ماسەلە مىنادا: اۋىل قازاعىنىڭ ءوز قۇقىعىن بىلمەيتىنىن جانە ونى قورعاي المايتىنىن پايدالانىپ، «نۇر وتان» ولاردى مەنشىكتى ەلەكتوراتىنا اينالدىرىپ العان. قازاق قانشالىقتى ساۋاتسىز بولسا، كەدەي بولسا، بيلىك ءۇشىن سونشالىقتى ءتيىمدى. بيلىك يەلەرى اۋىل قازاعىنا ءوزىنىڭ بيلىككە كەلۋىن لەگيتيمدەندىرۋشى فاكتور رەتىندە قارايدى: «مەنى قازاعىم قولداپ وتىر» دەپ.

وپپوزيتسيا الدىمەن ءوزىنىڭ كىممەن جۇمىس جاساۋى كەرەكتىگىن ءبىلىپ الۋى كەرەك. قازىرگى جاعدايدا پروگرەسكە قاراي جەتەككە جۇرەتىن ەكى توپ بار. ولاردىڭ ءبىرىنشىسى - ستۋدەنت جاستار، ەكىنشىسى - قالا زيالىسى. بيلىكتەگىلەر ونى جاقسى بىلەدى. سوندىقتان قالاي دا ءبىر دۇربەلەڭ تۋىپ كەتۋى مۇمكىن جاعدايدا قالانى ستۋدەنتتەردەن تازالاۋمەن اينالىسادى. وسى جولى دا ءسويتتى. ءبىلىم جانە عىلىم ءمينيسترىنىڭ نۇسقاۋىمەن، سايلاۋدان كەيىنگى ەكى اپتا ىشىندە ستۋدەنتەردى الماتىدا قالدىرماۋدى ويلاستىردى. وقۋ جىلىنىڭ ەكىنشى جارتىسى كەيىنگە جىلجىتىلدى.

* * *

پىكىرسايىسقا شىققاندارعا اۋىلدى قالاي كوتەرۋگە بولادى دەگەن سۇراق قويىلدى. ءبارى، سولاردىڭ ىشىندە جارماحان تۇياقباي دا، اۋىلدى كوتەرۋ ءۇشىن ينۆەستيتسيا تارتۋ كەرەك دەگەن سياقتى بىردەڭەلەردى ايتىپ جاتتى. انا ءبىر جىلدارى اۋىلعا 5 ملرد تەڭگە قاراجات بولىنگەن بولاتىن. ول اۋىلدىڭ جۇمىرىنا جۇعىن بولعان جوق. ەگەر 50 ملرد بولىنسە، اۋىلدىڭ باعى اشىلىپ كەتەر مە ەدى؟ ال اۋىلعا باراتىن بارلىق جولدى جوندەپ، اۋىل اتاۋلىنى اۋىز سۋمەن قامتاماسىز ەتكەننەن كەيىن، ولاردىڭ تۇرعىندارى ارى قاراي تەز ادىمداپ كەتەدى دەپ كىم ايتا الادى؟ اينالاسى ەكى-ءۇش جىلدان كەيىن-اق جولدار قايتا وپىرىلىپ، قۇبىرلار ىستەن شىعىپ جاتپايدى دەپ كىم كەپىلدىك بەرە الادى؟ اۋىل ماسەلەسى وعان قاراجاتتى مول بولۋمەن شەشىلمەيدى.

اۋىل تاعدىرى تەك قالادا شەشىلەدى. ارينە، كەنتتەۋدىڭ ءجونى وسى ەكەن دەپ، اۋىلدىقتاردى ءىرى قالالارعا جوسىقسىز جيناپ العاننان ولار وركەنيەتتى بولا قالمايدى. كەرىسىنشە، الماتى مەن قاپشاعايدىڭ اراسىنان جەر تىلىمدەرىن بەرىپ، جاپالارعا تولتىرىپ قويۋدىڭ ارتى ورنى تولماس وكىنىشكە، الەۋمەتتىك جارىلىسقا اپارىپ سوقتىرۋى مۇمكىن. باقاي، شاڭىراق، دۋمان وقيعالارى وسىنى تالاي دالەلدى ەمەس پە؟ قازاققا تۇرپاتتى شىعىس ەلدەرىندەگىدەي، ميلليونداعان جۇمىسسىزدار تىعىلعان شاحيت بەلدەۋلەرىمەن قورشالعان الىپ مەگاپوليستىڭ كەرەگى جوق.

اۋىلعا جانى اشيتىن ادام اۋىل ادامىنىڭ ءوزىن ەڭبەككە قوسىپ، قولىندا بار شيكىزاتىن پايدالانىپ، ءونىم شىعاراتىن كاسىپورىندار سالعىزۋى كەرەك. جانە ول كاسىپورىنداردى ءىرى قالالار مەن مەگاپوليستەرگە ەمەس، سول اۋىلعا جاقىن، شاعىن قالالارعا ورنالاستىرۋ كەرەك.

ماسەلە مىنادا: اۋىل قازاعىنىڭ قولىندا استىق، جەمىس، كوكونىس، ەت، سۇيەك، ءسۇت، تەرى جانە ءجۇن بار. دەمەك، قالالاردا تاماق جانە جەڭىل ونەركاسىپ ورىندارىن سالۋ كەرەك. ەگەر قالادا شۇجىق پەن سوسيسكا، ايران، ماي، ىرىمشىك شىعارىلىپ، جەمىس-جيدەك سەمدىرىلىپ، مۇيىزدەر مەن سۇيەكتەردەن دارىلەر جاسالىپ، بىلعارىدان تون، قولعاپ، اياق كيىم تىگىلىپ، جۇننەن توقىما، ماتالار شىعارىلىپ، كويلەكتەر مەن كوستيۋمدەر تىگىلىپ، شەتەلدەرگە شىعارىلىپ جاتسا، مىنەكي، سوندا عانا اۋىلدىڭ تىرلىگى جاندانادى. وسى يدەيا قازاقتىڭ ساناسىنا تۇسىنىكتى تىلمەن جەتكىزىلۋى كەرەك ەدى. جارماحان شاعىن قالالاردا اۋىل شارۋاشىلىعى ونىمدەرىن وڭدەيتىن يندۋستريا الدىمەن قاجەتتىگىن العا تارتۋى كەرەك ەدى.

بۇنىڭ ءبارى جاناشىرلىقتان تۋعان ءسوز. وپپوزيتسيانىڭ ارام سايلاۋدا الدانىپ قالعانى جانعا باتادى. ال سايلاۋدىڭ ادال وتپەيتىنىن بىلە تۇرىپ، بولمايتىن داۋدىڭ سوڭىنا ءتۇسۋدىڭ قاجەتى قانشا ەدى؟

قاناعات جۇكەشەۆ،

فيلوسوفيا عىلىمدارىنىڭ

كانديداتى

«وبششەستۆەننايا پوزيتسيا»

(پروەكت «DAT» № 05 (133) 25 قاڭتار 2012 جىل.