Kýlli әlem kóz tikken AQSh saylauy mәresine jeter emes. Qúrama Shtattar tarihyndaghy eng dauly, janjaly kóp saylaulardyng biri retinde este qalatyn siyaqty. Elektorat erekshe damyghan myna zamanda, sәt sayyn dauly mәlimdemeler jariyalanyp, bylayghy júrt aq pen qarany, shyn men ótirikti paryqtaudan shatasa bastady. Qarashanyng 7-i kýni kimning býk, kimning shik týskeni aiqyndalady degen boljam rastalmady. Sarapshylar әzirge Djo Baydenning algha ozghanyng mәlimdese, jenis ýshin ólispey-berispeuge niyet qylghan Tramp Qorghanys ministring otstavkagha jiberip, dauys sanauda qaralyq aralasqanyng sondyqtan sotqa jýginetining mәlimdedi. Al, sabyrly qalpyn búzbaghan demokrat Bayden tandaudy Amerika halqynyng jasaytynyng aityp, birneshe manyzdy kezdesulerden song Aq Ýige ornalasudyng qamyna kirisip ketti. 

Qarashanyng 16-i kýni BÚÚ-nyng bas hatshysy Antoniu Guterrish myrza kýtpegen jerden Djo Baydendi jenisimen qúttyqtady әri BÚÚ-nyng demokrattar komandasymen tyghyz qarym-qatynasta bolatyndyghyna senim bildirdi. Múnyng aldynda Evropadaghy basty elder Fransiya men Germaniya basshylary Baydendi jenisimen qúttyqtaghan. Al Aziyadaghy Ýndistan, Japoniya, Koreya siyaqty AQSh-pen niyettes, tilektes elderde ilgerindi-keyindi demokrattardyng jenising moyyndady. Qarashanyng 18-i kýni alpauyt Qytay men Reseyde saylaugha halyqaralyq qaghida boyynsha qaraudy aityp kópshilikting ortaq pikirinen ketary emestigin bildirgen. BÚÚ-nyng pikiri barlyq mýshe elderding ortaq tanymy ekendigi aitpasaqta belgili. 

Biznesten Preziydent túghyryna kóterilgen Tramp tórt jyl biylik qúrghanda qanday júmystarymen este qaldy, әlemdik qauymdastyq aldynda abyroy-bedeli qalay? Endi osy tónirekte pikir órbiteyik.

Tramp eng әueli migrant zanyn qatandatty. Sheteldikterding júmys isteuine, viza aluyna kedergiler kóbeydi. Ásirese, Aziya, Afrika, Latyn Amerikasynan keletin migranttargha viza berudi qiyndatty. Ony deseng Meksikamen aradaghy shekaragha qorghan túrghyzdy. Músylmandargha qarata qatang shekteu engizdi. Qorghannyng sony daugha úlasty. Áueli qorghan túrghyzu ýshin aqsha súraghan-dy tómengi palata qabyldamay tastady. Qalghan júmysty jeke qorlar qolgha alghan edi sony jemqorlyq daugha úlasty. «Bizding Qorghan» baghdarlamasynyng basy-qasynda jýrgen búrynghy onshyl baghyttaghy «Breitbart News» aqparat portalynyng atqarushy tóraghasy bolghan keyin AQSh preziydentining bas strategi, joghary dәrejeli kenesshisi Stiyven Bennon basy daugha shatylyp týrmege týsip, kepilmen bosap shyqty. 

Qúrylghanyna 244 jyl bolghan Qúrama Shtattardyng ózi migranttardan qúralghan el. Ótken ghasyrlarda Europadan aughan júrt aghylshyn otarynan qútylyp, Tәuelsizdik Deklarasiyasyn jariyalap «Adam tuylghannan erkin, azat. Olar eshqashan týsine, últyna, jynysyna qaramastan terezesi teng ómir sýruge qúqyly» dep jariyalap, fransuz mýsinshisi syilaghan «Azattyq mýsinin» Niu-Yorkting shaghyn aralyna ornatty. Osydan keyin AQSh әlemdik ekonomikanyn, sayasattyn, mәdeniyetting besigine ainaldy әri Aziya, Afrika, Latyn Amerikansyndaghy erkindik sýigish, jasampazdyq quatqa iye, manday aldy jastardyng ansaghan armanynyn, tәu eter kiyesining simvoly boldy. «Men Amerikandyq» degen úghym qyryq rudan qúralghan halyqty biriktirip, úiystyryp әlemdegi birden-bir super-derjava dengeyine jetkizdi. Mine múnyng bәri migranttardyng nemese olardyng birneshe buyn úrpaqtarynyng saylaudaghy kónil kýiine әser eteri qaq. 

Búdan syrt Dýniyejýzi Densaulyq Saqtau Úiymymen dәm-túzy jaraspady әsirese, býkil әlemdi pandemiya alqymynan alghan kezde búl úiymnan shyghyp ketti әri býkil jauapkershilikti osy úiymgha audarghysy keldi. BÚÚ-y tóleuge tiyisti AQSh-tyng jarnasy qordalanyp qalghan, al Tramp bolsa búl jarnany tóleuding ornyna «Kerek bolsa BÚÚ-dan shyghyp ketemin» dep donaybat kórsetti. Myna zaman ghalamdasu jәne aqparat ghasyry. Býkil әlem әrbir aqparatpen qúlaqtanyp, sarapqa salyp otyr. Adamzat ýshin jogharydaghy eki halyqaralyq úiymnyng bedeli zor. Óz missiyasyn shamasynsha atqaryp keledi. Dәl qazir olardyng ornyn basa qoyatyn balama úiymdy kóre almay otyrmyz. Tramptyng energiyasy qansha kýshti bolsa da AQSh-tay alyp eldi basqaratyn kisi aqyl-parasatqa jýgineri sózsiz әsirese, Djordj Vashington, Djon Addams, Tomas Djefferson siyaqty memleket atalary qalyptastyrghan biylik qúlaghyna jabysyp almaytyn qasiyetti dәstýr milliondaghan amerikandyqtardyng sanasynda sayrap túr. Qazir Tramptyng әieli Melaniya men kýieu balasy Kushnerding jýikesi syr bere bastady. Basqada jaqyndary men jankýierleri óz jolyn tabuda. Keybir medialar mynanday janalyqty jarysa jazuda, Tramp búl jolghy saylaudaghy jenilisin moyyndasa 2024 jyly qaytadan saylaugha týsedi-mis. Sol arqyly ýlken Bushtan keyingi jalghasty saylauda jeniliske úshyraghan Respublikashyl preziydent degen jaman attan qútylmaqshy. Áriyne, meshkey degen at jaqsy emes qoy, eger búl habar shyndyqqa ainalsa «quyrdaqtyng kókesin týie soyghanda kóresin» degening ózi bolayyn dep túr. Tikeng ol kezde 78-ge keledi de 80 jastaghy tómengi palata spiykeri Nensy Pelosy jәne 73 jastaghy Klintonmen qarsylas bolmaqshy. Ortaq jastary 80-ge tayaghan serkelerding sayysy әlemdi bir jelpindirip tastaytyn shyghar. 

Áriyne, amerikandyqtar ýshin preziydent jauapkershiligi shekteuli seriktestigining bas diyrektory siyaqty qyzmet. Onyng artynda aksionerler qoghamynyng aksionerleri túrady. Mәseleni sheship, AQSh-tyng baghyt-baghdaryn belgileytin sol kisiler. AQSh qúrylghaly demokrattar men respublikashylardan  qúralghan 20 alyp otbasy osy kemening baghdaryn baqylap keledi. Ótken ghasyrlardan bastap Kennedy otbasysy osy otbasylar qauymdastyghyna qosyldy degen sóz bar. Qara nәsilden shyqqan túnghysh preziydent Barak Obama eng alghash osy otbasynyng mýshesi senator Edvard Kennediyning kózine týsip, senimine ie bolghan. Al preziydent bolghan kisi solar belgilegen sayasy ekonomikalyq baghyttardy shamasynyng kelisinshe, parasatynyng jetiuinshe atqarady. Dodagha týsken preziydentter óz rólin jaqsylap oryndap shyghady. Oiyn qyzghan kezde aksionerlerding kónilinen shyqpauy, oilamaghan jýris jasauy mýmkin әriyne, múnyng bәri erkindik, demokratiya, erkin saylau degen әdemi, tәtti sózderding tasasynda nemese shanynda kómilip qalady. 

Elimizding preziydenti Q. Toqaev myrza Djo Baydendi óz kezeginde qúttyqtap ýlgerdi. Otyz jyldan beri kóp vektorly sayasatty negizgi qybylama etip asa saqtyqpen, sheberlikpen jýrgizilip kele jatqan elimizding syrtqy sayasattaghy baghyty AQSh-tyng biyligine meyli kim kelse de ózgere qoymaytyny anyq. Sovet Odaghy ydyrap Resey biyligine Elisin kelgen kezde Núrsúltan Ábishúly әri-sәri bolmastan halyqty naryqqa bastady. Kóptegen jenildikter arqyly shetelden investorlar shaqyrdy. Kórshi eldermen shekarany anyqtap, kelisimge qol qoydy. Sheteldegi qandastardyng Otangha oraluyna jaghday jasasa, siresken burokratiyalyq kedergilerdi retke keltirip auyl halqynyng qalagha shoghyrlanuyna, naryqpen ainalysuyna jol ashty. Yadrolyq qarudan bas tartyp, yadrolyq qarugha ie elderden kepildeme aldy, osy negizde AQSh jәne Europadaghy basty elder qazaq múnayyn jәne basqa da qazba-baylyqtardy iygeruge at salysyp óz ýlesterin aldy. Songhy kezde jaryqqa shyqqan aqparattar qazaq múnayynda Bush otbasynyn, kishi Bush kezindegi memlekettik hatshy Kondoliza Raystyng jәne erli-zayypty Klintondardyng mýddesi qamtylghany rastap otyr. Áriyne, demokrattar men respublikashyldarda et pen sýiekten jaralghan adamdar, olardyng da nәpsisi, bala-shaghasy bar. Key kezde AQSh-ty biylep túrghan yqpaldy otbasylardyng syzyghynan asa almaydy. Kezinde KDT qúrylyp Ghalymjan Jaqiyanov bastaghan jas týrkiler sayasat alanyna shyghyp, biylikke óz talaptaryn qoyghanda Qazaqstan bir dýrligip baryp basyldy. Sony sayasatker Gh. Jaqiyanov oblys әkiminen bosap, qughyngha týskende Fransiya elshiligine baryp panalaydy. Qazaq biyligi shetel diplomattaryna qatang eskertu jasap, keybir kelisimderdi qayta qaraytynyn isharalaydy. Sonynda Fransiya, Italiya siyaqty elder biylikpen ýsh jaqty kelisimge qol qoyyp          «Gh. Jaqiyanov qamaugha alynbaydy, әdil sot bolady» dep uaghdalasyp Jaqiyanovty shygharyp salady. Sonynda sayasatker 7 jylgha sottalyp ketti. Batys ýnemi aitatyn kisilik qúqyq, demokratiya, sóz erkindigi qazba-baylyq ýshin jasalghan kelisimderding kólenkesinde qalyp qoydy.

Kezinde Iran jurnalisti bylay dep jazghan edi «Átten, elimiz qazba-baylyqqa kóz sýzgen oiynshylardyng qúrbanyna ainalyp ketti. Eger búl qazba-baylyq bolmasa, Otanym bay tarihy jәne keremet qol-ónerimen Japoniya, Koreya siyaqty damyghan elderding birine ainalar edi» dep. Bizde de múnay, gaz bar, qazba baylyqta Mendeleev kestesi tútas qamtylghan, sondyqtanda jaghdayymyz kýnnen kýnge kýrdelenip kele jatqan siyaqty. Qytay men Resey eki býiirden qysqanda, AQSh óz qúndylyqtaryn tanyp әlek. Aldaghy ózgeristerge dayynbyz ba? Halyqtyng әl-auqaty jaqsarghanmen bilim-biligi, tanym-týsinigi jogharlady ma? Halqymyzdyng sayasi, zandyq sauaty qanshalyq dengeyde? Búl súraqtardyng jauabyn el bolyp izdeuimiz kerek.  

Qazirgi Ukraina, Gruziya, Armeniyanyng jaghdayyna ýnilseniz, otyz jyldan beri últ kóshbasshysynyng syrtqy sayasatynyng dúrystyghyna kóziniz tolyq jetedi. Ásirese, Armeniya 90 jyldardaghy soghysta ózinen eki ese kóp Ázirbayjandy jenip Tauly Karabahty tartyp alghan edi, qazir biylikke kelgen kóldenen kók atty jurnalist batysqa arqa sýieymin dep Reseyding shamyna tiydi. Qalyptasqan oiyn tәrtibin búzdy, abyroy bedelden aiyrylyp úzaq jyl túraqty sayasat jýrgizip kýsh jighan Ázirbayjangha tótep bere almay Reseyding qanjyghasynda ketti. Naqty mýddege kelgende dinin, tilin, diling oinamay qalady. 

«Aqyldy adam basqanyng qatesine qarap, óz qatesin týzeydi. Aqymaq qateleskende ghana jantalasady biraq kesh qalady» degen aqyliyany sanagha sinirip, terennen tolghasaq memleketting de taghdyry sol qisyngha baryp sayady. Biz ghibrat alatyn, tәjiriybe-sabaq qorytyndylaytyn naqty mysaldar ainalymyzda jetip artylady. Keshegi Iran, Iraktyn, Aughanstan men Siriyanyn,  tútas Afrikanyng tarihyn paraqtasaq kózimiz jetedi. Ekinshi dýniyejýzilik soghystan keyin, últ mýddesi ýshin shyghyspen de, batyspen de ymyralasqan, saudalasqan biraq biylikti qoldan bermey kýresken sol ýshin batystyng jazghyruyna, shyghystyng qoqan-loqysyna tap bolghan Mústafa Kemali Atatýrik, Gandi, Mýbәrәk, Ly Kuan Yu, Den Syaopini, Mahathir Mohammad, Pak Chon Hy qatarly sayasatkerler sahnagha shyqty. Olar otarlyqtan qútylyp últ tútastyghyn, derbestigin saqtay otyryp damudyng sara jolyn kórsetip ketti.

Ótken men býgindi ekshep, ong men solgha nazar audarsaq últ kóshbasshysynyng ereng enbegine tәnti bolamyz. Tizgindi berse de, shylbyrdy myghym ústap ótkenge esesi ketken, býginnen alary bar, ýsh ghasyrlyq otarlyqtyng kesirinen berekesi ketip, eregesi kóbeygen, jan-jaqtan antalaghan dinder men izmderge sәbiydey sengen beyuaz halqyn tónirekting tórt búryshymen tenestiremin dep tabanynan tozdy. Jer jәnnaty Jetisugha hosh aityp, arqanyng ayazynda qala saldy. Endi mine múnayly ólkeni kurort aimaghyna, týstiktegi kiyeli mekendi ruhany ortalyqqa ainaldyramyn dep alparysuda sol ýshin sóz de estidi, sógiske de úshyrady... Armandar shyndyqqa ainaldy. Ózgeni sóz qylghanda, ózimizge de osylay bir ýnilip qoyayyq, aghayyn! 

Omarәli Ádilbekúdy

Abai.kz