كۇللى الەم كوز تىككەن اقش سايلاۋى مارەسىنە جەتەر ەمەس. قۇراما شتاتتار تاريحىنداعى ەڭ داۋلى، جاڭجالى كوپ سايلاۋلاردىڭ ءبىرى رەتىندە ەستە قالاتىن سياقتى. ەلەكتورات ەرەكشە دامىعان مىنا زاماڭدا، ءسات سايىن داۋلى مالىمدەمەلەر جاريالانىپ، بىلايعى جۇرت اق پەن قارانى، شىن مەن وتىرىكتى پارىقتاۋدان شاتاسا باستادى. قاراشانىڭ 7-ءى كۇنى كىمنىڭ بۇك، كىمنىڭ شىك تۇسكەنى ايقىندالادى دەگەن بولجام راستالمادى. ساراپشىلار ازىرگە دجو بايدەننىڭ العا وزعانىڭ مالىمدەسە، جەڭىس ءۇشىن ولىسپەي-بەرىسپەۋگە نيەت قىلعان ترامپ قورعانىس ءمينيسترىڭ وتستاۆكاعا جىبەرىپ، داۋىس ساناۋدا قارالىق ارالاسقانىڭ سوندىقتان سوتقا جۇگىنەتىنىڭ مالىمدەدى. ال، سابىرلى قالپىن بۇزباعان دەموكرات بايدەن تاڭداۋدى امەريكا حالقىنىڭ جاسايتىنىڭ ايتىپ، بىرنەشە ماڭىزدى كەزدەسۋلەردەن سوڭ اق ۇيگە ورنالاسۋدىڭ قامىنا كىرىسىپ كەتتى. 

قاراشانىڭ 16-ءى كۇنى بۇۇ-نىڭ باس حاتشىسى انتونيۋ گۋتەرريش مىرزا كۇتپەگەن جەردەن دجو بايدەندى جەڭىسىمەن قۇتتىقتادى ءارى بۇۇ-نىڭ دەموكراتتار كومانداسىمەن تىعىز قارىم-قاتىناستا بولاتىندىعىنا سەنىم ءبىلدىردى. مۇنىڭ الدىندا ەۆروپاداعى باستى ەلدەر فرانتسيا مەن گەرمانيا باسشىلارى بايدەندى جەڭىسىمەن قۇتتىقتاعان. ال ازياداعى ءۇندىستان، جاپونيا، كورەيا سياقتى اقش-پەن نيەتتەس، تىلەكتەس ەلدەردە ىلگەرىندى-كەيىندى دەموكراتتاردىڭ جەڭىسىڭ مويىندادى. قاراشانىڭ 18-ءى كۇنى الپاۋىت قىتاي مەن رەسەيدە سايلاۋعا حالىقارالىق قاعيدا بويىنشا قاراۋدى ايتىپ كوپشىلىكتىڭ ورتاق پىكىرىنەن كەتارى ەمەستىگىن بىلدىرگەن. بۇۇ-نىڭ پىكىرى بارلىق مۇشە ەلدەردىڭ ورتاق تانىمى ەكەندىگى ايتپاساقتا بەلگىلى. 

بيزنەستەن پرەزيدەنت تۇعىرىنا كوتەرىلگەن ترامپ ءتورت جىل بيلىك قۇرعاندا قانداي جۇمىستارىمەن ەستە قالدى، الەمدىك قاۋىمداستىق الدىندا ابىروي-بەدەلى قالاي؟ ەندى وسى توڭىرەكتە پىكىر وربىتەيىك.

ترامپ ەڭ اۋەلى ميگرانت زاڭىن قاتاڭداتتى. شەتەلدىكتەردىڭ جۇمىس ىستەۋىنە، ۆيزا الۋىنا كەدەرگىلەر كوبەيدى. اسىرەسە، ازيا، افريكا، لاتىن امەريكاسىنان كەلەتىن ميگرانتتارعا ۆيزا بەرۋدى قيىنداتتى. ونى دەسەڭ مەكسيكامەن اراداعى شەكاراعا قورعان تۇرعىزدى. مۇسىلماندارعا قاراتا قاتاڭ شەكتەۋ ەڭگىزدى. قورعاننىڭ سوڭى داۋعا ۇلاستى. اۋەلى قورعان تۇرعىزۋ ءۇشىن اقشا سۇراعان-دى تومەڭگى پالاتا قابىلداماي تاستادى. قالعان جۇمىستى جەكە قورلار قولعا العان ەدى سوڭى جەمقورلىق داۋعا ۇلاستى. «ءبىزدىڭ قورعان» باعدارلاماسىنىڭ باسى-قاسىندا جۇرگەن بۇرىڭعى وڭشىل باعىتتاعى «Breitbart News» اقپارات پورتالىنىڭ اتقارۋشى توراعاسى بولعان كەيىن اقش پرەزيدەنتىنىڭ باس ستراتەگى، جوعارى دارەجەلى كەڭەسشىسى ستيۆەن بەننون باسى داۋعا شاتىلىپ تۇرمەگە ءتۇسىپ، كەپىلمەن بوساپ شىقتى. 

قۇرىلعانىنا 244 جىل بولعان قۇراما شتاتتاردىڭ ءوزى ميگرانتتاردان قۇرالعان ەل. وتكەن عاسىرلاردا ەۋروپادان اۋعان جۇرت اعىلشىن وتارىنان قۇتىلىپ، تاۋەلسىزدىك دەكلاراتسياسىن جاريالاپ «ادام تۋىلعاننان ەركىن، ازات. ولار ەشقاشان تۇسىنە، ۇلتىنا، جىنىسىنا قاراماستان تەرەزەسى تەڭ ءومىر سۇرۋگە قۇقىلى» دەپ جاريالاپ، فرانتسۋز ءمۇسىنشىسى سىيلاعان «ازاتتىق ءمۇسىنىن» نيۋ-يوركتىڭ شاعىن ارالىنا ورناتتى. وسىدان كەيىن اقش الەمدىك ەكونوميكانىڭ، ساياساتتىڭ، مادەنيەتتىڭ بەسىگىنە اينالدى ءارى ازيا، افريكا، لاتىن امەريكانسىنداعى ەركىندىك سۇيگىش، جاسامپازدىق قۋاتقا يە، ماڭداي الدى جاستاردىڭ اڭساعان ارمانىنىڭ، ءتاۋ ەتەر كيەسىنىڭ سيمۆولى بولدى. «مەن امەريكاندىق» دەگەن ۇعىم قىرىق رۋدان قۇرالعان حالىقتى بىرىكتىرىپ، ۇيىستىرىپ الەمدەگى بىردەن-ءبىر سۋپەر-دەرجاۆا دەڭگەيىنە جەتكىزدى. مىنە مۇنىڭ ءبارى ميگرانتتاردىڭ نەمەسە ولاردىڭ بىرنەشە بۋىن ۇرپاقتارىنىڭ سايلاۋداعى كوڭىل كۇيىنە اسەر ەتەرى قاق. 

بۇدان سىرت دۇنيەجۇزى دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمىمەن ءدام-تۇزى جاراسپادى اسىرەسە، بۇكىل الەمدى پاندەميا القىمىنان العان كەزدە بۇل ۇيىمنان شىعىپ كەتتى ءارى بۇكىل جاۋاپكەرشىلىكتى وسى ۇيىمعا اۋدارعىسى كەلدى. بۇۇ-ى تولەۋگە ءتيىستى اقش-تىڭ جارناسى قوردالانىپ قالعان، ال ترامپ بولسا بۇل جارنانى تولەۋدىڭ ورنىنا «كەرەك بولسا بۇۇ-دان شىعىپ كەتەمىن» دەپ دوڭايبات كورسەتتى. مىنا زامان عالامداسۋ جانە اقپارات عاسىرى. بۇكىل الەم ءاربىر اقپاراتپەن قۇلاقتانىپ، ساراپقا سالىپ وتىر. ادامزات ءۇشىن جوعارىداعى ەكى حالىقارالىق ۇيىمنىڭ بەدەلى زور. ءوز ميسسياسىن شاماسىنشا اتقارىپ كەلەدى. ءدال قازىر ولاردىڭ ورنىن باسا قوياتىن بالاما ۇيىمدى كورە الماي وتىرمىز. ترامپتىڭ ەنەرگياسى قانشا كۇشتى بولسا دا اقش-تاي الىپ ەلدى باسقاراتىن كىسى اقىل-پاراساتقا جۇگىنەرى ءسوزسىز اسىرەسە، دجوردج ۆاشينگتون، دجون اددامس، توماس دجەففەرسون سياقتى مەملەكەت اتالارى قالىپتاستىرعان بيلىك قۇلاعىنا جابىسىپ المايتىن قاسيەتتى ءداستۇر ميلليونداعان امەريكاندىقتاردىڭ ساناسىندا سايراپ تۇر. قازىر ترامپتىڭ ايەلى مەلانيا مەن كۇيەۋ بالاسى كۋشنەردىڭ جۇيكەسى سىر بەرە باستادى. باسقادا جاقىندارى مەن جانكۇيەرلەرى ءوز جولىن تابۋدا. كەيبىر مەديالار مىنانداي جاڭالىقتى جارىسا جازۋدا، ترامپ بۇل جولعى سايلاۋداعى جەڭىلىسىن مويىنداسا 2024 جىلى قايتادان سايلاۋعا تۇسەدى-ءمىس. سول ارقىلى ۇلكەن بۋشتان كەيىنگى جالعاستى سايلاۋدا جەڭىلىسكە ۇشىراعان رەسپۋبليكاشىل پرەزيدەنت دەگەن جامان اتتان قۇتىلماقشى. ارينە، مەشكەي دەگەن ات جاقسى ەمەس قوي، ەگەر بۇل حابار شىندىققا اينالسا «قۋىرداقتىڭ كوكەسىن تۇيە سويعاندا كورەسىن» دەگەنىڭ ءوزى بولايىن دەپ تۇر. تىكەڭ ول كەزدە 78-گە كەلەدى دە 80 جاستاعى تومەنگى پالاتا سپيكەرى نەنسي پەلوسي جانە 73 جاستاعى كلينتونمەن قارسىلاس بولماقشى. ورتاق جاستارى 80-گە تاياعان سەركەلەردىڭ سايىسى الەمدى ءبىر جەلپىندىرىپ تاستايتىن شىعار. 

ارينە، امەريكاندىقتار ءۇشىن پرەزيدەنت جاۋاپكەرشىلىگى شەكتەۋلى سەرىكتەستىگىنىڭ باس ديرەكتورى سياقتى قىزمەت. ونىڭ ارتىندا اكتسيونەرلەر قوعامىنىڭ اكتسيونەرلەرى تۇرادى. ماسەلەنى شەشىپ، اقش-تىڭ باعىت-باعدارىن بەلگىلەيتىن سول كىسىلەر. اقش قۇرىلعالى دەموكراتتار مەن رەسپۋبليكاشىلاردان  قۇرالعان 20 الىپ وتباسى وسى كەمەنىڭ باعدارىن باقىلاپ كەلەدى. وتكەن عاسىرلاردان باستاپ كەننەدي وتباسىسى وسى وتباسىلار قاۋىمداستىعىنا قوسىلدى دەگەن ءسوز بار. قارا ناسىلدەن شىققان تۇڭعىش پرەزيدەنت باراك وباما ەڭ العاش وسى وتباسىنىڭ مۇشەسى سەناتور ەدۆارد كەننەدينىڭ كوزىنە ءتۇسىپ، سەنىمىنە يە بولعان. ال پرەزيدەنت بولعان كىسى سولار بەلگىلەگەن ساياسي ەكونوميكالىق باعىتتاردى شاماسىنىڭ كەلىسىنشە، پاراساتىنىڭ جەتىۋىنشە اتقارادى. دوداعا تۇسكەن پرەزيدەنتتەر ءوز ءرولىن جاقسىلاپ ورىنداپ شىعادى. ويىن قىزعان كەزدە اكتسيونەرلەردىڭ كوڭىلىنەن شىقپاۋى، ويلاماعان ءجۇرىس جاساۋى مۇمكىن ارينە، مۇنىڭ ءبارى ەركىندىك، دەموكراتيا، ەركىن سايلاۋ دەگەن ادەمى، ءتاتتى سوزدەردىڭ تاساسىندا نەمەسە شاڭىندا كومىلىپ قالادى. 

ەلىمىزدىڭ پرەزيدەنتى ق. توقاەۆ مىرزا دجو بايدەندى ءوز كەزەگىندە قۇتتىقتاپ ۇلگەردى. وتىز جىلدان بەرى كوپ ۆەكتورلى ساياساتتى نەگىزگى قىبىلاما ەتىپ اسا ساقتىقپەن، شەبەرلىكپەن جۇرگىزىلىپ كەلە جاتقان ەلىمىزدىڭ سىرتقى ساياساتتاعى باعىتى اقش-تىڭ بيلىگىنە مەيلى كىم كەلسە دە وزگەرە قويمايتىنى انىق. سوۆەت وداعى ىدىراپ رەسەي بيلىگىنە ەلتسين كەلگەن كەزدە نۇرسۇلتان ءابىشۇلى ءارى-ءسارى بولماستان حالىقتى نارىققا باستادى. كوپتەگەن جەڭىلدىكتەر ارقىلى شەتەلدەن ينۆەستورلار شاقىردى. كورشى ەلدەرمەن شەكارانى انىقتاپ، كەلىسىمگە قول قويدى. شەتەلدەگى قانداستاردىڭ وتانعا ورالۋىنا جاعداي جاساسا، سىرەسكەن بيۋروكراتيالىق كەدەرگىلەردى رەتكە كەلتىرىپ اۋىل حالقىنىڭ قالاعا شوعىرلانۋىنا، نارىقپەن اينالىسۋىنا جول اشتى. يادرولىق قارۋدان باس تارتىپ، يادرولىق قارۋعا يە ەلدەردەن كەپىلدەمە الدى، وسى نەگىزدە اقش جانە ەۋروپاداعى باستى ەلدەر قازاق مۇنايىن جانە باسقا دا قازبا-بايلىقتاردى يگەرۋگە ات سالىسىپ ءوز ۇلەستەرىن الدى. سوڭعى كەزدە جارىققا شىققان اقپاراتتار قازاق مۇنايىندا بۋش وتباسىنىڭ، كىشى بۋش كەزىندەگى مەملەكەتتىك حاتشى كوندوليزا رايستىڭ جانە ەرلى-زايىپتى كلينتونداردىڭ مۇددەسى قامتىلعانى راستاپ وتىر. ارينە، دەموكراتتار مەن رەسپۋبليكاشىلداردا ەت پەن سۇيەكتەن جارالعان ادامدار، ولاردىڭ دا ءناپسىسى، بالا-شاعاسى بار. كەي كەزدە اقش-تى بيلەپ تۇرعان ىقپالدى وتباسىلاردىڭ سىزىعىنان اسا المايدى. كەزىندە كدت قۇرىلىپ عالىمجان جاقيانوۆ باستاعان جاس تۇركىلەر ساياسات الاڭىنا شىعىپ، بيلىككە ءوز تالاپتارىن قويعاندا قازاقستان ءبىر دۇرلىگىپ بارىپ باسىلدى. سوڭى ساياساتكەر ع. جاقيانوۆ وبلىس اكىمىنەن بوساپ، قۋعىنعا تۇسكەندە فرانتسيا ەلشىلىگىنە بارىپ پانالايدى. قازاق بيلىگى شەتەل ديپلوماتتارىنا قاتاڭ ەسكەرتۋ جاساپ، كەيبىر كەلىسىمدەردى قايتا قارايتىنىن يشارالايدى. سوڭىندا فرانتسيا، يتاليا سياقتى ەلدەر بيلىكپەن ءۇش جاقتى كەلىسىمگە قول قويىپ          «ع. جاقيانوۆ قاماۋعا الىنبايدى، ءادىل سوت بولادى» دەپ ۋاعدالاسىپ جاقيانوۆتى شىعارىپ سالادى. سوڭىندا ساياساتكەر 7 جىلعا سوتتالىپ كەتتى. باتىس ۇنەمى ايتاتىن كىسىلىك قۇقىق، دەموكراتيا، ءسوز ەركىندىگى قازبا-بايلىق ءۇشىن جاسالعان كەلىسىمدەردىڭ كولەڭكەسىندە قالىپ قويدى.

كەزىندە يران ءجۋرناليستى بىلاي دەپ جازعان ەدى «اتتەن، ەلىمىز قازبا-بايلىققا كوز سۇزگەن ويىنشىلاردىڭ قۇربانىنا اينالىپ كەتتى. ەگەر بۇل قازبا-بايلىق بولماسا، وتانىم باي تاريحى جانە كەرەمەت قول-ونەرىمەن جاپونيا، كورەيا سياقتى دامىعان ەلدەردىڭ بىرىنە اينالار ەدى» دەپ. بىزدە دە مۇناي، گاز بار، قازبا بايلىقتا مەندەلەەۆ كەستەسى تۇتاس قامتىلعان، سوندىقتاندا جاعدايىمىز كۇننەن كۇنگە كۇردەلەنىپ كەلە جاتقان سياقتى. قىتاي مەن رەسەي ەكى بۇيىردەن قىسقاندا، اقش ءوز قۇندىلىقتارىن تاڭىپ الەك. الداعى وزگەرىستەرگە دايىنبىز با؟ حالىقتىڭ ءال-اۋقاتى جاقسارعانمەن ءبىلىم-بىلىگى، تانىم-تۇسىنىگى جوعارلادى ما؟ حالقىمىزدىڭ ساياسي، زاڭدىق ساۋاتى قانشالىق دەڭگەيدە؟ بۇل سۇراقتاردىڭ جاۋابىن ەل بولىپ ىزدەۋىمىز كەرەك.  

قازىرگى ۋكراينا، گرۋزيا، ارمەنيانىڭ جاعدايىنا ۇنىلسەڭىز، وتىز جىلدان بەرى ۇلت كوشباسشىسىنىڭ سىرتقى ساياساتىنىڭ دۇرىستىعىنا كوزىڭىز تولىق جەتەدى. اسىرەسە، ارمەنيا 90 جىلدارداعى سوعىستا وزىنەن ەكى ەسە كوپ ءازىربايجاندى جەڭىپ تاۋلى كاراباحتى تارتىپ العان ەدى، قازىر بيلىككە كەلگەن كولدەڭەن كوك اتتى جۋرناليست باتىسقا ارقا سۇيەيمىن دەپ رەسەيدىڭ شامىنا ءتيدى. قالىپتاسقان ويىن ءتارتىبىن بۇزدى، ابىروي بەدەلدەن ايىرىلىپ ۇزاق جىل تۇراقتى ساياسات جۇرگىزىپ كۇش جيعان ازىربايجانعا توتەپ بەرە الماي رەسەيدىڭ قانجىعاسىندا كەتتى. ناقتى مۇددەگە كەلگەندە ءدىنىڭ، ءتىلىڭ، ءدىلىڭ ويناماي قالادى. 

«اقىلدى ادام باسقانىڭ قاتەسىنە قاراپ، ءوز قاتەسىن تۇزەيدى. اقىماق قاتەلەسكەندە عانا جانتالاسادى بىراق كەش قالادى» دەگەن اقىليانى ساناعا ءسىڭىرىپ، تەرەڭنەن تولعاساق مەملەكەتتىڭ دە تاعدىرى سول قيسىڭعا بارىپ سايادى. ءبىز عيبرات الاتىن، تاجىريبە-ساباق قورىتىندىلايتىن ناقتى مىسالدار اينالىمىزدا جەتىپ ارتىلادى. كەشەگى يران، يراكتىڭ، اۋعانستان مەن سيريانىڭ،  تۇتاس افريكانىڭ تاريحىن پاراقتاساق كوزىمىز جەتەدى. ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستان كەيىن، ۇلت مۇددەسى ءۇشىن شىعىسپەن دە، باتىسپەن دە ىمىرالاسقان، ساۋدالاسقان بىراق بيلىكتى قولدان بەرمەي كۇرەسكەن سول ءۇشىن باتىستىڭ جازعىرۋىنا، شىعىستىڭ قوقان-لوقىسىنا تاپ بولعان مۇستافا كەمال اتاتۇرىك، گاندي، مۇباراك، لي كۋان يۋ، دەن سياوپين، ماحاتحير موحامماد، پاك چون حي قاتارلى ساياساتكەرلەر ساحناعا شىقتى. ولار وتارلىقتان قۇتىلىپ ۇلت تۇتاستىعىن، دەربەستىگىن ساقتاي وتىرىپ دامۋدىڭ سارا جولىن كورسەتىپ كەتتى.

وتكەن مەن بۇگىندى ەكشەپ، وڭ مەن سولعا نازار اۋدارساق ۇلت كوشباسشىسىنىڭ ەرەڭ ەڭبەگىنە ءتانتى بولامىز. تىزگىندى بەرسە دە، شىلبىردى مىعىم ۇستاپ وتكەنگە ەسەسى كەتكەن، بۇگىننەن الارى بار، ءۇش عاسىرلىق وتارلىقتىڭ كەسىرىنەن بەرەكەسى كەتىپ، ەرەگەسى كوبەيگەن، جان-جاقتان انتالاعان دىندەر مەن يزمدەرگە سابيدەي سەنگەن بەيۋاز حالقىن توڭىرەكتىڭ ءتورت بۇرىشىمەن تەڭەستىرەمىن دەپ تابانىنان توزدى. جەر ءجانناتى جەتىسۋعا حوش ايتىپ، ارقانىڭ ايازىندا قالا سالدى. ەندى مىنە مۇنايلى ولكەنى كۋرورت ايماعىنا، تۇستىكتەگى كيەلى مەكەندى رۋحانى ورتالىققا اينالدىرامىن دەپ الپارىسۋدا سول ءۇشىن ءسوز دە ەستىدى، سوگىسكە دە ۇشىرادى... ارماندار شىندىققا اينالدى. وزگەنى ءسوز قىلعاندا، وزىمىزگە دە وسىلاي ءبىر ءۇڭىلىپ قويايىق، اعايىن! 

ءومارالى ادىلبەكۇدى

Abai.kz