(Úqsastyghy men aiyrmashylyghy)

El men eldi baylanystyruda mәdeniyet aspektisi men «halyqtyq diplomatiya» airyqsha ról atqarady. Óitkeni, memleketter arasynda ekonomikalyq jәne sayasy baylanys ornatuda qoghamdyq pikir sózsiz manyzdy. Shyndap kelgende, Qazaqstan qoghamynda da Qytay jәne qytay mәdeniyetine qatysty pikir synarjaq kózqarastar men stereotipterge qúrylghany ótirik emes. Kóp jaghdayda búl stereotipter shyndyqqa janaspay jatady. Al BAQ pen qoghamdyq talqyda mәdeny úqsastyqtar jayly jii aityla bermeydi. Kerisinshe, túrmys-tirshiliktegi jәne mentaliytettegi әraluan aiyrmashylyqtar әngime etiledi.

Aziyalyq yntymaqtastyq. Qazaq jәne qytay halyqtarynyng mәdeny úqsastyqtaryn sóz eterde, әueli antromorvtyq (nәsildik) úqsastyqty sóz etken dúrys bolar. Qazaqtardyng deni (qytaylar sekildi) azialyq kelbetke iye. Búl da óz aldyna azialyq sәikestik pen baylanystyng erekshe platfomasyn qalyptastyrushy, túrmystyq ómirdegi úqsastyqtyng qosymsha aspektisi bolyp tabylady. Tipti, azialyq sәn ýlgisi de, kiyimderding týrleri men týr men bitim úqsastyqtary da azialyq degen ortaq sipatqa iye. Sonday-aq, Qytay naryghyna arnalghan túrmystaghy himiyalyq tauarlar (susabyn, gelder, kremder men basqa da túrmystyq zattar t.b.) Reseyge nemese Europa elderine arnalghan tauarlardan góri qazaqtargha kóbirek jaqyn. Yaghni, qazaqtardyng kýndelikti qoldanysyna kerekti tauarlar da qytaylardyng qoldanatyn túrmystyq tauarlarymen birdey-aq...

Ayta ketu kerek, býginde Qazaqstandaghy aziyalyq qauymdastyq tújyrymdamasyn Ontýstik Koreyalyq obrazdar sәtti qoldanuda. Ontýstik Koreya pop-mәdeniyetining qazaqstandyq jastardyng arasynda asa tanymaldylyghy әlemdik arenada jәne ekranda úqsas túlghalardyng bolmauy faktorymen baylanysty.

Ekinshi jaghynan Dimash Qúdaybergen men Sәbina Altynbekovalardyng jetken jetistikteri qytay kórermenderi ýshin qazaqstandyq obrazdardyng da týsinikti әri qyzyqty ekenin kórsetti. Sonday-aq, Dimash Qúdaybergenning jetistigi qazaq jastaryna «óz enbeginin» arqasynda Aziya kenistiginde jetistikke jetuge bolatyndyghyn jәne Qytay Aziya kontiynentindegi eng jaqyn tramplinning biri ekenin kórsetti.

Sonymen qatar, Qazaqstan ýshin azialyq jәne qytaylyq mәdeniyet әli kýnge bóten әri tansyq ekeni jasyryn emes. Telearnalar, súlulyq standarttary, qoghamda ózin-ózi ústau mәdeniyeti jәne basqalary Europa elderining ýlgisine baghyttalyp keledi. Tipti, AQSh emes, naq Europa ýlgisine. Tipti, ózderining azialyq kelbetke ie bolghanyna qaramastan, osy biregeylikke qany qas adamdar da jeterlik.

Dese de, әlemdik ekonomika men mәdeniyette Aziyanyng salmaghy artqan sayyn, azialyq biregeylikke degen súranys ta arta beretini anyq. Sonyng ishinde, búl prosess Qytay ósimining esebinen jasalady. Jәne Qazaqstan kórshi memleket retinde yntymaqtastyqtyng ortaq nýktelerin qalyptastyru ýshin alghysharttar jasaydy. Búl fakt.

Gastronomiyalyq baylanys. Búl mәselening kýndelikti kórinisine qaramastan, gastronomiyalyq úqsastyqtar men ózgeshelikter ózara mәdeny әrekettesude basty rólderding birin atqarady. As-auqattaghy úqsastyqtar da ózara senim qalyptastyrushy manyzdy faktor. Múnyng jarqyn mysaly retinde Qazaqstan qoghamyndaghy etnokonfessiyalyq kelisimdi alyp qaraugha bolady. Ásirese, diny merekelerde әrtýrli etnos ókilderi bir-birine ózderining últtyq taghamdaryn úsynatyny búl tezisting dәleli.

Osy rette dәl Qytay ashanasyna qatysty Qazaqstanda týrli qauesetter men stereotipter qalyptasqan. Qazaqstan qoghamynda kóp ata-ana óz balalaryn Qytaygha oqugha jibererde, balalarynyng onda dúrys tamaqtan alatyn-almaytynyna alandaydy. Qytay ashanasy әlemning týkpir-týkpirine taralyp, әrkim ózine kerektisin alatynday ózining әraluandyghymen erekshelenip, tipti Qazaqstanda da qytay taghamdarynyng birneshe týri túrmystyq ómirge sinisti bolyp ketse de, búl óz kezeginde paradoksty fakt bolyp otyr.

Tarihtan qaraytyn bolsaq, Qazaqstangha Qytaydyng ashana mәdeniyetinen týrli taghamdar sinisti bolghan. Olar: laghman 拉面，mәnti 包子, bulanghan nan 馒头, ashy búrysh qosylghan tagham týrleri 辣子, dapanchjy 大盘鸡 jәne t.b. Búl tagham týrlerining deni Qazaqstan túrmysyna toqsanynshy jәne eki mynynshy jyldarda Shynjang aimaghynan jetken. Búl tagham týrlerining qazaq túrmysyna sinisti boluyna birneshe faktor әser etken. Olar: sol jyldardaghy Qazaqstan-Qytay arasyndaghy ekonomikalyq baylanystardyng kýshengi men Qytaydaghy etnikalyq qazaqtardyng kóptep kóship kelui... Qazaqstandyqtardyng ShÚAR aimaghyna kelip-ketui kóbeygen sayyn, olar jergilikti ashana mәdeniyetimen de ózara almasyp jatty. Mysaly, býginde Almaty ashanalaryndaghy «guyru lagman» 过油肉拌面, «suyru lagman» 碎肉拌面, «ganfan» t.b. tagham týrleri osy baylanystar negizinde kelgen. Erterekte, sovet odaghy kezinde búl tagham týrleri biz ýshin tansyz boldy. Tipti, úighyrlar kóp qonystanghan aumaqtardyng ózinde siyrek kezdesetin. Tek, dýngen etnikasy arasynda ghana tanymaldyqqa ie boldy.

Býginde, Qazaqstannyng barlyq qalalarynda qytay meyramhanalary jyl sanap kóbeyip keledi. Jәne olar súranysqa iye. Orta jәne joghary taptaghylargha arnalghan ekzotikalyq ashana segmentinde ghana emes, túrmysy tómen, qytay tauarlary qaptaghan qara bazarlardaghy azamattar ýshin de múnday meyramhanalar qoljetimdilikke әri tanymaldyqqa ie boldy. Alayda, әdildik ýshin búl tendensiya kóbine kóp Almaty, ShQO men Ontýstik Qazaqstan sekildi Qytaymen shekaragha jaqyn aimaqtarda ghana súranysqa ie ekenin aita ketken jón.

Jalpy aitqanda, Qazaqstan jәne Qytay ashanalarynda aitarlyqtay aiyrmashylyq bar. Ashana etiyketinde de aiyrma kóp. Mysaly, kóp qazaqstandyq tayaqshamen tamaq jey almaytyny ras. Sәikesinshe, qytaylar da shanyshqymen tamaq jeuge mashyqtanbaghan. Qytay taghamdarynyng deni qazaqstandyqtar ýshin tansyq kórinedi. Sol sekildi, qytaylyqtar ýshin de Qazaqstannyng kóp tagham tansyq. Qazaqstan ashanasyndaghy shóp-shalannyng azdyghy men tagham týrlerining maylylyghy tansyq jayt retinde qabyldanady. Alayda, qazaqstandyqtar da, qytaylyqtar da bir-birining últtyq ashanalarymen tanysugha beyildi. Mysaly, Qytay turisteri ýshin qazaqtardyng jylqy etinen jasalatyn taghym týrleri nemese et tamaqtary qyzyq bolsa, qazaqstandyq turister ýshin qytay ashanasy aitarlyqtay qyzyghushylyqqa iye.

Aynalagha degen qúrmet. Qazaq pen qytay mәdeniyetindegi taghy bir úqsastyq – tughan-tuysqa, onyng ishinde jasy ýlkenge degen erekshe qúrmet. Kýndelikti túrmystaghy «aghay» nemese «apay» degen sózder qytaylyqtar arasynda da bar (大哥nemese 大姐). Jasy ýlkenge degen qúrmet – óz kezeginde qyzmettik qarym-qatynasta da, subordinasiya saqtauda da bayqalyp jatady. Qazaqtar da, qytaylar da basshylyqtyng abyroyyn erekshelep kórsetip otyrady. Al búl qarym-qatynas týri kóptegen batys elderi ýshin bóten qúbylys retinde qabyldanady. Mysaly, ol jaqta jasynyng ýlken-kishiligine qaramastan «sen» dep sóileu qalypty.

Qazaqtarda da, qytaylarda da әr tuystyng óz atauy bar. Búl da batystyq oilau ýlgisine jat. Eki elding túrmystyq ómirinde tughan-tuystaryn әrtýrli ataularynyng boluy qazaqtildi studentter ýshin qytay tilin ýirenude de, qytay firmalaryndaghy qazaq, qazaq firmalaryndaghy qytay júmysshylarynyng jyldam integrasiyalanuyna, ortaq til tabysuyna kóp septigin tiygizedi.

Búghan basqa da mәdeny kodtyng septigi bar. Ol – qarapayym tilmen aitqanda týrlerding úqsastyghy. Qazaq tilinde óz reputasiyasyn kirlegen, abyroysyz, arsyz adamdy «betsiz» dep ataydy. Osyghan úqsas qúbylys qytay tilinde de bar. Mysaly, ardan bezgen adamdy «jýzi kýigen» adam deydi. Jalpy maghynasy solay... Eki elding mәdeniyetinde de qoghamgha jat qylyqtarymen kóringen adamdy «bet-jýzi kirlegen» adam retinde qabyldaydy. Osy jaghynan qazaq pen qytaydyng is-әreketterinde kóptegen úqsastyq bayqalady. Qazaqtar da, qytaylar da aldyna kep túrghan adamnyng betin qaytarmaydy, «joq» dey almaydy. Ol ýshin týrli syltau izdeydi. Ol әueli, ózinen búryn aldyna kelgen adamnyng abyroyyn alasartyp almau ýshin jasaldy. Tipti, sypayylyqtyn, syilastyqtyng búl formasy mynau Reseylikter ýshin de bótendeu kórinedi. Al qazaqtar men qytaylar ýshin búl qalypty jaghday. Alayda, búl qúbylys Qazaqstanda ónirlerdegi mәdeniyetke de baylanysty. Mysaly, Batys Qazaqstan jaqta birshama dóreki, biraq naqty-naqty aitylsa, Shyghys pen Ontýstik aimaqtarda barynsha sypayylap, tigisin jatqyzyp jetkizu ýirenshikti ekenin kóremiz. Búl qúbylys Qytayda da dәl solay...

Eskere ketetin taghy bir jayt, Qytayda ainaladaghy adamdargha, olardyng sezimine degen qarym-qatynas qúrmeti Konfusiy prinsipterinde jazylghan ( «礼»). Qazaq mәdeniyetine tәn kóptegen qarym-qatynas týrleri konfusianstvoda jazylghan. Osy túrghydan Qazaqstandaghy Konfusiy Instituttary tek tildik aspektige mәn berip qoymay, mәdeny baylanystar jaghyn da qolgha alsa, ondaghy oqyp jatqan azamattar konfusianstvony qarym-qatynas ilimi retinde de tany týsetin edi. Búl óz kezeginde qazaq-qytay baylanystaryn nyghaytugha da óz septigin tiygizetini anyq.

Taghamgha degen qúrmet. Qazaq-qytay mәdeniyetinde taghamgha degen qúrmet erekshe. Eger qazaqta: «jamannan jarty qasyq as qalady» dese, qytaylar: «kýrishting әr týiiri enbekpen keledi» deydi (谁知盘中餐粒粒皆辛苦). Alayda Qytaydyng búl mәdeniyeti Qazaqstan qoghamy ýshin әli tolyq tanyla qoyghan joq.

Ýn úqsastyghy. Ýn úqsastyghy retinde qazaq tilindegi ýndi dauyssyz dybysy «n» men qytaydyng «ng» dybystary úqsasady. Osy sekildi qytay tilining ózge de dybystary sheteldikter ýshin kýrdeli bolyp kóringenimen, qazaq studentteri ýshin onayyraq.

Áriyne, búl úqsasyqtarmen qatar, qazaq pen qytay arasynda aiyrmashylyqtar az emes. Qazaq pen qytay eki bólek últ bolghandyqtan, búl qalypty dýniye. Jәne sol aiyrmashylyqtar kózge aldymen kórinedi. Olardy jipke tizgendey sanay beruge bolady. Sondyqtan, sol aiyrmashylyqtardyng birli-jarymyna ghana toqtalghandy jón kódik.

1. Uaqyt ýnemdeuge degen kózqaras. Qazaqtar men qytaylar uaqytqa mýlde bólek qaraydy. Sondyqtan da, qytaylar ýshin qazaqtar jaybasar әri uaqytyly jýrip-túrmaytyn últ degen kózqarasta. Al qazaqtar múnymen mýlde kelispeydi. Kerisinshe, jyldam-jyldam kelisim jasasyp, qalghanyn soghan qaray retteuge beyimdi. Sondyqtan da, qytaylardyng ailar boyy kelisim jasau degenin jaybasarlyq dep qabyldaydy.

2. Qatty sóileu. Qazaq ýshin qatty sóileu - mәdeniyetsizdikting jәne agressiyanyng belgisi retinde qabyldanady. Al qytaydyng sóileu mәneri ýshin búl qalypty nәrse. Alayda, osy bir mәdeny aiyrmashylyq key jaghdaylarda ózara týsinistikting búzyluyna alyp keledi. Ásirese, Qazaqstandaghy qytay júmysshylardyng mәselesine kelgende...

3. Ýstel basynda ózin-ózi ústau mәdeniyeti. Qazaq pen qytaydyng ashana nemese ýstel basydaghy etiyketi ekitýrli. Qytaylar tayaqshamen tamaq jese, qazaqtar etti qolmen jeydi. Nemese qazaqtar tamaqty dybyssyz jeudi mәdeniyettilik sanasa, kerisinshe, qytaylar ýshin dauysty qattyraq shygharyp tamaq jeudi – as iyesine egen qúrmet dep biledi.

4. Iskerlik eiyket. Qazaqstan men Qytay arasyndaghy iskerlik etiykette aiyrmashlyq ýlken. Tipti, bir-birine esimhat (vizitka) tabystaudan bastap, birlesken is mәdeniyetine deyin ózgeshelik bar. Sәikesinshe, eki tarap ta bir-birinen kórgen aiyrmashylyqty mәdeniyetsizdik dep qabyldaydy.

5. Qytay fobiyasy. Qazaqstan qoghamynyng key bóligining Qytaygha, qytay adamyna degen senimsizdigi bar. Búl da óz kezeginde jana dәuirdegi Qytaydy, Qytay mәdeniyetin, Qytay psihologiyasyn dúrys tanymaumen baylanysty.

Ásirese, búl týsinik «Qyrghiy-qabaq soghystan qalghan. Óitkeni, Qazaqstan KSRO-nyng bir forposty retinde tegeurindi aqparattyq-propogandalyq sayasatty kórgen. Mysaly, osy kategoriyagha jatatyn adamdardyng jii aitatyn tezisteri – Qazaqstan men Qytaydyng ejelden dos halyqtar emes. Al shyn mәninde, tarihy jaghynan Qazaqstan men Qytaydy ejelden-aq, «Jibek joly» boyyndaghy sauda-sattyq baylanystyryp nemese Jonghar shapqynshylyghy men patshalyq Resey basqynshylyghyna qarsy kýrester biriktirip otyrghan. Dese de, búl tezister sovet kezindegi tarihy romandargha negizdelip qalyptasqan. Al qazaq әdebiyetin jasarda sovet biyligi «qytay qaupi» turaly iydeologiyalyq shtamp jasaghany ótirik emes.

Osylaysha, qazaq-qytay mәdeniyetinen kóptegen úqsastyqtardy tabugha bolady. Al eki el arasyndaghy baylanystardy arttyrudyng kedergisi sol – eki el halqynda bir-birleri turaly aqparattyng azdyghy, birlesken mәdeniy-gumanitarlyq jobalardyng joqtyghy nemese jetispeushiligi, viza rejiymindegi kedergiler men turisterding azdyghy t.b.

Kýni býginge deyingi qalyptasqan tәjirbie kórsetkendey, birlesken jobalar nemese júmystardan song kóptegen qazaq pen qytay ózara tez til tabysyp, dostasyp ketip jatady. Alayda, eki el arasyndaghy osynday sәtti baylanystar BAQ-ta jii nasihattalmaydy. Búl da aqparattyq negativting kóbengine әser etedi. Áytpese, Dimash Qúdaybergenning Qytaydaghy jetistiginen song da, kóptegen talantty jastardy sonday konkurstargha qatystyru nemese BAQ-ta qyzu talqylanatyn birlesken konkurstar ótkizu qyzyqty bolar edi.

Ádil Kaukenov, shyghystanushy

Abai.kz