Memleketting damu dәrejesi tәn qúmary men jan qúmarynyng ýilesu dengeyine baylanysty. Biraq búlardy ýilestiru onay emes. Búl turaly Abay «Lay sugha may bitpes qoy ótkenge» óleninde bylay dep suretteydi:

Ómir joly – tar soqpaq, bir iygen jaq,
IYiltip eki basyn ústaghan Haq.
IYmek jolda tiyanaq, tegistik joq,
Qúlap ketpe, tura shyq, kózine baq.

Osylay Abay babamyz ómirding ózi Haq jasaghan zandylyq ekenin, óte kýrdeli ekenin, ony dúrys týsinip, qoldana biluding manyzyn bildirgendey bolady. Zattyq әlemning búljymas zandylyghy bar. Búl – ekiúdayylyq zandylyghy. Sondyqtan, pende balasy búl ómirde jaqsy-jaman, aq-qara, quanysh-qayghy tәrizdi ekiúdayylyq yqpalynan shygha almaydy. Abay búl ekiúdayylyq Haqtyng jaratqan zandylyghy jәne onyng eki basyn iyiltip ústaghan Onyng Ózi ekenin eskertedi. Al ómir joly degenimiz – iyilgen jaqtyng (sadaqtyn) ortasy, tiyanaq, tegistik joq. Múnday tar soqpaqpen jýruding ózi qauypty. Úly Abay «Qúlap ketpe, tura shyq, kózine baq» dep ómir jolynyn, mine osynday qauipti ekenin, sondyqtan óte saq bolu kerek ekenin týsindiredi.

Erkindik pen qatang tәrtipti jaqtyng eki basymen salystyratyn bolsaq, qoghamnyng demokratiyalyq joly osy eki bastyng ortasy deuge bolady. Demokratiya osy eki bastyn, yaghny erkindik pen qatang tәrtipting arasyndaghy nýkte deytin bolsaq, osy nýktening qay jaqqa auytquyna baylanysty qogham ómiri ózgerip otyrady. Eger nýkte teng ortada jatsa, onday demokratiya ózining shynyna jetip, qogham órkeniyetting sara jolynda. Búl qogham ómirining eng tiyimdi shaghy. Biraq uaqyt yqpalymen búl tiyanaqsyz jolda nýktening orny bir orynda túrmay, birde olay, birde búlay bolyp, qúbylyp otyrady. Nýkte erkindik jaghyna auytqyghanda, qoghamda tәrtip әlsirep, anarhiya kýsh alyp ketedi. Osylay erkindik basym bolyp, demokratiya anarhiyagha ainalady. Al nýkte qatang tәrtip jaghyna auytqyghanda, tәrtip erikti túnshyqtyryp, qogham totalitarlyq baghyt alyp, demokratiya totalitarizmge ainalady. Osylay qogham ómirining qanday kórinisi bolsa da osy nýktening ornyna baylanysty, yaghny demokratiya dengeyimen baghalaugha bolady. Erkindik pen qatang tәrtipting teng ortasy auytqysa – demokratiya joq. Qogham qúldyrau jolyna týsedi. Haqtyng Ózi eki basyn iyiltip ústaghan iymek joldy dinde aitylatyn qyl kópirmen salystyrugha bolady. IYmek jol osy ómirdi bildirse, qyl kópir kelesi ómirdi bildiredi. Osy ómirding iymek jolynan aman ótken adam kelesi ómirding qyl kópirinen de aman óte alady. Demokratiya dengeyi – qogham ainasy.

Sonymen, qogham ómirin basqaruda tiyimdi negizgi jol – demokratiyalyq jol. Demokratiya – erkindik. Biraq qatang tәrtip ayasyndaghy erkindik. Demokratiyalyq elde erkindik pen qatang tәrtip ýilesimdi. Ýilesimdilik joyylghanda elding berekesi ketedi.

Sonymen, Abay iliminen ruhany janghyru jýiesin kóremiz. Ol jýie – demokratiya. Órkeniyetting teoriyalyq negizi – tәrtip pen erkindikting ýilesimdiligi. Demokratiya degenimiz, mine, osy. Tek qana demokratiyalyq elde ghana әrkim ózin erkin sezinedi, ómiri baqytty bolady.

Demokratiyanyng quaty onyng eki qanatynyng – erkindik pen qatang tәrtipting – quatyna baylanysty. Sadaqtyng bir basy qalay qatty tartylsa, onyng ekinshi basy da soghan sәikes tartylady. Sadaq oghynyng úshu jyldamdyghy men quaty da osy tartylu kýshine baylanysty ekeni belgili. Sol siyaqty, erkindik joghary dәrejege jetse – demokratiyanyng ekinshi qanaty tәrtip te soghan sәikes joghary kóteriledi. Demokratiyalyq qoghamda olar bir-birimen ózara baylanysty. Osylay demokratiya quattanady. Yaghny demokratiya quaty erkindik pen tәrtipting quatyna baylanysty kýshti, ne bolmasa әlsiz boluy mýmkin.

Demokratiya qoghamnyng qozghaushy kýshi bolghandyqtan, órkeniyetting damuy onyng quatyna baylanysty әlsiz, ne bolmasa jyldam boluy mýmkin. Demokratiyasy әlsiz Kenes dәuirinen keyingi elderding damuy qanday tómen ekenin bilemiz. Al demokratiyasy myqty AQSh, Batys Europa elderinde, kerisinshe, órkeniyetting joghary qarqynyn kórip otyrmyz. Jan qúmarynan shyqqan erkindik adamgha shabyt berip, onyng talap-jigerin ósiredi. Ar-namys oyanyp, jýrekting kózi ashylady. Al Kenes Odaghy taraghannan keyingi qúrylghan jan qúmary tómen bizding el tәrizdi respublikalarda órkeniyetting órleui emes, qúldyrauy bayqalyp otyr. Halyqtyng sayasy kózi ashylmaghan, úiymshyldyq joq, enjarlyq basym.

Demokratiyany kýsheytu ýshin ar-namysty oyatyp, talapty ósiru kerek. Talap jannan shyghatyn qasiyet, sondyqtan ony ruhany janghyru arqyly ósiruge bolady. Talapsyz adam qayratsyz, malmen teng bolady. Olar turaly Abay «Boyda qayrat, oida kóz, bolmaghan song aitpa sóz» deydi. Óitkeni múnday adamdarda  «Ynsap, úyat, tereng oi» joq, sondyqtan «Oylaghan jan joq, jauyp qoy» deydi. Ruhany janghyru kepilin Abay «Bilimdiden shyqqan sóz, Talaptygha bolsyn kez» dep beredi. Talap arqyly ghana bilimdi boygha sinirip, oi-óristi ózgertuge bolady. Abaydyng әkesi Qúnanbay qajy «Adamnyng eng jamany – talaby joqtyghy» degen eken. Búl sózding tereng maghynasy bar. «Talapty erge núr jauar» dep halyq tegin aitpaghan. Osylay talap arqyly adamdar ruhany janghyryp, qoghamda demokratiya kýsheyedi. Talap erikti ósirip, qoghamda tәrtip nyghayady.

Adamnyng talabyn ósiru ýshin býkil halyq qoldaytyn óte joghary iydeya (Kenes Odaghyndaghy kommunizm iydeyasy tәrizdi) kerek. Búl últtyq iydeyanyng manyzyn kórsetedi. Sonymen birge, últtyq iydeyagha shabyttandyryp eldi biriktiretin adamdar kerek. Joghary iydeyamen shabyttanghan halyq qiynshylyqtargha tózip, óz erkimen talaptanyp, erlikting ýlgisin kórsetip, qogham tez arada órkeniyetting alghy shebine shygha alady. Qatang tәrtip esh qiynshylyqsyz ornaydy. Kenes Ýkimetining alghashqy jyldaryndaghy órkendeu qarqyny búghan jaqsy dәlel bola alady.

El basqarushy adamnyng róli demokratiyalyq qoghamda óte ýlken. «Kóp shuyldaq ne tabar, Biylemese bir kemel?» deydi Abay. «Kemel» arabtyng «әl insan әl kamiyl» degen sózindegi «kemel adam» degen úghymdy bildiretinin eskersek, búl sózding qanday joghary mәni baryn kóremiz. Kemel adam – kemshiligi joq tolyq adam. Onday adamdar siyrek kezdesedi. Kóp shuyldaqty, yaghny kópshilikti osynday adamdar basqarghanda qoghamda erkindik pen tәrtip ýilesimge keledi. Týrkiyany Kemal Atatýrik, AQSh-ty Dj.Vashington tәrizdi osynday adamdar demokratiya ornatyp, órkeniyet jolyna salghan. Qazirgi zamanda Týrkiya týrik elderinin, al AQSh býkil dýniyejýzi elderining aldynghy sabynda.  Múnday qoghamdy Abay «Jaghasy jaylau ol bir kól» dep baghalaydy. Kemel basshy halyqtyng aldynda jýredi.

Danyshpan Abay kemel basshynyng qogham ómirindegi rólin bylay dep joghary baghalaydy.

Edinisa – jaqsysy,
Ergen eli beyne nól.
Edinisa nólsiz-aq,
Óz basyndyq bolar sol.
Edinisa ketkende,
Ne bolady ónkey nól?

Kópshilik qauym kemel basshygha eredi, ony ýlgi tútyp, teneluge úmtylady. Basshy qatan, әri әdil, eng bastysy – jany taza abzal adam boluy kerek. Maqsaty – algha úmtylyp, eldi sonyna ertu. Eger artyna qaraylap, tobyrdyng kónilin aulap, onyng soyylyn soqsa, qoghamdaghy ozbyrlar kýsh alyp, el ishi irip-shirip, qúldyrau jolyna týsedi. Al basshynyng ózi adamgershilik qaghidalaryn búzyp, qylmys isterge barsa, onday qoghamnyng ruhany jetilui qiynnyng qiyny, tipti mýmkin emes. Kópshilik qauymnyng sana-sezimi tәn dengeyinde. Sondyqtan onday kópshilikti «...kópte aqyl joq. Ebin tap ta, jónge sal» dep týsindiredi Abay.

Adamzat tarihynda kemel adamnyng qoghamgha әseri turaly kóptegen mysaldar bar. Olardyng eng aldynda payghambarlar men әuliyeler túr. Múnday adamdardy Abay otyz segizinshi sózinde adamzattyng ústazdary dep baghalaydy. Olardyng ómiri erekshe. Olar ózderining jan tazalyghy arqasynda qarapayym adamdy ózine sendirip, sonyna erte bildi. Kópshilik qauym ýlgi alatyn nysana, úmtylatyn dengey, jol kórsetetin shamshyraq boldy. Osylay dinning negizi qalanyp, býkil adamzat jana ruhany dengeyge kóterilip otyrdy. Múhammed payghambarymyz (s.gh.s.) islam dinin taratyp adamzatty ruhany jana dengeyge kóterse, al әulie Mýsirәli Tәuke han túsynda  ózining ruhany quatymen qazaq halqyn erkindik jolyna biriktirip, jonghar shapqynshylyghyna toytarys berdi.

Ókinishke oray, býgingi kýnderi joghary iydeya men soghan sәikes basshy adamnyng tabyluy óte qiyn. Ómir osyny kórsetip otyr. Birinshiden, ruhany jaghdayy jútau, órkeniyeti jetilmegen memlekette halyq eshbir joghary iydeyany qabylday almaydy. Ekinshiden, qazirgi qoghamdaghy sayasiy-әleumettik jaghdaygha baylanysty halyqqa ýlgi bolatyn, adamgershiligi joghary, elge kirshiksiz qyzmet etetin taza adamnyng tabyluy óte qiyn. Qanday adal basshy bolsa da uaqyt yqpalymen ony kezinde jeke basynyng qamy jenip, tura joldan auytqyp ketetinin ómir ózi kórsetip otyr. Múnday basshylar halyq qoldauynan aiyrylady. Halyqtyng narazylyghy tuyp, qogham odan da tómen qúldyraydy.

Islam dini – demokratiyanyng bir kórinisi desek te bolady. Islam dininde adamgha tolyq erkindik beriledi, biraq din jolyn búzghandar qatang jazagha tartylady. Islam dininde adamnyng ómiri bir jýiege keltirilgen jәne qatang tәrtip bar. Búl ruhany janghyru sharty. Býgingi kýnderi islam dinining býkil dýnie jýzine keninen jayyla bastaghany osynyng bir dәleli bolsa kerek. Tipti keyingi kezderi «Europanyng týsi ózgerip bara jatyr» degen pikir de payda boldy. Sebebi Afrika, Tayau Shyghys elderinen shyqqan músylmandar Europa elderine qonystanyp, olardyng sany jyl sayyn artyp keledi.

Demokratiya degenimiz – erkindik pen tәrtipting ýilesimdiligi.

Dosym Omarov, abaytanushy

Abai.kz