مەملەكەتتىڭ دامۋ دارەجەسى ءتان قۇمارى مەن جان قۇمارىنىڭ ۇيلەسۋ دەڭگەيىنە بايلانىستى. بىراق بۇلاردى ۇيلەستىرۋ وڭاي ەمەس. بۇل تۋرالى اباي «لاي سۋعا ماي بىتپەس قوي وتكەنگە» ولەڭىندە بىلاي دەپ سۋرەتتەيدى:

ءومىر جولى – تار سوقپاق، ءبىر يگەن جاق،
ءيىلتىپ ەكى باسىن ۇستاعان حاق.
يمەك جولدا تياناق، تەگىستىك جوق،
قۇلاپ كەتپە، تۋرا شىق، كوزىڭە باق.

وسىلاي اباي بابامىز ءومىردىڭ ءوزى حاق جاساعان زاڭدىلىق ەكەنىن، وتە كۇردەلى ەكەنىن، ونى دۇرىس ءتۇسىنىپ، قولدانا ءبىلۋدىڭ ماڭىزىن بىلدىرگەندەي بولادى. زاتتىق الەمنىڭ بۇلجىماس زاڭدىلىعى بار. بۇل – ەكىۇدايىلىق زاڭدىلىعى. سوندىقتان، پەندە بالاسى بۇل ومىردە جاقسى-جامان، اق-قارا، قۋانىش-قايعى ءتارىزدى ەكىۇدايىلىق ىقپالىنان شىعا المايدى. اباي بۇل ەكىۇدايىلىق حاقتىڭ جاراتقان زاڭدىلىعى جانە ونىڭ ەكى باسىن ءيىلتىپ ۇستاعان ونىڭ ءوزى ەكەنىن ەسكەرتەدى. ال ءومىر جولى دەگەنىمىز – يىلگەن جاقتىڭ (ساداقتىڭ) ورتاسى، تياناق، تەگىستىك جوق. مۇنداي تار سوقپاقپەن ءجۇرۋدىڭ ءوزى قاۋىپتى. ۇلى اباي «قۇلاپ كەتپە، تۋرا شىق، كوزىڭە باق» دەپ ءومىر جولىنىڭ، مىنە وسىنداي قاۋىپتى ەكەنىن، سوندىقتان وتە ساق بولۋ كەرەك ەكەنىن تۇسىندىرەدى.

ەركىندىك پەن قاتاڭ ءتارتىپتى جاقتىڭ ەكى باسىمەن سالىستىراتىن بولساق، قوعامنىڭ دەموكراتيالىق جولى وسى ەكى باستىڭ ورتاسى دەۋگە بولادى. دەموكراتيا وسى ەكى باستىڭ، ياعني ەركىندىك پەن قاتاڭ ءتارتىپتىڭ اراسىنداعى نۇكتە دەيتىن بولساق، وسى نۇكتەنىڭ قاي جاققا اۋىتقۋىنا بايلانىستى قوعام ءومىرى وزگەرىپ وتىرادى. ەگەر نۇكتە تەڭ ورتادا جاتسا، ونداي دەموكراتيا ءوزىنىڭ شىڭىنا جەتىپ، قوعام وركەنيەتتىڭ سارا جولىندا. بۇل قوعام ءومىرىنىڭ ەڭ ءتيىمدى شاعى. بىراق ۋاقىت ىقپالىمەن بۇل تياناقسىز جولدا نۇكتەنىڭ ورنى ءبىر ورىندا تۇرماي، بىردە ولاي، بىردە بۇلاي بولىپ، قۇبىلىپ وتىرادى. نۇكتە ەركىندىك جاعىنا اۋىتقىعاندا، قوعامدا ءتارتىپ السىرەپ، انارحيا كۇش الىپ كەتەدى. وسىلاي ەركىندىك باسىم بولىپ، دەموكراتيا انارحياعا اينالادى. ال نۇكتە قاتاڭ ءتارتىپ جاعىنا اۋىتقىعاندا، ءتارتىپ ەرىكتى تۇنشىقتىرىپ، قوعام توتاليتارلىق باعىت الىپ، دەموكراتيا توتاليتاريزمگە اينالادى. وسىلاي قوعام ءومىرىنىڭ قانداي كورىنىسى بولسا دا وسى نۇكتەنىڭ ورنىنا بايلانىستى، ياعني دەموكراتيا دەڭگەيىمەن باعالاۋعا بولادى. ەركىندىك پەن قاتاڭ ءتارتىپتىڭ تەڭ ورتاسى اۋىتقىسا – دەموكراتيا جوق. قوعام قۇلدىراۋ جولىنا تۇسەدى. حاقتىڭ ءوزى ەكى باسىن ءيىلتىپ ۇستاعان يمەك جولدى دىندە ايتىلاتىن قىل كوپىرمەن سالىستىرۋعا بولادى. يمەك جول وسى ءومىردى بىلدىرسە، قىل كوپىر كەلەسى ءومىردى بىلدىرەدى. وسى ءومىردىڭ يمەك جولىنان امان وتكەن ادام كەلەسى ءومىردىڭ قىل كوپىرىنەن دە امان وتە الادى. دەموكراتيا دەڭگەيى – قوعام ايناسى.

سونىمەن، قوعام ءومىرىن باسقارۋدا ءتيىمدى نەگىزگى جول – دەموكراتيالىق جول. دەموكراتيا – ەركىندىك. بىراق قاتاڭ ءتارتىپ اياسىنداعى ەركىندىك. دەموكراتيالىق ەلدە ەركىندىك پەن قاتاڭ ءتارتىپ ۇيلەسىمدى. ۇيلەسىمدىلىك جويىلعاندا ەلدىڭ بەرەكەسى كەتەدى.

سونىمەن، اباي ىلىمىنەن رۋحاني جاڭعىرۋ جۇيەسىن كورەمىز. ول جۇيە – دەموكراتيا. وركەنيەتتىڭ تەوريالىق نەگىزى – ءتارتىپ پەن ەركىندىكتىڭ ۇيلەسىمدىلىگى. دەموكراتيا دەگەنىمىز، مىنە، وسى. تەك قانا دەموكراتيالىق ەلدە عانا اركىم ءوزىن ەركىن سەزىنەدى، ءومىرى باقىتتى بولادى.

دەموكراتيانىڭ قۋاتى ونىڭ ەكى قاناتىنىڭ – ەركىندىك پەن قاتاڭ ءتارتىپتىڭ – قۋاتىنا بايلانىستى. ساداقتىڭ ءبىر باسى قالاي قاتتى تارتىلسا، ونىڭ ەكىنشى باسى دا سوعان سايكەس تارتىلادى. ساداق وعىنىڭ ۇشۋ جىلدامدىعى مەن قۋاتى دا وسى تارتىلۋ كۇشىنە بايلانىستى ەكەنى بەلگىلى. سول سياقتى، ەركىندىك جوعارى دارەجەگە جەتسە – دەموكراتيانىڭ ەكىنشى قاناتى ءتارتىپ تە سوعان سايكەس جوعارى كوتەرىلەدى. دەموكراتيالىق قوعامدا ولار ءبىر-بىرىمەن ءوزارا بايلانىستى. وسىلاي دەموكراتيا قۋاتتانادى. ياعني دەموكراتيا قۋاتى ەركىندىك پەن ءتارتىپتىڭ قۋاتىنا بايلانىستى كۇشتى، نە بولماسا ءالسىز بولۋى مۇمكىن.

دەموكراتيا قوعامنىڭ قوزعاۋشى كۇشى بولعاندىقتان، وركەنيەتتىڭ دامۋى ونىڭ قۋاتىنا بايلانىستى ءالسىز، نە بولماسا جىلدام بولۋى مۇمكىن. دەموكراتياسى ءالسىز كەڭەس داۋىرىنەن كەيىنگى ەلدەردىڭ دامۋى قانداي تومەن ەكەنىن بىلەمىز. ال دەموكراتياسى مىقتى اقش، باتىس ەۋروپا ەلدەرىندە، كەرىسىنشە، وركەنيەتتىڭ جوعارى قارقىنىن كورىپ وتىرمىز. جان قۇمارىنان شىققان ەركىندىك ادامعا شابىت بەرىپ، ونىڭ تالاپ-جىگەرىن وسىرەدى. ار-نامىس ويانىپ، جۇرەكتىڭ كوزى اشىلادى. ال كەڭەس وداعى تاراعاننان كەيىنگى قۇرىلعان جان قۇمارى تومەن ءبىزدىڭ ەل ءتارىزدى رەسپۋبليكالاردا وركەنيەتتىڭ ورلەۋى ەمەس، قۇلدىراۋى بايقالىپ وتىر. حالىقتىڭ ساياسي كوزى اشىلماعان، ۇيىمشىلدىق جوق، ەنجارلىق باسىم.

دەموكراتيانى كۇشەيتۋ ءۇشىن ار-نامىستى وياتىپ، تالاپتى ءوسىرۋ كەرەك. تالاپ جاننان شىعاتىن قاسيەت، سوندىقتان ونى رۋحاني جاڭعىرۋ ارقىلى وسىرۋگە بولادى. تالاپسىز ادام قايراتسىز، مالمەن تەڭ بولادى. ولار تۋرالى اباي «بويدا قايرات، ويدا كوز، بولماعان سوڭ ايتپا ءسوز» دەيدى. ويتكەنى مۇنداي ادامداردا  «ىنساپ، ۇيات، تەرەڭ وي» جوق، سوندىقتان «ويلاعان جان جوق، جاۋىپ قوي» دەيدى. رۋحاني جاڭعىرۋ كەپىلىن اباي «بىلىمدىدەن شىققان ءسوز، تالاپتىعا بولسىن كەز» دەپ بەرەدى. تالاپ ارقىلى عانا ءبىلىمدى بويعا ءسىڭىرىپ، وي-ءورىستى وزگەرتۋگە بولادى. ابايدىڭ اكەسى قۇنانباي قاجى «ادامنىڭ ەڭ جامانى – تالابى جوقتىعى» دەگەن ەكەن. بۇل ءسوزدىڭ تەرەڭ ماعىناسى بار. «تالاپتى ەرگە نۇر جاۋار» دەپ حالىق تەگىن ايتپاعان. وسىلاي تالاپ ارقىلى ادامدار رۋحاني جاڭعىرىپ، قوعامدا دەموكراتيا كۇشەيەدى. تالاپ ەرىكتى ءوسىرىپ، قوعامدا ءتارتىپ نىعايادى.

ادامنىڭ تالابىن ءوسىرۋ ءۇشىن بۇكىل حالىق قولدايتىن وتە جوعارى يدەيا (كەڭەس وداعىنداعى كوممۋنيزم يدەياسى ءتارىزدى) كەرەك. بۇل ۇلتتىق يدەيانىڭ ماڭىزىن كورسەتەدى. سونىمەن بىرگە، ۇلتتىق يدەياعا شابىتتاندىرىپ ەلدى بىرىكتىرەتىن ادامدار كەرەك. جوعارى يدەيامەن شابىتتانعان حالىق قيىنشىلىقتارعا ءتوزىپ، ءوز ەركىمەن تالاپتانىپ، ەرلىكتىڭ ۇلگىسىن كورسەتىپ، قوعام تەز ارادا وركەنيەتتىڭ العى شەبىنە شىعا الادى. قاتاڭ ءتارتىپ ەش قيىنشىلىقسىز ورنايدى. كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ العاشقى جىلدارىنداعى وركەندەۋ قارقىنى بۇعان جاقسى دالەل بولا الادى.

ەل باسقارۋشى ادامنىڭ ءرولى دەموكراتيالىق قوعامدا وتە ۇلكەن. «كوپ شۋىلداق نە تابار، بيلەمەسە ءبىر كەمەل؟» دەيدى اباي. «كەمەل» ارابتىڭ «ءال ينسان ءال كاميل» دەگەن سوزىندەگى «كەمەل ادام» دەگەن ۇعىمدى بىلدىرەتىنىن ەسكەرسەك، بۇل ءسوزدىڭ قانداي جوعارى ءمانى بارىن كورەمىز. كەمەل ادام – كەمشىلىگى جوق تولىق ادام. ونداي ادامدار سيرەك كەزدەسەدى. كوپ شۋىلداقتى، ياعني كوپشىلىكتى وسىنداي ادامدار باسقارعاندا قوعامدا ەركىندىك پەن ءتارتىپ ۇيلەسىمگە كەلەدى. تۇركيانى كەمال اتاتۇرىك، اقش-تى دج.ۆاشينگتون ءتارىزدى وسىنداي ادامدار دەموكراتيا ورناتىپ، وركەنيەت جولىنا سالعان. قازىرگى زاماندا تۇركيا تۇرىك ەلدەرىنىڭ، ال اقش بۇكىل دۇنيەجۇزى ەلدەرىنىڭ الدىڭعى سابىندا.  مۇنداي قوعامدى اباي «جاعاسى جايلاۋ ول ءبىر كول» دەپ باعالايدى. كەمەل باسشى حالىقتىڭ الدىندا جۇرەدى.

دانىشپان اباي كەمەل باسشىنىڭ قوعام ومىرىندەگى ءرولىن بىلاي دەپ جوعارى باعالايدى.

ەدينيتسا – جاقسىسى،
ەرگەن ەلى بەينە ءنول.
ەدينيتسا ءنولسىز-اق،
ءوز باسىندىق بولار سول.
ەدينيتسا كەتكەندە،
نە بولادى وڭكەي ءنول؟

كوپشىلىك قاۋىم كەمەل باسشىعا ەرەدى، ونى ۇلگى تۇتىپ، تەڭەلۋگە ۇمتىلادى. باسشى قاتاڭ، ءارى ءادىل، ەڭ باستىسى – جانى تازا ابزال ادام بولۋى كەرەك. ماقساتى – العا ۇمتىلىپ، ەلدى سوڭىنا ەرتۋ. ەگەر ارتىنا قارايلاپ، توبىردىڭ كوڭىلىن اۋلاپ، ونىڭ سويىلىن سوقسا، قوعامداعى وزبىرلار كۇش الىپ، ەل ءىشى ءىرىپ-ءشىرىپ، قۇلدىراۋ جولىنا تۇسەدى. ال باسشىنىڭ ءوزى ادامگەرشىلىك قاعيدالارىن بۇزىپ، قىلمىس ىستەرگە بارسا، ونداي قوعامنىڭ رۋحاني جەتىلۋى قيىننىڭ قيىنى، ءتىپتى مۇمكىن ەمەس. كوپشىلىك قاۋىمنىڭ سانا-سەزىمى ءتان دەڭگەيىندە. سوندىقتان ونداي كوپشىلىكتى «...كوپتە اقىل جوق. ەبىن تاپ تا، جونگە سال» دەپ تۇسىندىرەدى اباي.

ادامزات تاريحىندا كەمەل ادامنىڭ قوعامعا اسەرى تۋرالى كوپتەگەن مىسالدار بار. ولاردىڭ ەڭ الدىندا پايعامبارلار مەن اۋليەلەر تۇر. مۇنداي ادامداردى اباي وتىز سەگىزىنشى سوزىندە ادامزاتتىڭ ۇستازدارى دەپ باعالايدى. ولاردىڭ ءومىرى ەرەكشە. ولار وزدەرىنىڭ جان تازالىعى ارقاسىندا قاراپايىم ادامدى وزىنە سەندىرىپ، سوڭىنا ەرتە ءبىلدى. كوپشىلىك قاۋىم ۇلگى الاتىن نىسانا، ۇمتىلاتىن دەڭگەي، جول كورسەتەتىن شامشىراق بولدى. وسىلاي ءدىننىڭ نەگىزى قالانىپ، بۇكىل ادامزات جاڭا رۋحاني دەڭگەيگە كوتەرىلىپ وتىردى. مۇحاممەد پايعامبارىمىز (س.ع.س.) يسلام ءدىنىن تاراتىپ ادامزاتتى رۋحاني جاڭا دەڭگەيگە كوتەرسە، ال اۋليە ءمۇسىرالى تاۋكە حان تۇسىندا  ءوزىنىڭ رۋحاني قۋاتىمەن قازاق حالقىن ەركىندىك جولىنا بىرىكتىرىپ، جوڭعار شاپقىنشىلىعىنا تويتارىس بەردى.

وكىنىشكە وراي، بۇگىنگى كۇندەرى جوعارى يدەيا مەن سوعان سايكەس باسشى ادامنىڭ تابىلۋى وتە قيىن. ءومىر وسىنى كورسەتىپ وتىر. بىرىنشىدەن، رۋحاني جاعدايى جۇتاۋ، وركەنيەتى جەتىلمەگەن مەملەكەتتە حالىق ەشبىر جوعارى يدەيانى قابىلداي المايدى. ەكىنشىدەن، قازىرگى قوعامداعى ساياسي-الەۋمەتتىك جاعدايعا بايلانىستى حالىققا ۇلگى بولاتىن، ادامگەرشىلىگى جوعارى، ەلگە كىرشىكسىز قىزمەت ەتەتىن تازا ادامنىڭ تابىلۋى وتە قيىن. قانداي ادال باسشى بولسا دا ۋاقىت ىقپالىمەن ونى كەزىندە جەكە باسىنىڭ قامى جەڭىپ، تۋرا جولدان اۋىتقىپ كەتەتىنىن ءومىر ءوزى كورسەتىپ وتىر. مۇنداي باسشىلار حالىق قولداۋىنان ايىرىلادى. حالىقتىڭ نارازىلىعى تۋىپ، قوعام ودان دا تومەن قۇلدىرايدى.

يسلام ءدىنى – دەموكراتيانىڭ ءبىر كورىنىسى دەسەك تە بولادى. يسلام دىنىندە ادامعا تولىق ەركىندىك بەرىلەدى، بىراق ءدىن جولىن بۇزعاندار قاتاڭ جازاعا تارتىلادى. يسلام دىنىندە ادامنىڭ ءومىرى ءبىر جۇيەگە كەلتىرىلگەن جانە قاتاڭ ءتارتىپ بار. بۇل رۋحاني جاڭعىرۋ شارتى. بۇگىنگى كۇندەرى يسلام ءدىنىنىڭ بۇكىل دۇنيە جۇزىنە كەڭىنەن جايىلا باستاعانى وسىنىڭ ءبىر دالەلى بولسا كەرەك. ءتىپتى كەيىنگى كەزدەرى «ەۋروپانىڭ ءتۇسى وزگەرىپ بارا جاتىر» دەگەن پىكىر دە پايدا بولدى. سەبەبى افريكا، تاياۋ شىعىس ەلدەرىنەن شىققان مۇسىلماندار ەۋروپا ەلدەرىنە قونىستانىپ، ولاردىڭ سانى جىل سايىن ارتىپ كەلەدى.

دەموكراتيا دەگەنىمىز – ەركىندىك پەن ءتارتىپتىڭ ۇيلەسىمدىلىگى.

دوسىم وماروۆ، ابايتانۋشى

Abai.kz