50 jyldan beri qazaqtyng túrmys-tirshiliginen, salt-dәstýrinen syr shertetin bir tamasha kino týsire almaghanymyz úyat boldy.

«50 jyldan beri» dep otyrghan sebebim qazaq kinosynyng anyzyna ainalghan «Qyz Jibek» filimi 1967 jyly týsirilipti. Sodan beri qansha zaman ótse de, «Qyz Jibek» filimi jaryq etip ekrannan shygha kelse, jalp etip otyra ketip qaraudan jalyqqan emespiz. Al odan beri qazaq túrmysynan syr shertetin qanshama kino týsirildi?! Kóbi bir ret kóruden asqan joq, menshe, jaqynda qazaqstan telearnasynan taratylghan «Abay» filimi de bir-aq ret kóretin filim eken. Men búl arada akterlerdin, týsirilim tobynyng enbegin mýlde joqqa shygharudan aulaqpyn. Biraq mening de Abay filiminen kýtkenim kóp edi.

Búl filimning sәtsiz shyghuynda mynaday sebepter bar:

Memleket basa nazar audarmaghan. Qarjy bólgenimen, sol qarjygha say júmys istetu jaghy qadaghalanbaghan. Ásili búl filimdy ministrlikterdi bylay qoyghanda, preziydentting ózi qadaghalap otyrghany dúrys edi. Eger búl fililim júrt kónilinen shyghyp, «Qyz Jibek» filimi siyaqty ghúmyrly bolsa, júrt «Toqaevting kezinde týsirilgen» dep auyzynan tastamay aityp jýretin edi.

Filimning sәtsiz shyghuyna ony týsirgen top ghana emes, Mәdeniyet jәne sport ministrligi de kinәli. Aty «Mәdeniyet ministrligi» eken, endeshe qazaq mәdeniyetin tanystyratyn, kýlli qazaqtyng pasportyna ainalghan Abaydy beyneleytin filimge nazar audarmaghanda mәdeniyet ministrligi nege nazar audarady sonda?! Eger Mәdeniyet jәne sport ministrligi osy filimning basy qasynda bolyp, týsirilimning әr qadamyn qadaghalaghanda, qazaq josynyna jat kýlkili kórinister efirge shyqpas edi.

Mәselen, «Qyz Jibek» filimin týsirerde jýzge juyq studiya qyzmetkerleri eki jyl boyy dayarlyq, әzirlik júmystaryn jasapty. Al kýlli qazaqtyng maqtanyshyna ainalghan Abaygha arnalghan filimning týsirilim júmysy ayaq astynan bastalady da, attyng jaly, týiening qomynda týsiriledi. «Qazaqstan» RTRK» AQ basqarma tórayymy Lәzzәt Tanysbaydyng aituynsha, telehikayany týsiruge korporasiya bayqau jariyalaghanda úsynys jasaghan 4 kompaniyanyng arasynan tarihy filimderdi týsirgen rejisser Múrat Bidosovqa tandau týsip, kino týsiru júmysy byltyrghy jyldyng qarasha aiynda bastalghan. Telehikayanyng ssenariyyn Serjan Zakerúly jazsa, jazushy Dulat Isabekov kórkemdik kenesshi, tanymal jurnalist Qaynar Oljay bas redaktorlyq jasapty.

Ras, biylghy jyl auyr jyl boldy. Filim týgil elge bastyng amandyghy uayymgha ainaldy. Soghan qaramastan enbek etken filim qyzmetkerlerining júmysyn jan keshtilik dep baghalaugha bolady. Biraq «Asyqqan saytan isi» degendey, uaqyttyng tyghyzdyghy filimning basty sәtsizdigine ainalghan. Tym qúrysa, qys, jazghytúry, kýz, jaz turaly óleng jazghan Abay filiminde tórt mausymnyng kórinisi tolyq bolmaghanynyng ózi filimning basty kemshiligi. «Qazaqstan turizmin damyta almay otyrmyz» dep qaqsaytyn qúzyrly oryndar qazaqstan turizmining manyzdy ýgit-nasihaty bolatyn «Abay» filiminde qazaqtyng dәstýrimen qosa, qazaqstannyng kórkem jerlerin de kórsete ketudi mýlde eskermegen. «Qyz Jibek» filiminde qazaqtyng keng ólkesining kórkem beynesin barynsha әsem kórsetu maqsatynda Úlytau, Aqtau, Altay, Jayyq, Ile jaghasy, Qarqaraly, Alatau tabighaty týsirilgen joq pa?! Endeshe, «Abay» filiminde qazaqtyng kórkem jerleri týgel Abaydyng ósken eli, jýrgen jerin kórsete almaghanymyzdyng ózi úyat emes pe?! Almatynyng irgesindegi adyrdyng arasyna aparyp týsirgen filimde By auyly otyratynday bir jazyq jer de joq. Agha súltan Qúnanbaydyng auyly әlde kimderden jasyrynghan qaraqshynyng nemese qoby-qobyny quyp jan baqqan Qarashalardyng auyly siyaqty kózge qorash kórinetin jylghagha tigilgeni úyat. Onyng ýstine, «Júrt tozyp ketti» dep apta saytyn kóshetin qazaqtyng salty da eskerilmegen. Shany shyqqan júrt, sýrpeti ketken kiyiz ýi. Orazbaydy Ospannyng Semeyden shanagha baylap әkeletin kórinisin Shyghys Qazaqstan dalasynda qysta týsirse qanday keremet bolar edi. «Qyz Jibek» filimy siyaqty Burabay, Bayanauyl, Qarqaraly jerlerining de kórinsi qosylsa, Semeyding sary jazyghy kórsetilse, Katonqaraghay da qaghys qalmasa, eki jep biyge shyghar edik qoy?!

«Qan sonarda býrkitshi shyghady angha» dep jazghan aqyn Abay turaly filimde qan sonar da joq. Kýzding qara suyghynda nemese kóktemning qara ózek shaghynda qoyan quyp, ony býrkitke ústatudy dәstýr degennen kóri dәstýrge keraghar kórinis retinde baghaladyq. Qanshama kórkem shygharma oqysaq ta, qanjyghasyna qoyan baylady dep jazghan jazushyny kórgenmiz joq. «Qoyannyng ózin kórip qaljasynan týnil» degen qazaq qoyandy qarshyghagha ústatyp, tazygha qughyzyp qyzyq kórse kórgen shyghar, biraq qoyan aludy anshylyq sanatyna qospaghan.

Kiyiz ýy demekshi, filimde óni týzu bir kiyiz ýy joq. Kiyiz ýilerding bәri jau shapqanday jútan. Onyng ýstine, ýidi tikken adamdardyng qazaq mәdeniyetinen habarsyz ekeni de kórinip túr. Tapatal týste kiyiz ýiding týndigin qymtap jauyp tastap, tórding aldyna balauyz sham jaghyp qongdyng ózi әbestik әri kýlkili. Atamyz qazaq ýidegi adamy týgel qyrylyp, artynda úrpaghy qalmaghan adamdy «týndigi ashylmay qaldy» dep aitatynyn, qazaq auyldarynda siyr týske deyin týndigi ashylmay qalsa, «Ýy iyesi ólip qalghan joq pa» dep arnauly baryp habaryn biletin saltyn kino týsirgender de, kenesshiler de úqpaytyn bolsa kerek. Beybit kýnde týndigi, tuyrlyghy joq ýy bilgen adamgha jau shapqannan keyingi auyldyng kórinisi siyaqty elesteydi. Sol kiyiz ýidi tigushiler ýidi basqúrmen beldeulegendi, bas qúrdy keregening arghy jaghynan ústamay, bergi betinen ústap, kerege basyn jauyp tastaghandy qay atasynan kórdi eken?!

Ýiding ishi de kórgen kisining qarnyn ashtyrady. Tósekting ýstinde aiqastyryp tastay salghan ang terilerinen basqa mýlik joq. Tym qúryghanda qazaqtyng shaghy kórpe, qús jastyghyn tabugha bolar edi ghoy. Mәsi emes, qos taban etik kiygen biyler ayaq kiymin de sheshpesten tórge shyghyp, maldas qúra almay qinalyp otyrady. Aldygha jayghan dastarqannyng ózi jútan. Aq sarbas qoy, kók qasqa tay soyatyn qazaqtyng dastarqanynda bas bastaghan bir kәdeli jilikting joqtyghy qynjyltady.

Qatysty derekterge sýiensek, «Qyz Jibek» filimin týsiru ýshin 8-10 qanatty shanqan aq ýiler arnayy jasalsa, týrli týsti shi, taza aq jýn, keregeni taldan ii ýshin solqyldaghan jas boz taldar qoldanylypty. «Abay» filiminde onday kórinisting bireui joq. Álde kimderding tozghan ýiin әreng súrap әkelgeni kórinip túr. Ásili Abay filimi ýshin 6, 8 qanat kiyiz ýiden bir qanshauyn jasatsa, kóp qarjy da ketpeytin edi. Mongholiya qazaqtary jasaghan keregining qaryna deyin kýmistegen kiyiz ýidi әkelip, Qúnanbaydyng ýii dep kórsetse, saltanatymyz kimnen kem soghar edi?! Ol qymbat desek, 2 million tengege kelisken kiyiz ýy jasatugha bolar edi.

«Qyz Jibek» filiminde jeke adamdardyng qolynan er-túrman, sauyt- sayman, kiyiz ýy jihazdary jәne basqa da satuda joq kilem, tekemet, syrmaq sekildi zattardy satyp alu ýshin 10 myng somgha deyin aqsha júmsaugha rúqsat etilgen. Al «Abay» filiminde «Saylau ótedi» dep әr bolys әkep tikken bes alty ýiding ishinde «Qanday keremet» dep tanday qaghatynday bir ýy joq bolghany úyat sharua. Al kiyiz ýilerding alyndaghy qaraghay syryqtan salynghan ne qora emes, ne ýy emes abalardyng nege qajet bolghanyn týsine almay dal boldyq. Tipti keyde biylerding sonda túryp biylik aitatynyn qaytesin!? Ataghy alatauday biylerdi qorada kóriniske týsirip qorash kórsetkenshe, tóbe basynda kenes qúryp otyrghan kórinisi retinde alugha da bolar edi ghoy.

Filimning ssenariyi dúrys tandalmaghan. «Qyz Jibek» filimning ssenariyi alghashynda «Aqqu» degen taqyryppen 1944 jyly jazylyp, 1967 jyly jana ssenariylerdi bekitu kezinde dayyn ssenariy retinde eske týskenin eskersek, filimdi týsiruden búryn aldymen ssenariyge bәige jariyalap, sonyng ishindegi eng ýzdik bir qanshauyn tandap alyp, olardy qayta biriktirip, ony jazushy, etnograftargha qayta talqylatyp sýzgiden ótkizu kerek edi.

Bizshe bolghanda, Abay filiminde shildehana, túsau keser, qyz úzatu, mal soi, et jilikteu, bas tartu, jýn sabap, kiyiz basu, kókpar, asau ýiretu, shalma salu, qúryqpen jylqy ústau, at taghalau... siyaqty dәstýrding bәrin kórsetip ketuge mýmkindik bar edi. Biraq Takejannyng shúrqyraghan jylqysyn eki jayaugha baqtyryp, olar ot jaghyp otyrghanda Bazaralynyng quyp ketkenin barymtany beyneleu ýshin alghanyna qaraghanda, onday qosalqy elementterdi eskermegen. Búrynghy qazaq jylqyshylary «Jaudyng kózine tez týsedi» dep týnde ot jaqpaytynyn kino týsirgender bilmese kerek. «Qyz Jibek» filiminde arnayy qauly negizinde, auylsharuashylyq ministrligine filimge kerek tandauly 40 at tauyp beru jýktelgen eken. Al búl filimde úzasa 20-30 at qana bar sekildi.

At әbzelderi turaly da aitar kóp. Attyng basyna noqta salmay, tizginnen baylap qoy, Abay, Qúnanbaylardyng jalghyz tós aiyly ghana bar osy zamandyq ýlgidegi er toqymdy minip jýrgeni de kinodaghy basty qatelik. Múrajaylarda túrghan Abaydyng er-toqymy siyaqty bir er toqym joq. Agha súltan Qúnanbaydyng astynda tórt túrmany týgel bir kýmis er toqymnyn, atynyng basynda bir kýmis jýgennin, qolynda әdemi bir qamshynyng bolmaghanyn qalay týsinuge bolady?! Qazaqta er toqymnyng týrining ózi onnan asady, odan da kóp boluy mýmkin, sony eskermey, osy zamandyq ýlgidegi jónsal erdi shalgha da, balagha da mingizgen dúrys emes.

Qamshy demekshi, qazaq qamshyny atty qamshylaudan syrt, sәn ýshin, qaru ýshin de ústaghan. Egerlesken eki adam pәtuagha kelgende ortagha qamshy tastap kelisken kezi de bolghan. Biraq dәl «Abay» filimdegidey tórding basynda otyrghan biylershe qoldaryna shbyrtqy ústap shoshandap otyrmaghan. Sonday-aq auyl arasyndaghy tóbeleste shoqpardan góri qamshy kóbirek qoldanylady. Atpen auylgha deyin tasyrlatyp shauyp kelu de qazaq saltynda joq. Ony da eskeru kerek edi.

Filim týsirgen kezde qyz Jibekting 10 týrli kiyimi bolu kerek dep bekitilipti. Jasandy, boyalghan materiyaly ekranda bilinip qalady dep kostumderge qajetti barqyt, maqpal, Jibek, shәii, batsayy, pýlish, kóilek-kamzoldy әdipteytin qúndyz, susar, eltiri, kiyimdi oqalaytyn jaqat, inju-marjan qoldanylghan eken. Filim suretshisi Gýlfayruz Ysmaylova bastaghan tandauly sheberler qyzdardyng kamzoldary men kóilekterine, jýzdegen, myndaghan monshaqtardy bir-birlep óz qoldarymen qadaghan eken. Al «Abay» filimindegi keyipkerler jazdyng shilingir ystyghynda týlki tymaq, syryghan shapanmen jýredi. Qarap otyryp pysynap ketesin. Úzyn shapandary atqa minse attyng artyn jauyp, jalbyrlap jýredi. Atqa mingen qazaq eki etegin jinap, taqymnyng astyna qysyp alatynyn, kiyimning etegi atqa tiyse, ter sinip ketetinin bilmey me, eskermey me?!

Qazaqtyng sәn-saltanatyn әigileytin taghy bir kórinis kósh. «Abay» filiminde ataqty Bójeyding qaraly kóshi Aughanstannan aughan bosqyndardyng toby siyaqty kórsetilgen. Bójeyding túldanghan atynan basqa últtyq dәstýrimizge sayatyn qanday kórinis bar? Kóshkende keregesin arqasyna kóterip kóshken qay qazaqty kórdi eken bizding kino mamandarymyz? «Qyz Jibek» filiminde «Syrlybaydyng auyly» dep atalatyn kórinisterdi týsiru kezinde «qyryq kósh» ýshin auyldardan 60 týie әkelinipti. Al «Abay» filiminde týieli kósh joq. Qodardy asyp óltirgenge bir týie әkelgeni bolmasa, týie týligi atymen joq.

Týlik demekshi, Qúnanbay auylynyng mynghyrghan maly da dalanyng sәni emes pe, auylyna kelgen qúdayy qonaqqa qazaq saltymen bir aq sarbasty kóldeneng ústap bata súrau da dәstýrdi úlyqtau bolatynyn eskergen jón.

Al qamaudan kelgen Abaygha әielderding shaptyghuy, Abaydyng shay súrauy, ólimdi jol-jónekey shauyp kelip estirte saluy, Abaydyng jer bauyrlap, shangha aunap jylauy, ony qoltyghynan demeytin bir adamnyng joqtyghy, Dildanyng enesi kelgende jalanbas, ayaghyn da jimay bóksesin enesine qaratyp jylap jatuy... siyaqty kórinisterding bәri filimning qúnyn týsirip túr. Al filimning tili turaly aqyn-jazushylar aitar...

Qaliakbar Ýsemhan

Abai.kz