Qoghamdaghy aqiqatty ashyq aitatyn adam sausaqpen sanarlyqtay ghana. Sondyqtan «Dat, taqsyr!» aidarynyng dәstýrli qonaqtaryna jyl aralatpay soghyp túratynymyz bar. Búl jolghy tandau qalamger Dulat Isabekovke týsti. «Dulat agha, qazir qoghamda qordalanghan mәsele kóp. Sonyng eng bastysy - Janaózen qyrghynynan keyingi qoghamda qalyptasqan ýrey. Búl bizding eldigimizding ensesin týsirgen oqigha bolghan joq pa?» degen súraqty ainalyp ótti demeseniz, jazushy biraz jayttyng betin ashqan da siyaqty.

-Janaózen jaghdayy janynyzgha batqany sózinizden de, isinizden de bayqaldy. Janaózendegi qasiret oryn alghan eki-ýsh kýnning ishinde siz óz pikirinizdi aityp ýlgerdiniz. Kýni keshe janaózendikterge kómek retinde qoldau qoryna qarjy saldynyz. Ózge de óner adamdary qoldau tanytty. Biraq agha buyn ziyalylar arasynan (Bolat Atabaevty eseptemegende) qarjylay qamqorlyq kórsetu bastamasynda siz jalghyz boldynyz...

Qoghamdaghy aqiqatty ashyq aitatyn adam sausaqpen sanarlyqtay ghana. Sondyqtan «Dat, taqsyr!» aidarynyng dәstýrli qonaqtaryna jyl aralatpay soghyp túratynymyz bar. Búl jolghy tandau qalamger Dulat Isabekovke týsti. «Dulat agha, qazir qoghamda qordalanghan mәsele kóp. Sonyng eng bastysy - Janaózen qyrghynynan keyingi qoghamda qalyptasqan ýrey. Búl bizding eldigimizding ensesin týsirgen oqigha bolghan joq pa?» degen súraqty ainalyp ótti demeseniz, jazushy biraz jayttyng betin ashqan da siyaqty.

-Janaózen jaghdayy janynyzgha batqany sózinizden de, isinizden de bayqaldy. Janaózendegi qasiret oryn alghan eki-ýsh kýnning ishinde siz óz pikirinizdi aityp ýlgerdiniz. Kýni keshe janaózendikterge kómek retinde qoldau qoryna qarjy saldynyz. Ózge de óner adamdary qoldau tanytty. Biraq agha buyn ziyalylar arasynan (Bolat Atabaevty eseptemegende) qarjylay qamqorlyq kórsetu bastamasynda siz jalghyz boldynyz...

- Búl kókirek qaghyp maqtanu emes, halqy qangha bógip jatqanda, oghan qol úshyn beru, ýnsiz qalmau - ziyalynyng da, ziyaly emesting de paryzy boluy kerek. Songhy uaqytta barlyq basylymdarda, telernalarda qolymyzdan kelgenshe, dausymyz jetkenshe, Janaózenning jýrektegi jara ekenin aityp jatyrmyz. Janaózen oqighasyn boldyrmau biylikting qolynda bolatyn. Búl qaqtyghys dәl sol 16 jeltoqsan kýni bir-aq sәtte búrq ete qalghan joq. Ol odan jeti ay búryn bastalghan edi. Enbekaqysyn talap etken múnayshylar jeti ay boyyna alanda túrdy. Biraq olargha biylik tarapynan kónil audarghan eshkim bolmady. Adamdardyng namysy taptaldy. Múnayshylardyng alangha shyqqannan basqa qanday amaly bar edi? Olar sotqa da, prokurorgha da aryzdandy, qúqyqtyq túrghydan qorghanugha әreket jasady. Ákimshilikke de baryp kórdi, zar qaghyp jaghdaylaryn aityp jatty. Múny tәuelsiz basylymdar jazyp, resmy telearnalar siyrek te bolsa kórsetip jatty. Biraq biylik tarapynan selt etken adam bolmady. Endi kelip, biylik jaghy «Dәl Tәuelsizdikting 20 jyldyghynda býlik shyghyp, merekening siqy búzyldy» deydi. Meninshe, múnayshylar merekening shyrqyn búzayyq dep oilaghan joq. Óitkeni olar da Qazaqstannyng azamattary. «Eldi qiratayyq» dep jatqan eshkimdi kórgen emespin. Bәrining oilaghany - qoldarynan kelgenshe tәuelsizdikti nyghaytu. Bolashaqta Qazaq eli bolatynday dengeyge kóteru, elding bolashaghyn jarqyn etu. Mәselen, bәrimiz bir Allagha senemiz, biraq oghan әrkim әrtýrli jolmen keledi. Tәuelsizdikke, demokratiyagha da adamdar әrtýrli jolmen kelgisi keledi. Aynalyp kelgende bәrining maqsaty bir.

- Janaózendegi oqighany úiymdastyrushylardy izdeu nauqany Almatygha da jetkenin bayqaghan bolarsyz: ýsh adam qamaugha alyndy, Bolat ininiz Atabaev kýdikti sanaldy. Búl jandәrmenning astarynda ne bar: qoghamdy qorqytudyng bayaghy dalbasa әreketi emes pe?

- Men sol azamattardyng bir nәrseni býldirip jatqanyn kórgen emespin. Joq jerden «Býldirip jatyr!» dep aighaylap, ózimiz býldirip alamyz. Qantar aiynda Abay alanynda ótken mitingige qatysushylardy qudalamau kerek edi. Olardy tyndau kerek edi. Ary ketse, eki saghat alanda túryp, aitaryn aityp, «qal» deseng de qalmay, tarap keter edi ghoy. Olardyng armany men maqsaty ne ekenin biylik tyndauy kerek. Eger olar býlik shygharyp, Konstitusiyagha qarsy shyghyp, «memleketti tónkerip, audaryp tastaymyz» dep jatsa, memleket te zang jýzinde óz qúqyn qorghay alady. Biz oppozisiyany tyndap ýirene almay kelemiz. Sayasy mәdeniyetimiz jetpeydi. Sayasy mәdeniyeti joghary elder múnday kezde oppozisiyagha qarsy bola qoymaydy.

- Siz eldegi birli-jarym tәuelsiz basylymgha súhbat beruden eshqashan bas tartqan emessiz. Búl da sizding azamattyq ústanymynyzdyng belgisi ekeni ras. Osy orayda sizding qogham turaly oilarynyz búrynghydan auyrlay týskenin qalay bayandap berer ediniz?

- Izraili 10 bala jol apatynan qaza boldy dep traur jariyalady. Mine, halqyn qorghau, joqtau. Al bizde Qyzylaghash qyrghyny bolady, Janaózende, Shetpede adamdargha oq atylady, taghysyn-taghylar. Al biz aza tútu kýnin jariyalamaq týgili, oqqa úshqandardy eske alatyn da týrimiz joq. Búl bizding halyqqa degen jany ashymaushylyqqa úqsaydy. Halyqqa jany ashymay otyrghan kim? Preziydentting aituynsha, oghan aqparat tolyq jetpegen. «Janaózende bәri jaqsy» degen de qoyghan. Demek, preziydent sol naghyz shyndyqty jasyryp, «Bәri jaqsy» degenderdi jauapqa tartuy kerek. Nege ol adamdar preziydentke jalghan aqparat beruge deyin barghan? Sebebi ne? Astarynda ne jatyr? Aqparatty jasyryp, halyqty qyrghyngha úshyratugha jol bergeni ýshin ol adamdar jazalanuy tiyis! Biraq oblys әkimi Kósherbaevtyng qyzmetten ketkenin, men týsinistikpen qabylday almaymyn. Sebebi ol әkim bolsa da, múnaydyng múnarasyna da jolay almaydy. Óitkeni Manghystauda júmys istep jatqandar - sheteldik kompaniyalar. Olardyng isine әkim de aralasa almaydy. Olargha sóz aita alatyn bir-aq adam bar. Ol - preziydent.

Qazir әlemde ne bolyp jatqanyn kórip otyrmyz ghoy. Halyq ózining narazylyghyn sóz arqyly, jinalyp, bas qosu arqyly tanytady. Biz bolsaq, ereuilshilerding narazylyghyna kónil audarmadyq, sonan song «baghynbay bara jatyr» dep olargha oq attyq. Qazir estip jatyrmyz, ereuilde túrghandar býlikke barmaghan. Olardy arandatqan. Arandatushylardy kәdimgidey, avtobusqa tiyep әkelip, topqa aralastyryp, toptyng qarasyn kóbeytip jibergen. Arandatushy top halyqty birden búzaqylyqqa iytermeledi, qaqtyghysqa әkeldi. Býgin olar emes, «býlik shyghardy» dep ereuilshilerdi, «halyqqa qarsy oq atty» dep keybir polisiyalardy da qamapty. Biraq polisiya óz betimen oq ata beretin bolsa, biz qanday memleket bolghanymyz? Biz nege polisiyany tayrandatyp qoyghanbyz? Halqyna qarsy oq atqan Qazaqstan ghana bolyp túr. Men osyghan týsinbeymin, osyghan janym auyrady.

- Býgin biylik әrtýrli zang qabyldau, BAQ turaly zangha ózgeris engizu arqyly tәuelsiz basylymdardy, onyng ishinde tәuelsiz veb-sayttargha da tyiym salmaq niyetin bayqatady. Biylikting búl isi - shyndyqty jazatyn basylymnyn, halyq atynan sóz aitatyn azamattardyng azdyghynan dep oilamaysyz ba? Eger biz qyrghyzdar nemese kórshimiz reseylikter siyaqty, on myndaghan adam alangha shyqsaq, qayter edi?

- IYә, BAQ turaly zangha ózgerister engizilip jatady. Óz basym biylik ainalasyndaghy basylymdar ghana emes, ózge de basylymdardan jaqsy-jaqsy pikirler oqyp jýremin. «Dat» («Obshestvennaya pozisiya»), «Respublika», «Vzglyad» siyaqty, qúdaygha shýkir, basylymdar bar. «Svoboda slova», «Qazaqstan», «Sentral Aziya Monitor» bar. Mәselen, Ózbekstanda, birde-bir tәuelsiz basylym joq. Al bizdegi basylymdar el men qoghamdaghy jaghdaydy jazuday-aq jazyp jatyr. Biraq bizding halyq osy basylymdardy oqymaq týgili, qolyna da almay ma degen mende kýdik bar. Eger әr adam oqysa, әrqaysysy ózine kerek shyndyghyn tabar edi, bolmasa ózi aitar edi. Mәselen, Aygha on adam baryp kelse, on týrli shyndyq aityp keleri anyq! Tipti toygha baryp kelse de, on adam on týrli pikir aityp kelmey me? Elding bәri «toy jaqsy ótti» dey bermeydi ghoy, toy únamaghandary: «toy jaman ótti» dese, biz ýshin ol adam jaman boluy kerek pe?

Diktator Maonyng ózi: «Kýn sayyn mening sózimdi maqúldap, bas iyzey beretinderden maghan ne payda, men ózime syn aitqan qarsy jaqty tyndap kórgenim abzal. Óitkeni, men olar aitqan pikirlerden keregimdi alamyn, kerek emes dep sanasam, almaymyn. Al shyn mәninde zan, tәrtip búzar bolsa, jazalaymyn», - degen.

Aqiqatty aitqysy keletinderding qatary az ekeni ras, kóp bolghanymyz abzal bolar edi.Óz basym tәuelsiz basylymdargha súhbat beruden bas tartqan emespin. Jәne bas tartpaymyn da. Býgingi kýni biyliktegilerding bәri «Datty» oqidy, ony óz kózimmen kórgenmin. Sondyqtan biyliktegilerdi de sózge tartqandarynyz jón. Biz býgin «anany aitsaq, jaqpay qalamyz, mynany aitsaq, otyrghan ornymyzdan aiyrylamyz» dep tartynshaqtay beremiz ghoy. Al preziydentting ózi de syn aitpay jýrgen joq. Syn aitpaq týgili, jerden alyp jerge salady. Biraq bir qyzyghy - ol aitqan syndy men aitar bolsam, taban astynan aiypty bolyp shygha kelemin. Nege? Keyingi kezde preziydent syn aitsa, ol oryndalmaydy. Mәselen, ýisiz qalghan ýleskerlerge qatysty, Almatynyng ainalasyndaghy tabighy qoryqtargha salynghan ýilerdi búzugha baylanysty, búl zansyzdyqty tez arada jónge salu turaly aitqan kezderi bolghan. Ne oryndaldy? Zansyz salynghan ýiler oryndarynda túr. Nesie alyp, ne ýii salynbaghan, ne aqshasy qaytarylmaghan ýleskerlerding jaghdayy ne boldy? Qúqyn talap etkeni ýshin adamdardy jazalaugha dayynbyz. Nege qúrylys kompaniyalary jazalanbaydy? Tynysh halyqty dýrliktirgen solar emes pe? Qúrylys kompaniyalarynyng basshylaryn tәrtipke saluymyz kerek. Al qarapayym adam әdildik tappaghan son, alangha barady. Basqa amaldary qalmaghan. Sondyqtan biylik basyndaghylardy da әngimege tartyp kóru kerek, meninshe, olardyng da pikiri osy biz aitqan sózderding tónireginen tabylady ghoy degen oidamyn.

- Qazaqstannyng Konstitusiyasynda beybit sheruge shyghugha halyq qúqyly. Biraq preziydentting Jarlyghy boyynsha, sheru ótkizu ýshin jergilikti әkimnen rúqsat súrau kerek. Sonda qalay bolghany, jergilikti әkim Konstitusiyadan joghary bolghany ma? Tipti preziydentting ózi de Konstitusiyagha baghynuy tiyis emes pe?

- Sheruge shyghugha bәrimiz de qúqylymyz. Bizding bәrimizden joghary túratyn bir-aq nәrse bar. Ol - Konstitusiya. Konstitusiya boyynsha halyqtyng bas qosyp, sheruge shyghuyna, óz pikirin ashyq bildiruge tolyq qúqy bar. Al biz әkimnen rúqsat súraymyz. Qay әkim «Alangha shyghyp, bizdi synandar» dep búryshtama soghyp beredi? 1995 jyly men «Qaz.pravda» gazetinde «Aul uhodit v nebo» degen maqala jazyp, sol kezde-aq aitqanmyn: «Qay «durak» (maqalada tura osylay jazylghan - D.IY.) әkim «bizdi synandar» dep rúqsat beredi» dep. Biz býgin ne Konstitusiyany oryndauymyz kerek, ne bolmasa sheruge shyghugha bolmaydy dep, Konstitusiyany ózgertuimiz kerek.

- Álde biz - biylikting qúrday jorghalaghan qúlyna ainalghan qazaqtar - әli sol búrynghy búratana halyq bolyp qaldyq pa?

- Búratana halyq bolyp qaldyq pa, degenine aitarym, biz tolerantnosti degendi kóldeneng tartyp ýirengen halyqpyz ghoy. Ol - tózimdilik degen sóz. Tóze berdik, kóne berdik. Islamnyng sufizm degen bir tarmaghynda «bәrine kón, bәrine tóz, bәrine shyda» dep ýiretedi. Sol aitylghanday, biz tym kónbispiz, tipti osy momyndyghymyz ynjyqtyqqa ainalyp bara jatyr.

Men myna bir oidy basa aitqym keledi. «Birlik bar jerde tirlik bar» deymiz. Al biz sol birlik degendi qalay úghynyp jýrmiz? Biz býgin birlikti «biylikting aitqanyna qarsy shyqpau» dep týsinip jýrmiz. Osydan kelip biz bas kótermeuge, aighaylamaugha, óz pikirimizdi aitpaugha tiyisti siyaqtymyz. Óitsek, «elding birligin búzghan» bolyp shyghamyz. Osydan qazir jasqanshaqtyq, jaltaqtyq, ýrkektik oryn ala bastady. Ári ketkende, ýndemey qoya salu sayasatyn jón kóre bastadyq. Múnyng ertengi qoghamgha da ýlken qaupi bar. Búghyp ýirengen halyqqa biylik te daghdylanyp ketedi.Uaqyt ózgerer, basshy auysar, biraq býgin bas búghyp ýirenip qalghandar osy mentaliytetpen, basshy atauly ne aitsa, sony tyndap daghdylanyp kete me degen qaupim bar. Múny býgin basa aituymyz kerek. Óitkeni halqymyzdyng mentaliyteti, genetikalyq tegi, minez-qúlqy ózgeriske úshyray bastady. Erkindikke, bostandyqqa degen adamnyng úmtylysyn әlsiretip baramyz. Bolat Ábilov, Ámirjan Qosanovtargha riza bolatynym, olar 15-18 sótkeden qamauda otyrsa da, jigerlenip shyghypty. Al Múhtar Shahanovty sotqa shaqyrghan qaghazdy tapsyryp túrghan adamnyng qoly dirildep: «Qaytemiz. Bizding qyzmet osy ghoy» depti. Demek, olardyng da býgingi qogham turaly oiy basqasha. Olar qazir qyzmetting qúly bolyp jýr. Erteng qyzmetten ketkende ókinetin bolady. Sondyqtan biz zang qyzmetkerlerine de basqasha kózben qarap ýirengenimiz jón. Bizde oppozisiya myqty boluy kerek. Al biylik oppozisiyany tynday bilui kerek. Bolmasa, biz juas týie jýndeuge jaqsynyng kebin kie beremiz.

Ras, qyrghyz ben ózbekke qaraghanda biz momyn halyqpyz. Biraq әr adamnyng óz pikiri boluy kerek qoy. Mәselen, keshe ghana Latviya tilge qatysty referendum ótkizip, óz tilin saqtap qaldy. Jәne onda túryp jatqan 300 myng orys últynyng azamaty saylaugha qatysu qúqyghynan aiyryldy. Eger biz osylay etsek qayter edi? Biz bolsaq, ózimizden-ózimiz ýreylenip otyramyz. Prohorov degen bireu Aqtóbege kelip, preziydenttikke saylau aldyndaghy ýgit-nasihatyn jýrgizip jatyr! Biz birte-birte Reseyding bodandyghyna kirip bara jatqanymyzdy bayqamay jatyrmyz. Eger Qazaqstanda «Arab kóktemi» siyaqty jaghday tua qalsa, halyqtyng toz-tozy shyghyp kete me dep qorqamyn.

- Bolat Ábilov pen Ámirjan Qosanov siyaqty azat oily azamattar naqaqtan qamaugha alynyp jatqanda, býgingi jastardyng boyyn ýrey kerneydi dep oilamaysyz ba?

- Bolat Ábilovty, ózge de azamattardy qamady. Biraq olar shyn mәninde ne býldirdi? Meninshe, eshnәrse de! Eger olar býgingi qogham, biylik, halyq turaly oiynda ne bar ekenin aitqysy kelse, aitsyn. Resey de aityp jatyr ghoy. Keshe Germaniyanyng preziydenti otstavkagha ketti! Ne ýshin? Eldegi oligarhtarmen baylanys jasap, ózining keybir esepshotyna aqsha salghyzdy degen kýdikten son! Onyng búl qylmysy dәleldenip, moynyna әli qoyylghan joq. Biraq oghan kýdik tughany ýshin, ol otstavkagha ketti. Qazaqstanda bolsa, oghan is qozghalyp, kýdigi de, qylmysy da dәleldenbey, aqtalyp shygha keler edi ghoy. Germaniyada olay bolghan joq. Preziydent otstavkagha ketti. Búl da demokratiyanyng alghy sharttarynyng biri. Putinge qarsylyqtaryn bildirgen oppozisiya alangha shyghyp jatyr, Nemsov bastap. Biraq halyqqa qaratyp oq atqan eshkim joq. Árkim ózining qoghamgha, saylaugha, biylikke degen pikirin osynday әrtýrli formada, beybit týrde bildirip otyr. Tәrtip búzushylyq bolsa, olardy tek jappay qamaugha alyp, aiyppúl saldy, birneshe tәulikke qamady. Bar bolghany sol ghana. Bizdegi siyaqty oq atqan eshkim joq.

- Biyl siz, amandyq bolsa, 70 jasqa tolasyz. Mereytoygha mәzir retinde qanday dayyndyq jasap jatyrsyz? Toydan taralghy retinde sizding jana dýniyenizdi oqy alamyz ba, agha?

- Biraz is-sharalar qolgha alynyp jatyr. 7 tomdyq kitap shygharudy qolgha aldyq. Júrttyng súrauy boyynsha «Qarghyn» romany qayta basylyp shyqty. Shetelderde piesasy qoyylyp jýrgen Qazaqstan dramaturgy kóp emes, tipti jalghyzbyn desem de bolady. Bolgariya, Týrkiya, Koreya, Resey sahnalarynda piesalarym qoyylyp jatyr. Mereytoy kezinde halyqaralyq teatr festivalin ótkizip, búl keyin dәstýrge ainalsa degen ýlken maqsat bar.

Gýlmira TOYBOLDY,

«D»

«Obshestvennaya pozisiya»

(proekt «DAT» № 09 (137) 22 aqpan 2012 jyl