Býgingi janjaldar sayasi-iydeologiyalyq emes, diny negizde jýredi
Gýlnar NASIMOVA, Ál-Faraby atyndaghy QazÚU-dyng sayasattanu kafedrasynyng mengerushisi, sayasy ghylymdar doktory, professor:
Gýlnar NASIMOVA, Ál-Faraby atyndaghy QazÚU-dyng sayasattanu kafedrasynyng mengerushisi, sayasy ghylymdar doktory, professor:
- Gýlnar hanym, siz sayasy ghylymnyng bir arnasy - konfliktologiya boyynsha ghylymy dissertasiya qorghadynyz. Ángimemizdi osy janjaldyng týrlerine qatysty órbitsek... XXI ghasyrda ómir sýrip otyrsaq ta, әlem memleketteri arasynda janjaldar basylmay keledi. Álem elderining barlyghynyng kóksegeni damu men beybitshilik úrany bolsa da, nege әli kýnge deyin qaqtyghystar boy kórsetip keledi?
- Adamzat ózining tarihynda soghyssyz jәne janjalsyz әlemdik jýie qúrugha tyrysyp keledi. Degenmen ótken ghasyr joyqyn әlemdik soghystarmen, iydeologiyalyq janjaldarmen jәne beybitshilikti ornatu men yntymaqtastyqtyng jana týrlerin izdeumen belgili boldy. Sizding súraqqa jauap bere otyra, aldyn ala aitqym keledi: ókinishke oray, janjaldar adamzat bar kezde bolady jәne bolghan da. Shynymen, moyyndau kerek, «nege әlemde, janjaldardyng aldyn alu men sheshu mindetteri qiyn? Memleketting jetekshileri diplomatiyany damytu men qauipsizdikti qamtamasyz etude jәne túraqtylyqty ornatuda ne istey alady?» degen súraqtar tuyndaydy. Degenmen HHI ghasyr janjaldarynyng mәndik sipaty túraqty jәne birqatar jana erekshelikteri bar. Halyqaralyq jýiening ózgeriske úshyrauy jana zamandaghy janjaldar erekshelikterining tabighy ózgeruin anyqtaydy. Qazirgi tanda memleket ishindegi jәne asiymmetriyalyq janjaldar HH ghasyrmen jәne erte tarihy kezendermen salystyrghanda halyqaralyq sayasatta manyzdy oryn alady. Birinshiden, eger de búryn janjaldyng sayasy sózdiginde memleketaralyq soghystardy menzese, qazir biz «ghalamdyq kýsh kórsetu», «túlgha qauipsizdigi» degen týsinikterdi qoldanamyz. Memleket ortalyq faktor bolyp qala beredi, biraq basty qauip tudyrushy bolyp tabylmaydy. Sondyqtan qauipsizdikti biregeylendiru men oghan qarsy túru qiyn. Ekinshiden, býgingi janjaldar sayasy iydeologiyalyq emes, diny nemese etniykalyq negizde jii jýredi. Sonymen qatar diny sipattyng ósui HH ghasyr boyy batystyq әleumettik-sayasy ghylymda keng etek alghan modernizasiya teoriyasyna kýmәn keltirude. Ýshinshiden, qazirgi janjaldargha qylmystyq toptar da qatysuda. IYdeologiyalyq, otarlau, geostrategiyalyq jәne ýstemdik qaqtyghystarynyng ornyna aimaqtyq derjavalar arasyndaghy soghystar keldi. Halyqaralyq qatynastar últtyq әskery kýshpen ghana emes, sonymen qatar halyqaralyq instituttar, transúlttyq korporasiyalar, azamattar men terrorister toby jәne jeke jýieler qatysatyn qiyn sayasy prosestermen de anyqtalady. Sondyqtan janjaldyng qúrylymyn anyqtau qiynday týsude. Eger búryn qarama-qarsy toptardy tek qana anyqtau bolsa, qazirgi tanda subektiler de kýrdeli, әr aluan bolyp keledi. Basqa sózben aitqanda, qazirgi janjaldar qiyn sipatymen erekshelenedi. Janjalgha qatysushylardyng sany kóp bolghandyqtan, olardyng retteushilikke qol jetkizui qiyn. Qazirgi tanda janjaldy sheshude onyng jana zandylyqtaryn anyqtap, jýruin baqylauda basqa әdisteme men konsepsiya kerek. Al memleket bolsa ótken ghasyrdaghy qauipting elesimen kýresudi toqtatyp, jana tughan ghasyrdyng shynayy qaupine qarsy birigui qajet.
- Qazirgi tanda deldaldyqtyn qaqtyghystardy sheshudegi róli әlsirep ketkeni turaly jii aitylady. Aldaghy uaqytta ýshinshi taraptyng manyzdylyghy arta týse me, әlde olardyn rólin iri derjavalar iyelenip kete me?
- Eger de deldaldyng maqsaty maqsatty jәne tiyimdi deldaldyq etip, janjaldy sheshu bolsa. Al ýshinshi jaqtyng maqsaty agressiya bolsa, onda búnday deldaldyq qauipti әri qaterli bolyp tabylady. Endi Karabah mәselesin retteude serpilis kýtilgen Armeniya men Ázirbayjan preziydentterining Qazandaghy kezdesuin eske týsireyikshi. Olar janjaldy sheshuge dayyn boldy ma? Mening oiymsha, joq. Eger de deldalgha keletin bolsaq, olar әr kezde ózderining beybitshilik qyzmetterin riyasyz atqara ma? Yaghny janjalda ýshinshi jaqtyng agressiyany ózine qajetti baghytqa búrugha mýddeli bolatyny siyrek emes. Ekonomiykalyq túrghydan damyghan jәne әskeriy-sayasy kýshi zor, әlemdik qauymdastyqtyng keybir bóligi janjaldy retteuding manyzdy bóligin ózderining moynyna alugha yntalanyp otyrghandyghy turaly faktining bar ekendigin esimizden shygharmauymyz qajet. Degenmen «damyghan subektiler» sonymen qatar keybir jaghdaylarda jana qaqtyghystar tudyrady. Zamanauy janjaldardyng tabighaty, kóbinese, qaqtyghystyng aldyn alu ýshin jana mýmkindikterdi tudyratyn, biraq qatysushy elder ýshin kóp jaghdaylarda tәuekeldilikti jogharylatatyn әskeriy-tehnologiyalyq jәne aqparattyq novasiyalar faktorlarymen anyqtalady. Rejimdi auystyru nemese postjanjaldyq qayta qalyptastyru ýshin ýstem etushi derjavalar jalghyz nemese basqa memlekettermen koalisiya qúra otyryp, basqa memleketterding ishki isterine aralasu talpynystaryn qoldanghany qúpiya emes. AQSh-tyng halyqaralyq sayasattaghy rólin eskere otyryp, zamanauy janjaldyng «beynesin» qalyptastyruda negizgi róldi, amerikandyq syrtqy sayasy jәne әskery burokratiya onyng әlemdik damudyng basqa konfliktogendik sipattamalaryna tózimdiligi, sonymen qatar Vashingtonnyng jana halyqaralyq janjaldardyng aldyn aludyng jәne qazirgi halyqaralyq janjaldardyng ýdemeli qarqyndylyghyn tómendetuding qolayly joldary oinaytyn bolady. Degenmen deldaldyq institutynyng barlyq kemshilikterining negizinde onyng qyzmetterinen bas tartugha bolmaydy. Eger de ol qolayly qyzmetterdi oryndamasa, onda әlem tolyqtay janjaldargha belshesinen batar edi. Eger batys zertteushilerining zertteulerine senetin bolsaq, onda 1945 jyldan bastap 90-jyldardyng basyna deyin deldaldyq shamamen Afrika jәne Latyn Amerikasynda 2/3 janjaldyq jaghdaylarda, Tayau Shyghysta 4/5 janjaldarda qoldanylghan.
Deldaldyq janjalgha týsushi elderge birjaqtylyq negizinde nemese sayasy jәne iydeologiyalyq baghytta emes, al halyqaralyq qúqyqtyng saqtaluynda qúryluy tiyis.
- Mysaly, Siriya mәselesine kelgende BÚÚ-nyng túraqty mýsheleri kelise almady. Jalpy, búl jaghdaygha qanday bagha beresiz? Siriyadaghy bir jylgha juyq bolghan soghystar turaly ne aita alasyz?
- Siriyadaghy oqighalar - ishki nemese aimaqtyq mәseleler emes, al kýshterding ghalamdyq tepe-tendigi anyqtalatyn manyzdy halyqaralyq ýderisterding negizgi komponentteri. BÚÚ rezolusiyasyn syltau etip, siriyalyq tәrtipti qúlatu qadamdary Qauipsizdik kenesining túraqty eki mýshesi Resey men Qytaydyng qarsylyghy arqasynda jýzege asyrylmauda. Búl janjalda birneshe aspekti bar. Eng aldymen Siyriyadaghy daghdarystyng negizinde onyng qoghamynyng kóp bóligin kedeyler qúraytyn ótkir әleumettik mәseleler jatyr. Sonymen qatar biylikting qatelikteri men qylmysy turaly da bolyp otyr. Mysaly, jemqorlyq. Biraq osy daghdarystyng basty aspektisi - syrtqy faktor. Qazirgi tanda Siyriya - tek qana aimaqtyq emes, sonymen qatar ghalamdyq sayasattyng shoghyrlanghan ortalyghy. Siyriyany Resey, Iran, Qytay qoldap otyr. Osy syrtqy aspekt ýlken ról oinaydy. Birqatar sarapshylardyng oiynsha, Siyriyadaghy tәrtipti joigha qarsy syrtqy agressiyanyng kýshengi, Irannyng aimaqtyq poziysiyasyn әlsiretu ýshin jasaluda. Al Iran - Resey men Qytay ýshin manyzdy odaqtas. Sondyqtan búl - әlem sekildi eski dýniye. Tipti arab elderinde aldynghy jyldyng basynan bastalghan ýderister Tayau Shyghystaghy shiykizat resurstaryn qatang baqylaugha alu maqsatyndaghy geosayasy oiyndar ekendigin mening sayasattanushy studentim de aityp bere alady. Biz kórip otyrghanday, Resey men Qytay atalghan konfliktige qatystyryluda, sondyqtan olar BÚÚ QK kez kelgen birjaqty әreketine veto jariyalau barysynda AQSh men EO elderi eshqanday zandy halyqaralyq-qúqyqtyq negizge ie bola almaydy. Resey Jerorta tenizindegi jalghyz odaqtasyn joghaltqysy kelmeydi.
Siriyada konfessiyaaralyq soghysqa úlasuy mýmkin azamattyq soghys qaupi bar ekendigin barlyghy týsinedi. Sebebi diny faktor - kez kelgen mýddeni jaqtaushylar ýshin tiyimdi qalqa. Biraq Siriyadaghy qayshylyqtyng manyzdy komponenti aqparattyq-psihologiyalyq soghys ekendigi aidan anyq. Eger de janjalgha qatysushylar atalghan mәseleni sheshude konstruktivti sharalardy jýzege asyrmasa, tolyqtay bir aimaqta ýlken kólemdi, kóptegen jylgha sozylatyn túraqsyzdyq tuatynyna kýmәn joq.
- Endi ishki jaghdaygha kelsek, Qazaqstannyng imidji turaly әrkim әrtýrli pikir aitady. Al siz 20 jyl ishindegi Qazaqstannyng halyqaralyq qauymdastyq aldyndaghy enbegine qanday bagha beresiz?
- Býginde Qazaqstandy әlemdik qauymdastyq moyyndaydy, onyng aty tanymal bola bastady. Qazaqstan kóptegen yqpaldy halyqaralyq úiymdarda jýzege asyrylyp otyrghan ózining belsendi әreketterining arqasynda әlemde manyzdy rólderdi oinaydy. Tәuelsizdikting alghashqy kýnderinen bastap Qazaqstan BÚÚ júmystaryna belsendi aralasa bastady. Búl qyzmette basty mindet halyqaralyq arenada ghalamdyq jәne aimaqtyq qauipsizdik salasynda QR strategiyalyq mýddesin qamtamasyz etu júmysyn jýrgizu bolyp tabylady. Qazaqstan eshqashanda әlemdik prosesti baqylaushy rólinde bolmaghan. Jiyrma jyldyq Tәuelsizdikte halyqaralyq beybitshilik pen qauipsizdikti qoldauda orasan zor qyzmet jasady. Yadrolyq qarudan bas tartty, Aziyadaghy ózara yqpaldastyq jәne senim sharalary jónindegi kenesti (AÓShSK) qúrdy, Euraziya kenistiginde integrasiyalyq prosesterdi bekitti, órkeniyetter men dinder dialogin qoldady, mine, Qazaqstannyng jasaghan sharalarynyng birqatarlary ghana.
Álemdik qauymdastyqtyng bizding býgingi jetistikterimizdi moyyndauynyng dәleli Qazaqstannyng EQYÚ-gha tóraghalyq etui bolyp tabylady. Úiym ýshin qiyn kezende, yaghny derbes qauipsizdik jýiesi bolu mýmkindiginen aiyrylu qaupi tónip túrghanda jәne EQYÚ-nyng keybir elderinde birqatar mәsele jinaqtalghanda Qazaqstan ghana ózine ýlken jauapkershilikti moynyna artty. Qazaqstan úiymnyng tiyimdiligin arttyru barysyndaghy belsendi qyzmeti, qazirgi qauipterge barabar әreket etui, EQYÚ-nyng aimaqtaryndaghy seriktestikti bekituge talpynysy, halyqaralyq qúrylymgha jana iympulis beru qajettigine tereng týsinistikpen qarap otyrghandyghyn kórsetip otyr jәne búny moyyndau kerek.
Qazaqstan toghyz ay tóraghalyq etu barysynda sozylyp otyrghan janjaldardy retteuge baylanysty ýlken diplomatiyalyq sharalardy jýzege asyrdy. Álemdik qauymdastyqta seriktestikke jetu jolyndaghy birinshi qadam mәdeniyetaralyq dialog bolyp tabylatyndyghyn atap ótken jón. Búl ruhany baydyng negizi jәne ózara týsinistiktin, kelisim men tózimdilikting bekitiluine mýmkindik beredi. Osyny moyynday otyra, Qazaqstan toleranttyq iydeyasyn úsynuda, mәdeny әraluandyqty saqtauda jәne mәdeniyet aralyq dialogterin damytuda zandy týrde kýsh saluda. Búghan Qazaqstanda jýrgiziletin әlemdik jәne dәstýrli dinder sezi dәlel bolyp tabylady.
Aymaqtyq qauipsizdikti qamtamasyz etude Qazaqstannyng manyzdy qadamdarynyng biri - Aziyadaghy ózara is-qimyl jәne senim sharalary kenesin shaqyrudy úsynuy. Búl orayda Aziya kontiynentinde memleketaralyq qayshylyqtar men kelispeushilikterding boluyna qaramastan, Qazaqstan keneske qatysushy mýshe elderding nazaryn memleketaralyq yntamaqtastyqty әri qaray bekitu qajettiligine audaruda. Onyng tiyimdi instituttarynyng biri bolyp Shanhay yntymaqtastyq úiymy tabylady. Búl úiym terrorizmge, separatizmge jәne ekstremizmge qarsy kýresti manyzdy basymdyqtary etip belgiledi. Qazaqstan jәne úiym boyynsha onyng odaqtastary kórsetilgen baghyttar boyynsha әri qaray qatynas ornatugha yntaly. Shyn mәninde, bir saualnama barysynda Qazaqstannyng әlemdik qauymdastyqta alatyn ornyn kórsetu mýmkin emes. Qazaqstan qazirgi tanda tәuekeldilik pen әlemdegi qauipke qarsy túra alatyn seriktestikting jana týrlerin izdeude.
Búl orayda elimizding Preziydenti Núrsúltan Nazarbaevtyng «Syndarly on jyl» enbeginde aitylghan sózderi ózekti: «Biz ózimizding ishki-syrtqy problemalarymyzdy meylinshe beybit jәne kýsh kórsetpeytin joldarmen sheshtik. Eger memleket ózining qarym-qatynasyn kelisim men senimge negizdeytin bolsa, qashanda til tabysar tegershikting tabylatynyn biz aitarlyqtay aiqyn sezindik.
- Postkenestik elderding alghashqy jyldarda sayasaty úqsas bolghanmen, keyinnen myng san qúbylyp ketti. Ústanghan sayasatynan qay memleket útty, qay elder útyldy?
- IYә, býginde tek ghana Qazaqstan emes, sonymen qatar TMD-nyng basqa da memleketteri 20 jyldyq tәuelsizdigin qorytyndylady. TMD memleketteri syrtqy jәne ishki sayasattyng basymdyqtary men negizderin anyqtauda jәne memlekettik mýddeni týsinude, oghan qosa últtyq memleket qúru kezeninen ótti. Tәuelsizdik jyldarynda memleketter TMD elderi men Dostastyqqa kirmeytin memleketter arasynan tiyimdi seriktestikterin tauyp otyrdy. Postkenestik memleketterding qazirgi zaman tarihynda qaruly qaqtyghystargha alyp kelgen janjaldar da bolyp otyrdy (Tәjikstan, Tauly Karabah, Moldova, Gruziya jәne t.b.). Shynynda, búl janjaldar tarihy alghysharttarmen, sonymen qatar әleumettik-mәdeni, әleumettik-ekonomikalyq jәne qoghamdyq qatynastardaghy sayasy salanyng damuynda jýrgen daghdarystarmen baylanysty boldy. Mening oiymsha, atalghan janjaldardyng sebebi birqatar elderding boljamsyzdyq sayasaty bolyp tabylady jәne atalghan sebep belgili janjaldardyng katalizatoryna ainaldy. Eger de Gruziya, Ukraina jәne Qyrghyzstan turaly estiginiz kelse, osy elderde bolghan «týrli-týsti revolusiyalardy» esten shygharmauymyz qajet. Biraz jyldar ótse de, «týrli-týsti revolusiyalardan» keyin eshbir memlekette әleumettik-ekonomiykalyq jәne sayasy jýiede týbegeyli әri sapaly ózgerister bolmady. Sonymen qatar búl elderde qalyptasqan sayasy jaghdaylardyng erekshelikterining biri - biylik ýshin kýres «janadan» qalyptasqan elitalar arasynda jýrude, búl óz kezeginde, olardyng maqsattary men mýddelerining qarama-qayshylyghy turaly, olardyng arasynda bazalyq kelsimning bolmauy men qogham aldynda túrghan mәselelerding terendigin kóru mýmkindigining joqtyghy turaly aitugha mýmkindik beredi.
Túrghyndardyng әleumettik ýmiti men olardyng qanaghattanu kólemining arasyndaghy qarama-qayshylyqtyng nәtiyjesinde, mysaly, Qyrghyzstanda sayasy jýiening daghdarysyna jәne jýrgizilip otyrghan qayta qúrulardyng toqtatyluyna alyp keldi. Órkeniyettik basymdyqtar negizinde týbegeyli sharalarmen kýizelissiz jýrgiziletin әleumettik-ekonomikalyq jәne sayasy reformalardyng iske asyryluy qúndy jeke kәsiby qasiyeti bar sayasy liyderding jetekshiligimen ghana mýmkin. Búnday sayasatkerde daghdarys kezinde tiyimdi sheshim úsynu qabileti men jigeri jәne qoghamda kelisim men tynyshtyqty qamtamasyz etetin úiymdastyru qasiyeti boluy shart. Eger elde shiyelenisting dengeyi joghary bolsa, onda atalghan elderding kóshbasshylary qoghamdaghy әrtýrli maqsattardy jәne bir-birine qarama-qayshy mýddelerdi biriktire almaydy. Qay memleket útyldy, qaysysy jenildi, mening oiymsha, biz bagha bere almaymyz. Ony elderding halqy men biyligi baghalasyn. Biraq anyghy bir, maqsaty túraqtylyqty qamtamasyz etu bolyp tabylatyn memleket ghana әr kezde «útysta» bolady.
- Ángimemizding basynda jalpy konfliyktologiya turaly aityp ótkennen keyin Janaózendegi jaghdaydy ainalyp ótkenimiz bolmas. Manghystau oblysyndaghy osy janjal turaly zertteu jýrgizip kórdiniz be? Siz ne týidiniz?
- Áriyne, búl mәseleni Manghystaudaghy sherulerden bastap nazardan tys qaldyrghan emespin. «2011 jyly Manghystaudaghy sheruler: sebepter men saldary» atty «Samúryq-Qazyna» әl-auqat qory úiymdastyrghan «Ekspert» klubynyng otyrysyna qatystym. Sondyqtan Janaózen oqighasyn tudyrghan jaghdaylargha tereng әri keshendi konfliyktologiyalyq taldau qajet. Birinshiden, oqiyghanyng negizinde konfliktilik jaghdaygha alyp keletin әleumettik-ekonomiykalyq mәseleler jatyr, yaghny Janaózen qalasy túrghyndarynyng kóp bóligining negizgi qajettilikteri qanaghattandyrylmauy, júmyssyzdyq, migrasiya, jemqorlyq jәne t.b. Ekinshiden, atalghan oqigha, enbek konfliyktilerin retteuding konstruktivti tehnologiyalarynyng damymaghandyghynyng kórinisi bolyp tabylady. Basqasha aitqanda, әleumettik seriktestik jýiesi jetkilikti qyzmet etpeydi. Biz júmys berushilerde konfliyktini retteuding naqty mehanizmderining joq ekendigin kórip otyrmyz. Kәsipodaqta júmysshylardyng mýddelerin qorghaytyn zandy әdisterding joq boluy. Eger kәsipodaq júmysshylardyng mýddesin qorghasa, aitynyzshy, múnayshylar sheruge ne ýshin shyghady? Sonymen qatar júmysshylar da talaptar qoya bilmeydi, sondyqtan olardy jenil manipulyasiyalaugha bolady.
Janjaldy sheshuge baghyttalghan deldaldar da bolmady. Sonymen qatar ereuilshilermen yntymaqtastyghyn kórsetip, jaghdaydy ózderining mýddesi ýshin paydalanghysy kelgen birqatar sayasy kýshterding bolghandyghy mәlim.
Manghystaudaghy sheruler jәne Janaózen oqighasy elimizge ýlken shyghyn alyp keldi. Býginde súraugha bolady: múnayshylardyng kishkene bolsa da talaptaryn oryndaghanda qansha shyghyn shyghatyn edi? Al býginde biz ne aldyq? Qalany qayta túrghyzu qajet. Sondyqtan Preziydentting Janaózendegi oqighagha basa nazar audaruy zandy әri uaqtyly dep oilaymyn. Osyghan oray Elbasynyng biylghy Joldauynda ónirlerdi damytu mәselesi qozghaldy. Preziydent aitqanday, búl ýshin aldymen jana zauyttar kóp salynyp, jana júmys oryndary ashylyp, әleumettik infraqúrylym qarqyndy damuy qajet. Memleket óz azamattarynyng sonday quatty ónirlerge qonys audaruyna kómek qolyn sozuy tiyis. Janaózendegi jaghday bir salaly shaghyn qalalardyng әleumettik qaterge jaqyn ekenin kórsetti. Memleket Janaózende tótenshe jaghday jariyalap, qaladaghy ahualdy qalpyna keltiru boyynsha keshendi sharalar jasaugha mәjbýr boldy. Qazirgi uaqytta ondaghy ahual qalypty arnasyna týsti. Alayda búl oqighadan tiyisti týiin jasalyp, odan sabaq alyp, údayy eskerilui kerek.
- Ángimenizge raqmet!
Alashqa aitar datym...
Preziydent biylghy Joldauynda atap ótkendey, biz Janaózendegi oqighadan tiyisti týiin jasap, odan sabaq alyp, údayy eskerip otyruymyz kerek. Qazirgi tanda kelissóz mәdeniyetin qalyptastyrudy, memlekettik organdar men azamattyq qogham instituttarynyng ózara әrekettesu mehanizmderin jetildirudi jәne sayasy túraqtylyqty qamtamasyz etetin tiyimdi tehnologiyalardy jasau qajet. Biraq birinshi kezekte әleumettik-ekonomikalyq mәseleler sheshilui kerek.
Avtor: Jarqyn TÝSIPBEKÚLY
http://www.alashainasy.kz/person/31343/