Basy.

Reseylik jurnalist B.A.Pechnikov «Rysary serkvi. Kto oniy?» degen enbeginde masondardyng qataryna qabyldau rәsimin bylay suretteydi: «Ýmitker jýregi auzyna tyghylyp qatty qobaljyghan. Birer saghattan song ol «shәkirt» retinde «erikti tasqalaushylardyn» úiymyna mýshe bolady. Ózderin osylay ataytyn masondar búryn búghan jaratylystan tys erekshe qasiyetke ie adamdar sekildi kórinip, kezdesken sayyn qysylyp-qymtyrylatyn. Kele-kele boyy ýireneyin dedi. Áytse de belgisiz bir sebeppen olardan әli de yghady.

Áne mason lojasynyng mýsheleri hramnyng ortasyndaghy alanda qydyrystap jýr. Múny olar jyl boyy synaghan. Súraq qoydy, súhbattasty, syrlasty. Aqyrynda mýshelikke layyq degen sheshimge keldi. Songhy otyrysta bireui sóz alyp, búghan senim bildiruge bolatynyn, 1728 jyly qabyldanghan «Jarghylar kitabynyn» talaptaryna sәikes dayyndyqtan ótkenin mәlimdedi.

Endi, mine, kópten kýtken sәt jetti. Belgilengen uaqytta lojanyng arnauly ókili múny ýshinshi qabattaghy shaghyn bólmege alyp barady. Sol jerde ýsh negizgi saualgha jazbasha jauap beredi: «Adamnyng myna jalghan dýniyedegi mindeti ne? Býl mason bauyrlastyghynan ne kýtedi? Bauyrlastyq búghan ne bere alady?».

Birinshi qabattaghy foyege osynda jan-jaqtan býgingi rәsim ýshin shaqyrtumen kelgen masondar jinala bastady. Kezekke túryp, airyqsha tirkeu kitabyna qol qoyyp jatyr. Jaghalay qara kostum-shalbar, aq qolghap kiygen. Bәrining basynda silindr. Ol – bostandyq pen tendikting simvoly.

Keudelerindegi emblemalardan dәrejeleri qanday ekenin bile alasyn.

Ortagha seremenomeyster shyqty. Qolyndaghy rәmiz tayaghymen edendi ýsh mәrte dýrs-dýrs soqty. Hramgha kirgen el mәrtebelerine sәikes jayghasa bastady. Áuliyesyndy prestol masteri, jogharghy magistr men mason lojasynyng belgili uaqytqa saylanatyn jetekshisi zaldyng shyghys jaghyndaghy stolgha baryp otyrdy. Olardyng aldynda mason lojasynyng ýsh kiyesi jatyr.

– Bar ghalamnyng Úly arhiytektorynyng josparlary jazylghan «Qasiyetti zandar kitaby» – Bibliya. Ol sabyrgha shaqyrady.

– Bir búryshty rәmiz. Búl bauyrmaldyq pen adaldyqtyng belgisi.

– Sirkuli. Adamdardyng arasyndaghy qarym-qatynasty, jaqyndargha, aghayyn-tuysqa degen yqylasty bildiredi.

Áuliyesyndy prestol masterining ong jaghynda hatshy, sol jaghynda habarshy otyr. Batys qaptalda eki qarauyl túr.

El jayghasyp bolghan song prestol masteri aldyndaghy balghany qolyna alyp, tostaghandy tars-túrs soqqan kezde mason bauyrlastary oryndarynan tik kóterildi. Hramnyng ortasyna qaray jýrip, әsem kolonnalargha jete bere toqtady.

Master «Danalyq baghanyndaghy» shyraqty jaghyp, sanq etti.

– Kemengerlik, әlem qúrylysyn qolyna al!

Janyndaghy kómekshileri basqa shyraqtardy jaghyp jýrip jar saldy.

– Qúdiretti kýsh, oghan dem ber!

– Súlulyq, shyrqau shynyna jetkiz!

Qyzmetshiler zyr jýgirip tórgi bettegi ýsh mәrmәr kolonnanyng janyna kilemsheler tósedi.

– Loja ashyq! – dedi master saltanatpen.

Ýmitker sol jaqqa alabúrtyp ayandady».

h h h

B.A. Pechnikov mason bauyrlastyghyna qabyldau rәsimining búl bayanyn Germaniya Federativtik Respublikasynda ay sayyn shyghyp túrghan «Geo» jurnalynyng 1988 jylghy sanynan alghan.

Endi qyry men syry úzaq uaqyt qúpiya bolyp kelgen masondardyng tarihyn taratayyq.

Osydan jeti ghasyr búryn, yaghny 1248 jyly gotikalyq sәulet ónerining ghajayyby – Kelin soborynyng irgesi qalandy. 1880 jyly 15 qazanda qúrylysy 632 jylgha sozylghan zәulim ghimarattyng ashylu saltanaty boldy. Qala túrghyndary koroliding ózi qatysqan toyda erekshe shalqydy. HII-HIII ghasyrlarda býkil Europada qanat jayghan soborlar qúrylysynyng keremeti nemis jerinde boy kótergeni qayta-qayta aityldy.

Osy tústa kәri qúrlyqta, onyng ishinde Germaniyada arhiytektorlar men qúrylys sheberleri, tasqalaushylar airyqsha kәsip iyeleri retinde qúrmetke bólengen edi. Olar kópshilikpen asa aralasa qoymaytyn, әdette salynyp jatqan soborgha jaqyn jerde qauymdasyp bólek túratyn. Qúral-saymandaryn syrt kózden tasa, loja dep atalatyn arnayy oryndarda ústaytyn. Ár aspap qúrylys arhiytekturasynyng erekshelikterine sәikes qúpiya jasalatyndyqtan, bәsekelesterding qolyna týspeui qatang qadaghalanatyn.

Uaqyt óte kele sobor qúrylysshylarynyng jeke әleumettik top týrindegi birlestikteri payda bola bastady. Olar ózderin sәulet ónerindegi bekzadalar sekildi sezindi. Loja atauy sheberhanalargha, odan qauymdastyqtyng túratyn jerine berildi. Ár lojanyng jeke soty, jarghysy men qayyrymdylyq kassasy boldy.

Múnday lojalar әueli Kelinde qúrylsa, keyin Venada, Strasburg pen Bernde shanyraq kóterip, bir-birimen tyghyz baylanys ornatty.

Osynday lojalardyng mýsheleri ózderin «erkin tasqalaushylar» («volinyy kamenshiyk») dep ataghany turaly alghashqy derek Londonda 1376 jyly toltyrylghan gramota bolyp tabylady.

Masondardyng búlay bólinip, jeke úiym qúruyna yqpal etken negizgi sebep – kәsipterin asa joghary baghalauy bolsa, ekinshi sebep – osy kәsipke qabilettilik jaratushynyng erekshe syiy degen týsinik edi. Soghan oray ózderin tәnirlik danalyq daryghan daralar týrinde kókke kóterdi. Álemdik qúrylysqa jauaptymyz dep eseptedi.

Uaqyt ótip jatty. Lojalar kórnekti arhiytektorlardyng bedelimen yqpalyn jyldan jylgha arttyrdy. Olar Europanyng kóptegen elderinde qúryldy. Maqsat-mindet te aiqyndaldy. Ómirge, qogham men zamangha, adamzat әlemine degen derbes kózqaras qalyptasty. Búghan deyingi filosofiyalyq payymdar men oi-pikirler ashyq joqqa shygharylmasa da moyyndalmady. Ghasyrlar boyghy is-tәjiriybe de iltipatqa alynbady. Sondyqtan lojalar qyzmetin qúpiya jýrgizdi.

Óz payym-baylamdaryna ghana sýienetin osynday alghashqy masondar úiymy 1717 jylghy 24 mausymda Londonda qúrylghan. Ol loja mýsheleri jasyryn jinalghan dәmhananyng atymen «Qaz ben taba» («gusi y proviyveni») dep ataldy. Búghan Angliyadaghy «Tәjder» («Korony»), «Alma aghashtary» («Yablokiy»), «Jýzim baulary» («Vinogradnye grozdiy») delinetin ýsh lojanyng ókilderi endi.

Naq osy úiym «Masondardyng úly lojasyn» qúru jóninde sheshim qabyldaghan.

Aragha on bes jyl salyp Úly loja Angliyadaghy 126 lojany biriktirdi. Otyz jyldan song «Úly Ana lojasy» degen atpen jer sharyndaghy barlyq «erikti tasqalaushylardyn» ortalyghyna ainaldy.

Osydan keyin Europa ziyalylary masondar turaly terenirek biluge tyrysty. Sebebi olar jayynda týrli qaueset kóbeyip edi. «Búlar memleketter basshylaryn ózderine qaratyp alyp, sayasatqa aralasa bastapty», «Angliya men Germaniya solardyng aitqanyn isteydi eken», «Ataqty jazushylar men kompozitorlar da masondardyng qataryna qosylypty», «Bolashaqta әlemdi osy úiymnyng basshylary biylep-tósteytin bolady» degen laqap tenizden soqqan suyq jeldey suyldaytyn.

Osynday alyp-qashpalardyng әseri shyghar, masondardyng úiymyna «Kózge kórinbeytin biylik» degen at taghyldy.

Sonymen masondardyng úiymy qanday úiym? Oghan mynanday klassikalyq anyqtama berilgen: «Mason bauyrlastyghy – adam ataulyny ózara qúrmet pen kómek, adaldyq qasiyetteri arqyly biriktirudi maqsat etken, aristokrattyq-burjuaziyalyq ortada tughan diniy-filosofiyalyq aghym». Áuelde erkin oilaushylardy, pikirin ashyq aityp, resmy shirkeuding ózderine óreskel kóringen is-әreketin synaushylardy biriktirdi. Uaqyt óte kele mistikalyq payymdar basym bolyp, materializm men ateizmge qarsy uaghyzdar taratty. Sol tústa, yaghni, 1738 jyly shirkeu Qúdaygha qayshy pighyldaghy úiym dep jariyalady. Papa Kliyment XII shirkeudi kinәlap, qoghamdyq tәrtipti búzatyn sekta retinde, onyng nasihatyna senbeuge shaqyrdy.

Kóp úzamay Rim pontifikteri Benedikt XIV, Lev XII, Piy VIII, Grigoriy XVI jәne Piy IX da aiyptady. Masondardyng biylik aristokratiyasyna yqpaly kýsheyip bara jatqandyghy seskendirdi. Al memleket basyndaghylar kerisinshe «erikti tasqalaushylargha» peyil bildirdi. Germaniya koroli Fridrih II, Fransiyada Napoleon I qoldady.

Solardy arqalanghan masondar әreket ayasyn keneytuge kiristi. 1762 jyly Rossiyagha jetti. Osy jyly ashylghan úiym 1917 jylgha deyin sau-salamat jýrip jatty.

h h h

Mәrtebelilerding yqylasy qay jaqqa ausa, tóniregindegilerding solay qaray qoghaday japyrylatyny belgili. Europanyng birqatar elderinde ataqtylar men dәulettiler masondardyng qataryna bir-birlep qosyla bastady. Búlardyng keybiri olardyng jetekshilerine ainaldy. 1721 jyly Angliyanyng asa bay meri gersog Montegu Britaniya «Úly lojasynyn» әuliyesyndy magistri bolyp saylandy. Osydan bastap masondar koroliding sarayynda tóbe kórsete bastady. Úiymdary kýrt kóbeydi. Jeti-segiz jyldyng ishinde 109-gha jetti.

Búryn «erikti tasqalaushylar» ózderining dәstýrli kiyimin onasha rәsim. kezinde ghana kiyetin. Endi qúrym kurtkaly, keudelerine airyqsha belgilerin taqqan masondar kóshelerde, kópshilik.jinalghan jerlerde emin-erkin jýretin boldy. Abyroy-bedelderi kóterilgeni sonsha, shirkeu rysarilarymen birge katolikterding diny kiyeli sharalaryna qatysa bastady. Soborlardyng irge tasyn qalau, jana shirkeudi úlyqtau sekildi rәsimderge arnayy shaqyrylatyn.

1737 jyly «Últtyq lojanyn» úly masteri Jan Teofili Dezagliyening Uelis prinsin masondardyng qataryna qabyldauy erekshe oqighagha ainaldy. Osydan song katolik svyashennikteri men protestant pastorlary ózderi kýni keshe ghana «eretikterding jyn-oynaghy» dep aiyptaghan úiymgha top-tobymen kirdi.

h h h

Dýniyeni asty-ýstine shygharyp, sayasiy-filosofiyalyq aghymdar men rejimderdi suday sapyrghan uaqyt masondar ýshin bir elde jayly bolsa, bir elde jaysyz boldy. Rossiyada bolishevikter biylikke kelisimen «erikti tasqalaushylardy» týre quyp, úiymdaryn jaghalay japty. Irlandiya biyligi de qyryn qarady, mason lojasyn ziyandy dep tapty. Biraq búl tiym úzaqqa sozylghan joq, 1949 jyly el respublika dep jariyalanghan song kózqaras kýrt ózgerdi. «Kózge kórinbeytin biyliktin» úiymdary Dublinde, basqa da qalalarda júmysyn jalghastyrdy. Qazirgi tanda búl elde 730 loja, olardyng 50 myng mýshesi bar. Búlar osy memlekette tamyr jayyp qana qoymay, Avstraliyada, Jana Zelandiyada, Ontýstik Afrika Respublikasynda, Ganada, Indiyada, Yamaykada, Keniyada, Malayziyada, Malitada, Niygeriyada, Zimbabvede, Singapurda, Gonkong pen Gibraltarda bólimderin ashqan.

Úlybritaniyagha kelsek, múnda býginde 730 myng adamdy biriktirgen 8 myng loja әreket etude. Londonnyng ózinde 300 myng mason bar. Úly master – Angliya korolevasynyng jaqyn tuysy gersog Kentskiy.

Shotlandiyada Mason lojasy XVI ghasyrda payda bolghan. «Meris chepel lodj», «Mazer kilvinning», «Melrouz Sankt-Djon» lojalarynyng san ghasyrlyq tarihy bar. Olargha tikeley baghynatyn bólimder әlemning 50 eline taralghan. Irileri – Avstraliya, Beligiya, Birma, Chili, Islandiya, Indiya, Japoniya, Iordaniya, Malita, Jana Zelandiya, Tayland, Uganda respublikalary men Gibraltarda.

Amerika Qúrama Shtattary men Kanadadaghy lojalar bir-birinen tәuelsiz, jekedara әreket etedi. Jylyna bir ret Meksikanyng «erikti tasqalaushylarymen» birge «Soltýstik Amerika úly masterlerining Konferensiyasyna» jinalady. Lojalardyng úzyn-sany – alpys. Olardyng eng jasy – 1981 jyly ashylghan «Alyaskanyng úly lojasy».

Atalghan konferensiyanyng manyzdy instituty býkil Soltýstik Amerika men Meksika lojalarynyng is-qyzmetin rettep, baghyt-baghdar berip otyratyn «Tanym jónindegi aqparat komissiyasy» (Komissiya informasiy po priznanii).

AQSh-qa mason iydeyasyn Angliya, Shotlandiya men Irlandiyanyng «erikti tasqalaushylary» әkelgen. Alghashqy lojalar portty qalalarda qúryldy. 1704 jyly eldegi birneshe shtattyng gubernatory bolghan Djonatan Belger Britaniyagha tiyesili «Masondar qoghamyna» qabyldanghan song jaghday kýrt jaqsardy. Lojalar kóbeydi.

«Kózge kórinbeytin biylik» belsendilerining qalay yqpal etkenin kim bilsin, Amerika Qúrama Shtattarynyng asa kórnekti ghylym jәne memleket qayratkeri Bendjamin Franklin masondardyng belgili is-qyzmetine bilek sybanyp aralasty. Filadelifiyada baspahana ashyp, «Pensilivaniya gazetin» shygharghan, elding azattyghy jolyndaghy soghysqa qatysyp, qúrlyqtyq kongreske saylanghannan keyin «Tәuelsizdik deklarasiyasyn» dayyndaugha at salysqan, elektr togynyng birtektiligi teoriyasyn jasap, jay tartqyshtyng qúrylymyn úsynghan, bilimi men talantyn Europa tik túryp moyyndaghan ghúlama «erikti tasqalaushylardyn» aldynghy sapynda boldy. 1730 jyly ózining gazetinde Filadelifiyada mason lojasy qúrylghanyn habarlaydy. Sol jyly Niu-York, Niu-Djersy jәne Pensilivaniyanyng «Úly masteri» bolyp saylanghan Danieli Koksti jan-jaqty qoldaydy. 1734 jyly masondardyng «Konstitusiya kitabyn» basyp shygharady. Kóp keshikpey Amerika Qúrama Shtattarynyng «Úly masteri» bolyp saylanady.

Amerikanyng azattyghy jolyndaghy kýreste qaharmandaghymen jәne strateg retindegi erekshe qabiletimen tanylghan, «Kózge kórinbeytin biyliktin» yqpaly artuyna eleuli ýles qosqan әigili mason jalghyz Franklin emes. Djordj Vashington, Djon Marshall, Djeyms Otiys, Aleksandr Gamiliton, Djeyms Medison – «erikti tasqalaushylardyn» kórnektileri.

AQSh-tyng mason atanghan Preziydenti Vashington jәne Medisonmen shektelmeydi. Djekson, Makkinli, Teodar Ruzvelit, Taft, Garting, Frankliyn, D.Ruzvelit, Trumen, Eyzenhauer, Ford, Karter de «Úly lojanyn» qadirli mýsheleri boldy.

Azamat soghysy jyldarynda Vashingtonnyng ýzengilesteri bolghan generaldar Natanieli Griyn, Li, Sallivan, lord Stirling, nemis barony Shtoyben, fransuz markiyzi Lafayet, Montgomeri, Djekson, Poli Revere de mason atanghan iriler.

Qazirgi tanda Amerika Qúrama Shtattarynda 4 million mason – bauyrlar túryp jatyr. Baltyq jaghalauyndaghy Latviya, Litva, Estoniya respublikalarynyng halqyn qosyp eseptesek, búdan az. Osynsha jan Shtattardaghy, kóbine derbes qyzmet etetin, lojalargha taralghan. Bәrining basyn qosyp AQSh-tyng «Úly lojasyn» qúru iydeyasy jýzege aspay keledi.

Angliyadaghy masondarmen tyghyz qarym-qatynas ornatqan Fransiyadaghy «erikti tasqalaushylar» qataryn qalyndata almay jýr. «Fransiyanyng úly últtyq lojasy» 1964 jyly 3500 adamdy biriktirgen eken. Qazirgi tanda 7 mynnyng o jaq bú jaghynda.

«Kózge kórinbeytin biylik» ókilderining qolyn baylay qoymaghan eldi biri – Italiya. Múnda Rim papasynyng masondardy qoldamau turaly jii aitylatyn nasihatyna qúlaq asqandar joq emes. Sol sekildi «erikti tasqalaushylardyn» jeteginde jýrgender de barshylyq.

Eldegi mason tarihy 1733 jyldan bastalady. Osy jyly lord Sekvill men gersog Midlseksa Florensiya qalasynyng Madjio kóshesindegi ýide mason lojasyn ashqan lord Genry Foks Hollandqa rúqsat patent tapsyrady. Sol-aq eken múnday lojalar Piza, Linorno, Siyen, Perudj shaharlarynda birinen song biri túsaularyn kesti.

1735 jyly tylsym biylik belsendileri mәngilik qala atanghan Rimde úiymdaryn qúrugha әreket jasaydy. Biraq papa Kliyment XII qarsy shyghyp, Toskan qalasyna inkvizatorlardy jiberedi. Sondaghy lojany qatang tekserudi tapsyrady. Jalandap jetken jazalaushylardyng jolyn gersog Frank-Stefan Toskanskiy kesedi. «Erikti tasqalaushylargha» býiregi búratyn ol shahardaghy masondargha shang juytpaydy.

Qúdireti kýshti Rim papasy qúryqtay almaghan song әbden erkinsigen masondar Milandy, Verondy, Turin men Padudy «jaulap» aldy. 1751 jyly katolik dini basshylarynyng qayta-qayta salghan qatang tiymyna qaramastan loja Neapolda qonys toyyn toylady. Al 1870 jyly Italiyadaghy barlyq loja birikti. Sisiliya, Toskana, Florensiya, Genuya, Lambardiya, Milan, Venesiya, Sizalipan respublikasy, Sardiniya, Piemont, Sevoyya, Neapoli lojalary reziydensiyalaryn Rimge kóshirdi. Úly master bolyp Italiya halqynyng jatjerlikterge qarsy últ-azattyq qozghalysynyng kósemi Djuzeppe Madziny saylandy.

Qazirgi tanda «Úly Shyghys» («Velikiy Vostok») atalyp ketken «Úly Italiya lojasy» 15 myng adamdy biriktirip otyr.

Masondar Europanyng basqa elderine qaraghanda Germaniyada kóbirek qughyndalghan. Sirә olardyng sapynda evreyler az bolmaghandyqtan shyghar. Bir kezde úzyn sany 80 myngha jetken erikti tasqalaushylar qatang tiym salynghannan keyin 74 myng adamdy joghaltypty. Keyin, Úly Otan soghysynan son, qaytadan kóbeye bastady. 1986 jyly 15 myng mýshe bolghan. Atap aitarlyghy sol – búlardyng 5 myny NATO-nyng sarbazdary.

Germaniyadaghy mason lojalary shirkeulerding orynyna «adamgershilik hramyn» túrghyzamyz degendi jii aitady. Onyng kirpishi – adam, qúrylys sazy – tózimdilik pen bauyrmaldyq. Sәulet jobasy – Bibliya, arhiytektory – Qúday.

Búl nemis masondarynyng ghana emes, planetadaghy barlyq masondardyng iydeyalyq arman-maqsaty desek, qatelespeymiz. Olar Qúdaydy ghalamnyng (jaratylystyn) úly arhiytektory dep jariyalay otyryp, soghan jetuding jolyn izdeydi. Adamzat bolyp úiysyp, barlyq basarazdyqtar men qaqtyghystardan aryludy uaghyzdaydy.

Jalghasy bar...

Aldan Smayyl,

jazushy, QR Memleketting syilyqtyng laureaty

Abai.kz