Jetisudyng әigili súltany, qazaq-qyrghyz elderi han ataghan Tezek Tórening 200 jәne úly Qúdiyarhan súltannyng 150 jyldyghyna arnalady. QR «Ortalyq Memlekettik Arhiyv» diyrektorynyn  orynbasary Mәrziya Ghaniqyzyna, tarihshy-ghalym Rashid Orazovqa arnayy rahmetimizdi bildiremiz.

Avtor

Kirispe

Mening búl derekterdi keltirip, óz әlimshe taldau jasauyma týrtki bolghan, ghalym – Rashid Orazovtyng «sol jerding túrghynysyz, el, jer attaryn jaqsy bilesiz... qarap kórinizshi», degeni boldy! Sondyqtan, búl qújattardy «men ashtym, nemese tynnan derekter taptym», dep otyrghan joqpyn.

Búl qújattardyng búrynnan belgili ekeni anyq, óitkeni, Jetisu tarihynyng Tezek Tóreni ainalyp ótpeytini shyndyq, sondyqtan, kóz jýgirtken, tanysqan kóptegen zertteushiler (mýmkin Alash ardaqtylary, Á. Marghúlan, S. Múqanov t.b.) qaraghan bolar, bas jaghynda «kórdim, qaradym», dep qol qoyghan biraz (qazirgi de) zertteushilerding qoldary túr. Al men bolsam, ghalym dosymnyng úsynysyn quana qabyldap, birshama tanysyp shyghyp, óz oiymdy bildirip, qújattardy taldap otyrmyn. Shamam kelgenshe osy, Altynemel ónirining tumasy retinde tarihy derekterge avtorlyq týsinikter (remarka) berip keltirdim. Qatelesken jerim bolsa, keshirimmen qarap, biletinderding týzetulerin súraymyn.

Tarihy qújattarmen tanysu

2020 jyly (key derekterde 2021 j.) Jetisudyng ataqty súltany – Tezek Tórege 200 jyl, al úly Qúdiyarhan súltangha 2021 jyly 170 jyl tolady. Osy aituly datalargha baylanysty, yntaly top tarapynan, ýstimizdegi jyly, Almaty oblysynyng basshylaryna tarihy túlghalardy keninen tanugha arnalghan is-sharalar ótkizu turaly arnayy úsynystar joldanyp, tolyqtay qoldau tauyp otyr deuimizge bolady. Osyghan oray, oblys basshylarynan da bizderge atalghan súltandar turaly derekterdi molayta beru jóninde úsynystar týsti.

Tezek Tórening ómir joly, sayasattaghy, Qazaq әdebiyetindegi orny birshama zertteldi degenimizben anyqtalmaghan mәseleler әli de jetkilikti. Al, tughan úly Qúdiyarhan súltannyng ómir jolyndaghy «aqtandaqtar» tipten mol, óitkeni, Sovettik «Qyzyl sayasat», osy, 1930 jyly repressiyagha úshyrap, atylyp ketken túlgha turaly mýlde aitpaghany aitpasa da týsinikti bolar. Búl turasynda, 2014 jyly avtor QR Últtyq Qauipsizdik Komiyteti (ÚQK) Almaty oblystyq departamentine súrau joldap, Qúdiyarhan (Qylmystyq iste Hudairhan Ablayhanov) turaly biraz arhivtik-mәlimetterding betin asha otyryp, oghan qosymsha, marqúm, professor Aman Shotaevtyng el auzynan jinaghan derekterimen qosa bir ghana zertteu maqala jaryq kórgenin atap ótsek bolady. Alayda, el, óz ardaqtylaryn eshqashanda úmytqan emes.

Ýstimizdegi jyldyng qyrkýiek aiynda Almatydaghy «Ortalyq arhivten», tarihshy ghalym R. Orazovtyng kómegi arqasynda biraz tyng derektermen tanysudyng sәti týsti. Belgili bir sistemamen júmys istemegenmen de jәne tәjiriybe, uaqyt azdyghyna qaramastan intuitivti týrde Jetisu ólkesining ótkeni turaly: «Spisky tuzemsev...(әrtýrli biraz qújattar)»; «O razyskaniy raznyh liys...»; «O vyborah tuzemnoy adminstrasiy...»; «Ob otpravleniy deputasiy ot kirgiyz...»; «O nagrajdeniy...»; «O boribe s banditizmom... (GARF-ta) » degen siyaqty jәne t.b. istermen birshama tanysyp ýlgerdik. Búl isterding osynday «atoylaghan» ataularyn keltirip otyrghan sebebimiz, otarshylardyng el ardaqtylaryna qalay qaraghanyn kórsete ketu edi. Degenmen, atalghan túlghalar turaly biraz mәlimetter kezdesti.

...Alyp territoriyaly Jetisu Oblysy (Semiyrechenskaya oblasti) 1867 jyldyng 11 iilinde qúrylyp (F.44. 1 tom), onyng qúramynda 5 uezdben birge Qapal uezining de bolghany belgili. Osy uezge qarasty Altynemel (Altyn Emeli) bolysynda Tezek Núralin (Abylayhanov) tuyp, ómir jolyn ótkizgen (jatqan jeri Altynemel asuynyng etegi, «Maqpal» alqabynda). 1871 jylghy tizimdi (F.44.Tizimdeme 1. Is №39813) múqiyat oqysaq, mynanday derektermen tanysugha bolady: Altynemel bolystyghy barlyghy 7 (jeti) auyldan qúralghan (qazir naqty qay jerlerde ekenin anyqtau mindeti túr); Tizimde әr otaghasyna tiyesili ýi-týtin (irtovladelisy) sany, erkek, әielder kórsetilgen jan sany, tiyesili mal (týie, jylqy, qoy), ekken egin, jinaghan tary ónimi qanar sanymen kórsetilgen. Onyng syrtynda әr auyldaghy molda, myltyq, býrkit, qaqpan qoldanatyn anshylar, zerger, ústa, aghash sheberleri, etikshi, tiginshiler jәne aulanghan ang mólsheri qosymsha keltirilgen. Otaghasynyng aty, familiyasy «–ov» jalghauymen oryssha berilgen. Úqypty jazylghanyna qarap, Qapal uezi týgel qamtylghanyn bayqaymyz. Barlyq jazu bir hatshy-pisariding qolynan shyqqan, soghan qaraghanda mәlimet auylnaylar arqyly jinaqtalyp, kóshirilse kerek. Týtin iyelerining rulary kórsetilmegen, tek erekshe belgiler retinde «tóre» túqymdarynyng aty aldynda «Sultan», «S» nemese «Sul» jazulary bar, biraq, kóptegen jerlerde qoyylmaghan (R. Orazovtyng týsindiruinde onday bola beredi, óz atalaryn biletinder bolmasa, basqa adamdar bayqamaydy eken). Mal sanynyng az kórsetilgeni anyq kórinip túr (ol týsinikti de bolar, salyq nemese alyp qoyady...t.s.s. qauippen iyeleri az kórsetken degen oidamyz), mysaly, negizgi mal, jylqy dep eseptep túrghyndardyng túrmysyn oiymyzsha, shartty týrde, bylay baghaladyq: bir týtinge tiyesili jylqy 1-5 bolsa – «kedey»; 5-10 – «ortasha»; 10-nan asqandardy «bay» (Tezek Tóreden basqalaryn. Ol kisining mal sany basqasha berilgen) retinde sanadyq. Búl jerde, jylqy sany, minis, kólik attary ghana ma, әlde jalpy sany ma, ol da týsiniksiz ekenin aita ketelik.

Altynemel bolysynyng basty adamy - Tezek Tóre turaly mynanday derekter bar: №4 auylgha qarasty, Tezek Nuralinning sharuashylyghynda 1871 jyly 4 ýi; 5 er; 8 әiel (búdan әri 4-5-8; dep sifrmen beriledi); 160 týie, 1000 jylqy, 200 qoy, 15 qanar tary astyq jinalghan.

Búl jerdegi 4 ýi, tórening 4 әieli me (negizi ýsh әielin naqty bilemiz: «nayman» - Bayqonyr; «qoqandyq» - Dәneker; «qyrghyz» - Tóretay, al, tórtinshisi turaly «Basshi» auylynyng túrghyny Toqan Qojahannyng deregi boyynsha, esimi Qant bolghan eken, biraq, qay jaqtyn, qay eldin, kimning qyzy ekenin bilmeydi. Sol ónirding túrghyndary týgeldey derlik biletin, «Suly Matay - Shilikti qystauynyn» ortasynda «Qanttyng sayy» atalatyn say baryn aita ketelik. Búdan basqa sol ónirding túrghyndary kórsete alatyn «Qúdiyarhan bastauy», «Dәneker búlaq-ózenshesi», Dәnekerge qatysty «By qatynnyng jaylauy» degen jerler bar ekenin, aldynghy jazbalarda aitqanbyz. Búghan qosymsha jergilikti el, Tezek Tórening hatshysy bolghan Berdiqoja degen kisini ataydy. Jatqan jeri «Jaghatal» (Basshy a/o) qorymynda, kýmbezi qazir de saqtauly (óz basym kórmedim) desedi. Negizi, basyna salghan ýlken kýmbezi bar sebepti, belgili adam bolsa kerek, alayda, auyz әdebiyetindegidey, el auzyndaghyday Tezek Tórening sayypkeri bolghan «Jaghalbayly» Tórebay, «Alban» Qúlmambet, Egizbay aqyndary degendey derekter úshyraspaydy.

Tórening ýi, adam sany kórsetilgende, otau qúryp shyqqan balalarynyng da ýii kórsetildi me, ol jaghy belgisiz. Tizimdi múqiyat qaray almadym ba (әlde «Sultan» belgisi qoyylmaghan ba), bylay oilasaq, Batyrhan, Bolathan Tezekovter, tughan jyldary - 1840, al Qúdiyarhan tughan jyly 1851 jyl (naqty qújat bar) bolghandyqtan tizimde bólek boluy da kerek edi.  Jan sany 13 adam, al keyingi derekterde ózi qaytys bolghan son, múragerler 13 dep aitylady, soghan qaraghanda 1871-79 aralyghynda taghy bir bala tudy ma eken?! Tórt úly desek, olar belgili – Batyrhan, Bolathan, Qúdiyarhan, Sýleymenhan. Tóre qaytys bolghannan songhy uaqyttardaghy oqighalarda Batyrhannyn, keyinirek, Qúdiyarhannyng esimderi kezdesedi. Qyzdary (5-eu bolar), kýieu balalary turaly derekterdi aldynghy enbekterimizde biraz keltirgenbiz.

Osy auylda qazirgi úrpaqtary bar Abish Iralin (1-3-4; 53 jylqy), Murtaza Abiyshevter (1-1-1; jylqysy kórsetilmegen) esimi jәne biz keybirin mýlde estimegen (estigenderge jaqshada qosymsha týsinik beriledi) Kodjahmet  Iralin (keyingi derekterdegi Adji-Ahmet bolady), Kasym, Janiybek Adiylev, Amandyk Iraliyn, Mamyt Kupanov, Kuvandyk Iraliyn, Satemir Badjenov (Ádil úrpaghy Begalynyng úly bolar), Nurgazy Akimbekov («Alban ruynyn» súltany Ablay-Qúlannyng úly Hakimbekting úrpaghy bolar),  Kosaly (orfografiya saqtaldy, búdan әri de key jerde sol qalpy beriledi) t.b. «tóreler» tizimde bar. Bizding atamyz, Shoqan mazaryna jerlengen Sagandyk Madalinnning (aldynda aitylghan Amandyk, Kuvandyk Iralinder tughan bauyrlary),  1-5-3; 20 jylqysy jәne jinaghan 10 qanar astyghy kórsetilgen, yaghni, keyingi estigenimizdey alty úly bolsa, onda búdan keyin de eki úldy bolghan. № 4 auyl boyynsha týtin sany – 198; er – 476; әiel – 419; 1119 – jylqy bolyp qorytyndylanghan.

№ 1 auyl boyynsha «tóre» úrpaqtarynan (estigenderge jaqshada qosymsha týsinik beriledi) Choni At (qazir úrpaqtary bar) – (1-2-1; 4 jylqy); Djamenbek, Joshy (1-5-1; 2 jylqy. Qazir úrpaqtary bar), Babak Mamyrhanovtar; Bagulbek, Tazabek Shonatovtar, yaghny Ádilúly Mamyrhannyng úrpaqtary. Búlardyng barlyghy derlik «ortasha» dәuletti;

Ismaiyl, Serdaly, Seiyt, Kenesary, Murat, Bettek, Kermbek Tulekovtar (bayqay almadym ba, Tólek súltannyng beldi úly Sәtemir turaly mәlimet kezdespedi, yaghny keyin tughan) jәne Adil Seitov, yaghny «Shapyrashty ruynyn» súltany Ádilúly Tólekting úrpaqtary. Búlardyng barlyghy derlik «ortasha» dәuletti;

Qazirgi kýndegi shejirelerge kirmegen (nemese men estimegen) «tórelerden» Bukey Etemirov (2-6-3; 30 jylqyly, yaghni, «bay») Djolbas Baybulov (1-3-2; 1 jylqy) tizimde bar. Biletinder bolsa tolyqtyrar.  № 1 auyl boyynsha týtin sany – 195; er – 483; әiel – 418; 286 – jylqy bolyp qorytyndylanghan.

№ 2 auyl boyynsha «tóre» úrpaqtarynan Daut aka (1-1-2; 3 jylqy), Kumek (1-3-3) Tulekovtar, yaghni, «Shapyrashty ruynyn» súltany Ádilúly Tólekting úrpaqtary. № 2 auyl boyynsha týtin sany – 168; er – 379; әiel – 358; 470 – jylqy bolyp qorytyndylanghan.

№ 3 auyl boyynsha «tóre» úrpaqtarynan Serghazy, Jangazy, Biyket, Bayat, Omar Iralinder tirkelgen, ýsheuin «bay» dәuletti deuimizge bolady. Belgili Ádilúly Eralynyng (jatqan jeri «Kóshen Toghanda») búnday úldary bolghanyn estimegenbiz, qazirgi shejirelerden de kezdestirmedik, әlde nemereleri me degen súraq tuyndaydy. № 3 auyl boyynsha týtin sany – 168; er – 383; әiel – 401; 1114 – jylqy bolyp qorytyndylanghan.

№ 5 auyl boyynsha «tóre» úrpaqtarynan, qazirgi kezderdegi shejirelerden kezdestirmegen (biletinder bolsa tolyqtyrsyn) Amze Abdiyn; Abde Maykiyn; Jushi, Mammet Kendjiyn; Djanbubek Butiyn; Beksultan Djanbubekov; Abey, Bekey Djoldiyn; Sultybay Abeevter tirkelgen. Tizimnen kórinip túrghanday, búnda 4 (tórt) әulet adamdary atalghan, barlyghy da «kedey» túrmysta deuge bolady (jylqy sany az 1-2). № 5 auyl boyynsha týtin sany – 204; er – 524; әiel – 446 bolyp qorytyndylanghan.

№ 6 auyl boyynsha «tóre» úrpaqtarynan, Sultangazy Tanalin (1-4-2; 4 jylqy), (yaghni, Ádilúly Tinalynyng úrpaqtary); Adil Abulhanov (keyingi tarihy qújattarda bar); Tulubay, Uvash, Aben Akimbekovter («Alban ruynyng súltany Ablay-Qúlanúly Hakimbekting úrpaqtary) tirkelgen. Búl kisilerding barlyghynda 5 týtini, 9 er, 8 әiel jandary, 7 jylqysy kórsetilgen. № 6 auyl boyynsha týtin sany – 193; er – 433; әiel – 415; 609 - jylqy bolyp qorytyndylanghan.

№ 7 auyl boyynsha «tóre» úrpaqtary tirkelmepti (әlde «Sultan» jazuy bolmady, әlde men tanys esimderdi bayqamadym). № 7 auyl boyynsha týtin sany – 189; er – 445; әiel – 385; 853 - jylqy bolyp qorytyndylanghan.

Jalpy, Qapal uezi, Altynemel bolystyghy boyynsha týtin sany – 1315; er – 3117; әiel – 2872; 5958 – jylqy jәne 3890 qanar tary jinalghandyghy kórsetilip qorytyndylanghan.

Bizding «tóre» úrpaqtaryn atap kórsetip otyrghan sebebimiz, qazirgi uaqytta osy mandaghy barlyq Abylayhanúly Ádilden taraytyn barsha úrpaqtary, «atalarynan kimning aty shyqsa, sonyng úrpaghymyz» deytin qazaqy dәstýrmen, barshasy ózderin Tezek Tórening úrpaghy sanaydy. Bayqaghanymyzday kópshiligining atyn da estimegenbiz, olardan úrpaqtar bar ma, joq pa bilmeymiz de! Sol kezdegi bolysta 5989 adam bolsa, 70 jyl ótkennen keyingi bastalghan Ekinshi Dýniyejýzilik Soghysqa deyin qanshasy tiri qalyp, qanshalyqty ósti eken desenizshi?! Bar bolghany 60-70 jyl uaqyt ótip, «1916 jylghy dýrbelen, tónkeris, asharshylyq, Qyzyl qyrghyndardy» kózimen kórip, bastan keshirgen halqymyzdyng qiyndyghyn kóz aldygha elestetuding ózi qorqynyshty!

Taghy bir aita ketetin jayt, oblystyq basqarmadan Qapal uezdining is-qaghazdaryna jasalghan tekseru-reviziya qorytyndysymen tanystym (F.44.T.1-1), mine sol qaghazdardyng ishinde «...Kirgizdardyng ataqty súltan, bi, qúrmetti azamattary turaly kitap jaqsy jýrgizilipti...» degen anyqtama-qorytyndy túr (keybir nashar jýrgizilgen qújattar da kórsetilgen). Búl, sonday arnayy kitaptyng úqypty jýrgizilgenin, sonday kitaptyng anyq bolghanyn kórsetedi. Ókinishke oray, arhiv qyzmetkerleri jәne Rashid «onday kitapty tappadyq, әzirge kezdestirmedik...» desedi. Kim bilsin, bolashaqta tabylyp jatsa, kóptegen derekter shyghar edi...

...Qazaq qashan tynysh jýrushi edi, әsirese, orys әkimshiligi jel berip otyrsa (olardyng qazaqty bir-birimen qyrylystyru turaly san baghdarlamalary bolghany anyq), onday «sekretnyy doneseniyelerdin» de talayyn kórgenbiz. Sonday ózara qyrqystardyng biri 1876 jyldan bastalghan (F.44.T-1-1.77.78.1866-03 g.g.). Otarlaushy biylikting Tezekti әlsiretu maqsatyndaghy Izmaildi qarsy qoiy, yaghni, Tezekting úly Batyrhandy bolys qoymaqshy bolyp, oghan qarsy 7 biyding «...polkovnik Tezek Ablayhanovtyng ózderine kórsetken qysymy...» turaly shaghym-is. Ókinishke oray, 1880 jylgha deyin (Tezek qaytys bolghansha) sozylghan osy isting ayaghy nemen ayaqtalghanyn tolyq biluge uaqytym bolmaghan edi, R. Orazov sәl keyinirek, isting mazmúnyn aityp berdi: «...1876 jyly 20 qantarda Altynemel bolysynyng 7 bii men 7 starshyny Tezekting barymtashylary eldi tonap, maza bermey jatqandyghyn aityp, Jetisu oblysy әskeriy-gubernatoryna shaghymdanady. Búl shaghymgha oray kelgen tekserushiler shaghymdy úiymdastyrghan búrynghy bolys bastyghy Izmail ekenin angharady. «Altynemelde biylikke talasatyn 2 partiya bar: biri – Izmaildiki, ekinshisi - Tezektiki. Tezek úlyn bolys bastyghy bolyp saylansa deydi, biraq onyng kandidaturasy ótpedi. Tezekting ótkeni men býgini esh úqsamaydy» dep mәlimdedi, Erekshe tapsyrmalar boyynsha sheneunik Pervushiyn. (QROMA. 44-q., 1-t., 77-is. 6-13 pp.). Búl turaly, yaghni, Tezek Tórening 1870 jyldardan bastap, Patsha Ókimetine qarsy kelgen kóptegen jerleri bolghan son, otarlaushy biylik, oghan qyryn qaraghany jóninde aitqan bolatynbyz (Qapal uezining kómekshisin úrdy, tonady degen jalghan aiyppen qamaluy; Qytay jerine ketip qaluy siyaqty oqighalar jelisi)...

...Búdan keyingi beri qarayghy jyldardyng hronologiyalyq tәrtibimen jyljysaq, «týzemdik kirgiyz, taranshy, dungandardyn...» óz betimen Qytaygha ketui, baruyn (óz jerlerine, tuystaryna jibermegen dep týsingen dúrys bolar) shekteu, qatang eskertu jәne «Sergiopoli-Kapali qyrgyzdarynyn» barymtalasuy turaly kóptegen qújattar bar...

...Tezek Tórening tikeley úrpaqtary turaly myna bir mәlimetti (búryn jariyalanghanyn bayqamadym) de keltire ketelik (F.41.Op.1.Delo.587): «Postonovlenie Sem-go obl-go prav-iya ob otkaze otvoda zemeli vdovy sultana-polkovnika T. Ablayhanova jene kirgiza Turgenovskoy volosty B. Sadykanova (qate) 1905-06». Negizi, istermen tanysqanda múqabanyng syrtyna ghana emes (adam attary, key derekter basqasha), ishine ýnilip múqiyat qarau kerek eken. Osy isti de qaray otyryp, mynanday mәlimetterge qanyq boldyq: Tezek Tórening qyzynyng naqty aty – Gýl Ásel (Guli Asali), Dәnekerden tughan; Aryz 1905 jyly jazylghan, ol uaqytta Dәneker dýniyeden ótken; Qyzdyng kýieuining aty, Battalghazy Satylhanov, Týrgen bolystyghynyng qazaghy, alayda, estuimshe Ály Tórening úrpaghy siyaqty edi. Dәnekerge, osy qyzy súrap otyrghan jer 1885 jyly bekitilip berilgen eken. Gýlәselding viyse-gubernatordan alghan jauaby: (qysqasha) «...Ol jer Sizding sheshenizge menshikke berilmegen, sondyqtan Sizge de berilmeydi. Al Altynemel bolystyghynan jer alghylarynyz kelse, osynda kóship kelip, qoghamdastyqtan súranyzdar...». Tórening ekinshi bәibishesi Dәneker turaly aldynghy jazbalarymyzda biraz aitqan bolatynbyz...

...Tarihshy R. Orazov Pantusovtyng 1898 jyly jazghan (Úly ghalym qaytys bolghannan song 33 jyl keyin jazylghanyn eskeriniz) «Mogila Chokana Valihanova» enbegine de, «sol mandaghy kisi, jer attaryn jaqsy bilesiz, múqiyat qayta qaranyz» dep úsynys aitty. Búryn bilsek te, talay mәlimet bar eken, key manyzdy jerin qazaqshalap, kórsete ketelik: «...Mazar Qoyankóz stansiyasynan 5,5 km (verstiti shaqyrymgha eseptedim) jerde, Altynemel st. baratyn pochta joldyng sol jaghynda. Joldan kórinip túr. Aynalasynyng bәri egin, aryqtar, sondyqtan atpen barasyz», yaghni, qazirgi Amangeldi auylynan Shoqan auylyna baratyn eski jol. Ol jerlerde búrynnan egin, kóbine tary egiletinin estigenbiz. «...Qazirgi kýnde mazar eskirgen, jóndelmegen, manayynda beyitter kóp. Mazar kýidirilgen kirpishten qalanghan tórt baghanadan jәne solargha ornatqan kýmbezden túrady. Qazirgi kýnde kýmbezi qúlap jatyr. Qúrylystyng úzyny - 5,3 metr, kóldeneni - 4,3 m., biyiktigi – 2,8 m (arshyndy metrge eseptedim). Shoqan beyiti basyndaghy tórtbúryshty aq mәrmar tas-pliagha: ...Zdesi pokoitisya prahi... 1865 jyly qaytys bolghan,  1881 jyly eskertkish qoyylghan... degen jazu bar...», yaghni, qazirgi Shoqan muzeyindegi belgili tas (Úly ghalym qaytys bolghan song 16 jyldan keyin qoyylghanyn úmytpanyz!) «...Osyghan úqsas tas-plitany Vernyy qalasyndaghy jer silkinisinen keyin, hristian beyitiniing manynan kórgem, yaghny eki eskertkish dayyndalghan. Ol qalay ol jaqqa bardy, kimge arnaldy, ony bilmedim. Qazir de sonda jatsa, el shatasuy da mýmkin ghoy...» dey otyryp, Pantusov ekinshi tasta jazu boldy ma, joq pa ony aitpaydy. «...Shoqan beyiti suretke týsirildi jәne ekinshi fotogha qalghan mazarlar týsirildi...», yaghni, bizge jetken fotosuretten basqa taghy bir suret bar ekeni anyqtaldy. Ol qazir bar ma, joq pa belgisiz.     «...Shoqan mazarynan solgha qaray, mayor Iraly Adilovtyng ýlken, piramidagha úqsas mazary (qazirgi kýnde ýiilgen topyraq, tóbe kýiinde jatyr), odan solgha qaray Abish Iralinning mazary. Búlardan basqa Hodja-Ahmed Iraliyn, Mamadair Iraliyn, Kasym Iralinderding beyitterinde belgi bar» (búl kisilerdi qazirgiler estimegenbiz. Pantusov belgi bar degende jazuy bar tastar boldy ma, joq pa... ol jaghyn aitpaydy). «Shoqan beyiti qorshauynyng syrtynda, bólek qorshalghan Abish Iralinning beyitimen birge, Muhammad-Yari Abiyshev, Abbas Murtaziyn, Djunis Abdimuminov, Djabinhan Hodja-Ahmedov súltandar jәne Syrgabay Djarmuhamedov, Bektemis Kyrgyzbaev atty tólengitter jerlengen...» (búl kisilerden Jýnis Ábdimomynúlynan basqasyn estimegenbiz. Kisi attaryn jazghanda, sol jazbadaghy orfografiyany saqtadyq). Búdan әri Pantusov, «...Shoqannyng kim ekeni, qanday enbekteri bar ekeni bylay da belgili, Ómirbayanyn aityp ta jatpayyn...» dey kele shyghu tegining genealogiyalyq shemasyn keltiredi: «...Sultan Ablay-hani ∞ Sayman (karakalpachka) – Valihani – Chingizi ∞ Zeynebi (dochi biya Chormana) – Djakubi; Chokani ily Muhamedi-Hanafiya puteshestv. v Kashgari; Mahmudi...» dey kele jazbasyn ayaqtaydy. Barlyq keltirilgen mәlimetterdi Pantusov qaydan, kimnen alghanyn aitpaghan...

...Keyingirek kezenning basty nazar audaratyn isterding biri - 1915 jyldan Patsha Ókimeti bastap (Resey Áskery arhiyvi RGVIA F.400.Op.1. «O prosshestviyah v Turk-om krae y Semiyr-oy Obl-ty 1916-17 g.g.»), 1928 jyly Sovet Ókimeti NKVD-nyng arnayy komissiyasyn qúryp ayaqtaghan («GARF F.R.-5325.Op.4. «Spravka po ist-iy boriby Sov-oy vlasty s banditizmom na terr-iy KazSSR; 1920-23 g.g.») 1916 jylghy dýrbeleng kezenin qamtityn oqighalar deuimizge bolady.      1915 jylghy isterde («...o rasprostraneniy turesko poddannogo M. Alima, v rasprostraneniy islama y panturkizma...»; «...prizyvy za Tursii...», «...Sbor sredstv za Tursii...» «...rasprostranenie lojnyh sluhov vrajdebnye Rossiy v Iliyskom krae...» t.b.) «...panturkizm, panislamizm ortalyqtary Orynbor, Jetisu, Pishpek, Jarkent t.b. qala, auyldar boldy. Mir Yakub Dulatov panislamdyq iydeyalar taratty, panturkist, Mekkede bolghan Zeynetdin Tayzedtinov, Petropavldyq molda Muhametjan Begiyshev, Jetisuda Muhammed Rahimov, Zeynetdin qoja, Abdul Husein t.b. kóptegen adamdar ýgit jýrgizdi. Jetisudaghy Pishpek, Jarkent, Qúlja qalalarynda jasyryn jiyndar ótkizdi. Kóptegen Týrik, tipti Nemis agentteri eldi Rossiyagha qarsy ýgittedi, oghan Qytay emissarlary qosyldy. German-Kayzer agentteri Qúljadan bastap, bar Jetisuda jergilikti nemisterdi qoldana otyryp ýgit jýrgizildi. Belgili qyrghyz manaby Shabdannyng bir úly әkesimen kelispey Týrkiyege qashyp ketip, 1916 jyldar qarsanynda qaytyp oralyp, kóteriliske eldi ýgittegen, úiymdastyrghan eken...  Aughan әmirining bauyry Nasrulla kómegin tiygizgen... Mine, osynday júmystardyng nәtiyjesinde kóterilis bastalghan...

Týrkistannyng barlyq ónirilerinde han saylau oryn aldy. Mysaly, Torghayda Abdugappar han bolyp, onyng sardary Amangeldi Imanov taghayyndalypty. Ol 1916 jyly, handyqtan bas tartyp, ózin әmir etip jariyalaghan, Aughan, Qytay elderimen qatynas ornatyp, qaru-jaraq, oq-dәriler satyp alghan. Betpaqqara jerinde jazalaushy otryadqa 1000 qaraly kisimen kәdimgidey qarsylyq kórsetken...

Prjevalisk, Pishpek, Jarkent, Qarqara jerlerinde kóterilis búrq ete qalghan, oghan Týrik generaly, jәne eki Evropalyq basshylyq jasady degen jetkizu-doneseniyeler bar.  

Jetisuda kóterilis basshysy retinde Tezek Tóreúly Qúdiyarhan saylanghan. Keyinirek Qúdiyarhan ústalghanda general Folibaumnyng ózi súraq alghan jәne óltirtkizbegendigin aldynda aitqanbyz.

Jetisu jerindegi kóterilis ayausyz basyp janshyldy, sol kezdegi resmy derekterding ózi jaghandy ústatady: «2600 astam sharuashylyq joyylghan; 9000 otbasy zardap shekken; Orys Ókimeti 2094 orys adamdary óltirilip, 1163 adamy joq bop ketti» degen derekter aitady (qanshalyqty shyndyghy belgisiz). Al, qansha qazaq-qyrghyz, basqa týrkistandyqtar shyghyn bolghanyn keltirmeydi.

Keyin, «Torghaydaghy Abdugapar Uaqytsha ókimetke baghynyp, A. Imanov Sovet ókimetin qoldaghan...»

Komissiya anyqtamasy osylay ayaqtalyp, qorytyndysynda «Qazaq SSR-indegi kóterilis, sheteldikterding demeuimen, panislam, panturkist iydeyalaryn qoldaghanmen, jalpy alghanda Últ-Azattyq sipatta boldy» dep nýkte qoyypty. Komissiya mýsheleri Bagryansev, Spridonov, Chumaktar qol qoyghan.

Búl, (100% shyndyq deuge kelmeytin bolar) dokumentterdi qaray otyryp, san týrli oilargha ketesin. Patsha ókimeti túsynda bastalghan tústary, soghys uaqytyna dәl kelgendikten, әriyne, ózderine qarsy memleketterdi (Kayzerlik Germaniya, Japoniya, Týrik, ishinara Qytay) «óz ishki» isterine aralasyp, «óz» «týzemdik-týrkistandyqtaryn» «ózderine qarsy qoygha ýgittedi, olardyng emissar-agentteri, jergilikti din qyzmetkerleri, qoja-qajylar panislamizm, panturkizm iydeyalaryn barynsha nasihattady, Týrkiyege kómek qarjy jinady...» túrghysynda jazylghan jәne oghan qarsy barynsha qatang repressiyalyq is-sharalar qoldanylghan. Búnday «esep-donesiyenin» kóbi ortalyqtan qosymsha qarjy, әsker, qaru-jaraq alu ýshin jәne ózderining terrorlyq-repressiyalaryn aqtau maqsatynda asyra kórsetilgendiginde sóz joq. Biylik tarapynan, Jetisulyq kazak, mújyqtargha vintovkalar, basqa qarular taratylyp, jergilikti últtargha qarsy aidap salu kóptep oryn alghany jәne olardyng jauyzdyq, bassyzdyqtary eshqanday qúpiya emes.

Búl jerde general-gubernator Kuropatkinning general Folibaumgha jazghan hatynda «týzemdikterding ózara ru-taypalyq arazdyqtaryn barynsha qozdyryp, bir-birimen qyrylystyrudy jolgha qoy qajettigi» anyq aitylghan, yaghni, ejelgi, «bólip al da, biyley ber» sayasaty.

Jergilikti últtardyng mýddesimen sanasu mәselesi mýlde aitylmaydy da! Otarshylardyng «týzemdik», jalpy týrkistandyq ataghan «kirgiyz, kaysak, sart, turkestansy, taranchi, dungan» elderining sol kezde bәri ózderin bir halyq sanaghanyna quansaq ta, solardyng qazirgi kýnde qyrghyz, qazaq, tәjik, ózbek, úighyr, dýngen últtary bolyp qalyptasqanyn úmytpauymyz kerek!

Qylyshynan qan tamghan Stalin túsynda «olargha qarsy kelgenderding barlyghy bandiyt» (eng qyzyghy qazirgi kýnning ózinde sonday «bandit grifterindegi» istermen tanysugha kelgende bizding qúqyqtyq organdar asa qúlyq tanyta qoymaydy!) atalghan.

Qazaq eli sol bir qiyn qystau zamanda, ejelgi Shynghyshan zamanynan qalyptasqan dәstýr boyynsha «Han» saylau, otarshylar joyghan «Handyq institutty» qalpyna keltiruge talpynyp, derbes el bolugha úmtyldy! Ony halyqtyn, Torghaydaghy Ábdighappardy (basynda han, keyin әmir) jәne Jetisudaghy Tezek Tóreúly Qúdiyarhandy han saylaghandyqtarynan kóremiz...

...Tarihshy R. Orazovtyng kórsetken myna eki baghaly qújatynan da biraz nәrseni angharugha bolady, birinshisi: «Jetisu oblystyq әskery gubernatorynyng № 239, 1900 jylghy, 1-iilidegi búiryghy (qazaqshalaghan men). Qapal uezi, Altynemel bolystyghynyng saylaushylar siezinde, № 10 auyldyng halyqtyq biyi-sot (narodnaya sudiya) bolyp, 33 jastaghy Sýleymen Tezekov birauyzdan saylandy. «Dala Erejesining 113 babyna sәikes, jasy tolmaghanmen jәne oryssha oqudy tolyq bitirmegenimen de, onyng orys gimnaziyasynda oqyp, ýsh klasttyq bilim alghany eskerildi. Sondyqtan, Sýleymendi biy-sot etip búiryghymmen bekitemin» General-mayor. (Osy, Semiyrechenskaya Oblastyng General-gubernatory qújattarmen salystyrsaq, Ionov Mihail Efremovich bolyp shyghady...).

Ekinshisi: Vernyy qalasyndaghy, Vernyy Progimnaziyasynyng joghary (eresek) tobyndaghy, yaghny ýshinshi klass oqushysy, Ablayhanov Suleymanhannyng (sonda jazylghany boyynsha) 1883-84 oqu jyldaryndaghy, oqu inspektory jәne klass tәlimgeri (nastavniyk) qol qoyghan, 22 dekabri, 28 fevrali, 31 may kýnderi, ekinshi razryadtyqqa ótkeni turaly kuәlik (sviydetelistvo). Búl oqu paraghynan jaryqtyq Sýleymenhannyng orys tili, esep-arifmetika, taza sauatty-kórkem jazu, suret t.b. pәnderdi tek qana 4 pen 5-ke oqyghany jәne tәrtibinin, zeyindiliginin, zerektigining ýlgili, óte alghyr bolghanyn naqty bayqaymyz...

Búl qújattardan kórinip túrghanday, Sýleymenhan súltan 15-16 jasynda, yaghni, әkesi Tezek Tóre qatys bolghannan keyin 3-4 jyldan son, Vernyy Progimnaziyasynda oqyghany belgili bolyp túr. Al, qalay oqugha bardy, kimderding kómegimen ol jaghyn bilmedik, aitylmaghan. Ýlken aghalary Batyrhan, Bolathandardyng arqasy deyin desek, olardyng әkesi qaytqannan keyingi ózindik túlgha retinde qalyptasatynday jaghdaylary turaly qújattar, keybir auyzeki derekter asa jaqsy túrghyda emes (Tezek Tórening qyzy Kýlhannyn, әkesi qaytys bolghan son, gubernatorgha jazghan múra bólisu turaly shaghym-haty bar ekeni belgili). Mýmkin, әkesin silaghandyqtan Orys Ýkimeti balalarynyng oquyna jaghday jasaghan bolar (meninshe solay siyaqty)...

Aldynghy qújattardan Altynemel bolystyghynda alghashynda jeti auyl bolghanyn kórsek, myna keyinirek keltirilgen birinshi qújattan, 1900 jyldary, auyl sany ongha jetkenin kóremiz. Hannyng Sýleymen atty úly bolghany (qújattargha qarasaq 1867 jyly tughan bolady) auyzeki shejirelerde de (Sýleymenhan) aitylady, alayda, keyingi taghdyry qalay qalyptasty, ol jaghyn estimedik...

Tórening otbasy turaly, artynan 13 múrageri qaldy degen derekti basshylyqqa ala otyryp, qorytyndylay aitsaq: bәibishesi Bayqonyrdan – úldary Batyrhan, Bolathan, Ghazy súltan Uәlihanovqa úzatylghan qyzy  (qújattar negizinde) jәne el auzynan jetken derekterge sәikes, ataqty «Nayman ruynan Mamaniya mektebin saldyrushy» Maman úrpaqtarynyng birine úzatylghan qyzy; Ekinshi bәibishesi Dәnekerden – úldary Qúdiyarhan, Sýleymenhan, belgili Eshmúhanbet Abylayhanovqa úzatylghan qyzy Kýlhan, belgili Ály Ádilovtyng úrpaqtarynyng birine úzatylghan qyzy Gýlәsel (qújattar negizinde) ekendikterin naqty aita alamyz. Al Geynsting «tórening ýsh әieli bolghan» degenine kelsek, tórtinshi әieli Qant ózinen búryn kóz júmghan bolyp shyghady. Qalghan ýsh múragerge kelsek, ol qyrghyz әieli Tóretay jәne onyng eki balasy bolady ghoy degen oidamyz jәne derekterde kezdeskendey búl kisining tóre qaytqan son, Vernyigha kelgenin eskere otyryp, «alasapyranda qaytadan qyrghyz eline sinip ketti me eken» degen oy mazalaydy. Izdestirgen jón bolar...

Sóz sony

Atalghan qújattardy qaray otyryp, osy ónirding tumasy bolsaq ta kóptegen sheshilmegen júmbaqtardyng astynda qaldym deuime bolady. Qazirgi kýnderdegi shejirelerdi, el auzynan estigenderimizdi osy qújattarmen salystyrsaq, múndaghy atalghan adamdardyng 12-15%-in ghana biledi ekenbiz. Aynaldyrghan 150 jylday ghana uaqyt ótkenine qaramastan, búndaghy elding kóptegen oqigha, adam attaryn úmytyp, kóp jerlerin anyzgha ainaldyryp jibergenin de birden bayqaymyz. Aldynda aitqanymyzday, búl da otarlyq sayasattyng elimizge qanshalyqty auyr bolghanyn kórsetedi.

Altynemel bolystyghy qazirgi Kerbúlaq, Panfilov, Kóksu, Eskeldi audandarynyn, Qapshaghay qalasynyng biraz jerin alyp jatyr desek, barlyq territoriyasy shamamen 2 million gektarday jerdi qúrap qalar. Mening oiymsha bolystyqtaghy auyldar (qazirgishe) bylaysha ornalasqan: № 1 auyl – Basshi. Qonyróleng a/okrugteri manynda; № 2 auyl – Qonyróleng a/okrugi manynda; № 3 auyl – Saryózek, Qyzyljar, Qaspan a/okrugteri, yaghny Shaghan, Labasy taularyndaghy «Tau Jalayyr» bolysyna deyingi jerlerde; № 4 auyl (Tezek Tóre auyly) – Altynemel, Shanhanay, Qarashoqy, Sarybastau a/okrugteri manynda; № 5 auyl – Matay tauy men Ile aralyghynda; № 6 auyl – Qatu tauy men Ile aralyghynda; № 7 auyl – Malaysary tauynyng ainalasynda. Áriyne, búl Orys Ókimeti bekitken jerler, al kóshpeli qazaq búghan qanshalyqty qaraghan eken, ol jaghy belgisizdeu bolar. Mysaly, Tezek Tórening qystauy Qonyróleng manynda ekenin Shoqan jazbalarynan bilemiz, al bylaysha, jerdi әr auylgha bekitkendik qanshalyqty resmy saqtalghanyn bilmeymiz.

Qújattargha qaray otyryp, Altynemeldegi Tezek Tórening úrpaqtary Ilening sol jaghalauyndaghy Ály úrpaqtary jәne basqa bauyrlastarmen (Taldyqorghan óniri adamdarymen de) tyghyz baylanysta, qúdandaly ekenin bayqaymyz, tipten, sol jaqtyng biraz adamdary Altynemel bolystyqtyghynda túrghan. Tezek Tórening Dәneker bәibishesinen tughan qyzyn da dәl anyqtadyq. Tizimnen Ádil úrpaqtarynan basqa da adamdardy bayqadyq, olar qashan, qalay Altynemelge kelgen, qay әuletterden ekenin bilmedik. Altynemeldegi ýsh «Tóre» (Kóshen Toghan, Maqpaldaghy Tezek Tóre jatqan jer, Aqtóbedegi) qorymdarynda jatqan adamdardyng keybirin bolmasa, estimegenbiz de.

Shartty týrde, búrynghy Altynemel bolystyghy territoriyasyndaghy (Kerbúlaq audany týgeldey, Panfilov-Kóksu-Qapshaghay qalasynyng biraz jeri kiredi) qazirgi adam sanyn salystyrsaq, 150 jylda 8-9 ese ghana óskenin kóremiz. Al, keyin kelgen basqa últ ókilderin, kóship kelgenderdi eseptemesek, jergilikti, sol bolystyq túrghyndarynyng naqty qazirgi úrpaqtarynyng 2-3 ese ghana kóbeygenin anyq bayqaugha bolady. Mine, osydan-aq qazaqtyng qanshalyqty qiyndyq-zobalandar (otarlau-1916 jyl-Sovet kezeni-asharshylyq-qughyn-sýrgin...) kórgenin baghamday beriniz...

Azamat Aqylbekov (Azken Altay)

Avtor turaly derek: 

Almaty oblysy, Altynemel ónirining tumasy. Áygili Tezek Tóre jәne onyng úrpaqtary turaly eki kitaptyn, kóptegen maqala-zertteulerding jәne ózining ólen-jyrlary, әngime-nmor-satiralary jazylghan  birneshe jinaqtardyng avtory. Qazirgi uaqytta memlekettik qyzmette.

Abai.kz