جەتىسۋدىڭ ايگىلى سۇلتانى، قازاق-قىرعىز ەلدەرى حان اتاعان تەزەك تورەنىڭ 200 جانە ۇلى قۇديارحان سۇلتاننىڭ 150 جىلدىعىنا ارنالادى. قر «ورتالىق مەملەكەتتىك ارحيۆ» ديرەكتورىنىڭ  ورىنباسارى ءمارزيا عانيقىزىنا، تاريحشى-عالىم راشيد ورازوۆقا ارنايى راحمەتىمىزدى بىلدىرەمىز.

اۆتور

كىرىسپە

مەنىڭ بۇل دەرەكتەردى كەلتىرىپ، ءوز الىمشە تالداۋ جاساۋىما تۇرتكى بولعان، عالىم – راشيد ورازوۆتىڭ «سول جەردىڭ تۇرعىنىسىز، ەل، جەر اتتارىن جاقسى بىلەسىز... قاراپ كورىڭىزشى»، دەگەنى بولدى! سوندىقتان، بۇل قۇجاتتاردى «مەن اشتىم، نەمەسە تىڭنان دەرەكتەر تاپتىم»، دەپ وتىرعان جوقپىن.

بۇل قۇجاتتاردىڭ بۇرىننان بەلگىلى ەكەنى انىق، ويتكەنى، جەتىسۋ تاريحىنىڭ تەزەك تورەنى اينالىپ وتپەيتىنى شىندىق، سوندىقتان، كوز جۇگىرتكەن، تانىسقان كوپتەگەن زەرتتەۋشىلەر (مۇمكىن الاش ارداقتىلارى، ءا. مارعۇلان، س. مۇقانوۆ ت.ب.) قاراعان بولار، باس جاعىندا «كوردىم، قارادىم»، دەپ قول قويعان ءبىراز (قازىرگى دە) زەرتتەۋشىلەردىڭ قولدارى تۇر. ال مەن بولسام، عالىم دوسىمنىڭ ۇسىنىسىن قۋانا قابىلداپ، ءبىرشاما تانىسىپ شىعىپ، ءوز ويىمدى ءبىلدىرىپ، قۇجاتتاردى تالداپ وتىرمىن. شامام كەلگەنشە وسى، التىنەمەل ءوڭىرىنىڭ تۋماسى رەتىندە تاريحي دەرەكتەرگە اۆتورلىق تۇسىنىكتەر (رەماركا) بەرىپ كەلتىردىم. قاتەلەسكەن جەرىم بولسا، كەشىرىممەن قاراپ، بىلەتىندەردىڭ تۇزەتۋلەرىن سۇرايمىن.

تاريحي قۇجاتتارمەن تانىسۋ

2020 جىلى (كەي دەرەكتەردە 2021 ج.) جەتىسۋدىڭ اتاقتى سۇلتانى – تەزەك تورەگە 200 جىل، ال ۇلى قۇديارحان سۇلتانعا 2021 جىلى 170 جىل تولادى. وسى ايتۋلى داتالارعا بايلانىستى، ىنتالى توپ تاراپىنان، ۇستىمىزدەگى جىلى، الماتى وبلىسىنىڭ باسشىلارىنا تاريحي تۇلعالاردى كەڭىنەن تانۋعا ارنالعان ءىس-شارالار وتكىزۋ تۋرالى ارنايى ۇسىنىستار جولدانىپ، تولىقتاي قولداۋ تاۋىپ وتىر دەۋىمىزگە بولادى. وسىعان وراي، وبلىس باسشىلارىنان دا بىزدەرگە اتالعان سۇلتاندار تۋرالى دەرەكتەردى مولايتا بەرۋ جونىندە ۇسىنىستار ءتۇستى.

تەزەك تورەنىڭ ءومىر جولى، ساياساتتاعى، قازاق ادەبيەتىندەگى ورنى ءبىرشاما زەرتتەلدى دەگەنىمىزبەن انىقتالماعان ماسەلەلەر ءالى دە جەتكىلىكتى. ال، تۋعان ۇلى قۇديارحان سۇلتاننىڭ ءومىر جولىنداعى «اقتاڭداقتار» تىپتەن مول، ويتكەنى، سوۆەتتىك «قىزىل ساياسات»، وسى، 1930 جىلى رەپرەسسياعا ۇشىراپ، اتىلىپ كەتكەن تۇلعا تۋرالى مۇلدە ايتپاعانى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى بولار. بۇل تۋراسىندا، 2014 جىلى اۆتور قر ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك كوميتەتى (ۇقك) الماتى وبلىستىق دەپارتامەنتىنە سۇراۋ جولداپ، قۇديارحان (قىلمىستىق ىستە حۋدايرحان ابلايحانوۆ) تۋرالى ءبىراز ارحيۆتىك-مالىمەتتەردىڭ بەتىن اشا وتىرىپ، وعان قوسىمشا، مارقۇم، پروفەسسور امان شوتاەۆتىڭ ەل اۋزىنان جيناعان دەرەكتەرىمەن قوسا ءبىر عانا زەرتتەۋ ماقالا جارىق كورگەنىن اتاپ وتسەك بولادى. الايدا، ەل، ءوز ارداقتىلارىن ەشقاشاندا ۇمىتقان ەمەس.

ۇستىمىزدەگى جىلدىڭ قىركۇيەك ايىندا الماتىداعى «ورتالىق ارحيۆتەن»، تاريحشى عالىم ر. ورازوۆتىڭ كومەگى ارقاسىندا ءبىراز تىڭ دەرەكتەرمەن تانىسۋدىڭ ءساتى ءتۇستى. بەلگىلى ءبىر سيستەمامەن جۇمىس ىستەمەگەنمەن دە جانە تاجىريبە، ۋاقىت ازدىعىنا قاراماستان ءينتۋيتيۆتى تۇردە جەتىسۋ ولكەسىنىڭ وتكەنى تۋرالى: «سپيسكي تۋزەمتسەۆ...ء(ارتۇرلى ءبىراز قۇجاتتار)»; «و رازىسكاني رازنىح ليتس...»; «و ۆىبوراح تۋزەمنوي ادمينستراتسي...»; «وب وتپراۆلەني دەپۋتاتسي وت كيرگيز...»; «و ناگراجدەني...»; «و بوربە س بانديتيزموم... (گارف-تا) » دەگەن سياقتى جانە ت.ب. ىستەرمەن ءبىرشاما تانىسىپ ۇلگەردىك. بۇل ىستەردىڭ وسىنداي «اتويلاعان» اتاۋلارىن كەلتىرىپ وتىرعان سەبەبىمىز، وتارشىلاردىڭ ەل ارداقتىلارىنا قالاي قاراعانىن كورسەتە كەتۋ ەدى. دەگەنمەن، اتالعان تۇلعالار تۋرالى ءبىراز مالىمەتتەر كەزدەستى.

...الىپ تەرريتوريالى جەتىسۋ وبلىسى (سەميرەچەنسكايا وبلاست) 1867 جىلدىڭ 11 يۋلىندە قۇرىلىپ (ف.44. 1 توم), ونىڭ قۇرامىندا 5 ۋەزدبەن بىرگە قاپال ۋەزىنىڭ دە بولعانى بەلگىلى. وسى ۋەزگە قاراستى التىنەمەل (التىن ەمەل) بولىسىندا تەزەك نۇرالين (ابىلايحانوۆ) تۋىپ، ءومىر جولىن وتكىزگەن (جاتقان جەرى التىنەمەل اسۋىنىڭ ەتەگى، «ماقپال» القابىندا). 1871 جىلعى ءتىزىمدى (ف.44.تىزىمدەمە 1. ءىس №39813) مۇقيات وقىساق، مىنانداي دەرەكتەرمەن تانىسۋعا بولادى: التىنەمەل بولىستىعى بارلىعى 7 (جەتى) اۋىلدان قۇرالعان (قازىر ناقتى قاي جەرلەردە ەكەنىن انىقتاۋ مىندەتى تۇر); تىزىمدە ءار وتاعاسىنا تيەسىلى ءۇي-ءتۇتىن (يۋرتوۆلادەلتسى) سانى، ەركەك، ايەلدەر كورسەتىلگەن جان سانى، تيەسىلى مال (تۇيە، جىلقى، قوي), ەككەن ەگىن، جيناعان تارى ءونىمى قانار سانىمەن كورسەتىلگەن. ونىڭ سىرتىندا ءار اۋىلداعى مولدا، مىلتىق، بۇركىت، قاقپان قولداناتىن اڭشىلار، زەرگەر، ۇستا، اعاش شەبەرلەرى، ەتىكشى، تىگىنشىلەر جانە اۋلانعان اڭ مولشەرى قوسىمشا كەلتىرىلگەن. وتاعاسىنىڭ اتى، فاميلياسى «–وۆ» جالعاۋىمەن ورىسشا بەرىلگەن. ۇقىپتى جازىلعانىنا قاراپ، قاپال ۋەزى تۇگەل قامتىلعانىن بايقايمىز. بارلىق جازۋ ءبىر حاتشى-ءپيساردىڭ قولىنان شىققان، سوعان قاراعاندا مالىمەت اۋىلنايلار ارقىلى جيناقتالىپ، كوشىرىلسە كەرەك. ءتۇتىن يەلەرىنىڭ رۋلارى كورسەتىلمەگەن، تەك ەرەكشە بەلگىلەر رەتىندە «تورە» تۇقىمدارىنىڭ اتى الدىندا «سۋلتان»، «س» نەمەسە «سۋل» جازۋلارى بار، بىراق، كوپتەگەن جەرلەردە قويىلماعان (ر. ورازوۆتىڭ تۇسىندىرۋىندە ونداي بولا بەرەدى، ءوز اتالارىن بىلەتىندەر بولماسا، باسقا ادامدار بايقامايدى ەكەن). مال سانىنىڭ از كورسەتىلگەنى انىق كورىنىپ تۇر (ول تۇسىنىكتى دە بولار، سالىق نەمەسە الىپ قويادى...ت.س.س. قاۋىپپەن يەلەرى از كورسەتكەن دەگەن ويدامىز), مىسالى، نەگىزگى مال، جىلقى دەپ ەسەپتەپ تۇرعىنداردىڭ تۇرمىسىن ويىمىزشا، شارتتى تۇردە، بىلاي باعالادىق: ءبىر تۇتىنگە تيەسىلى جىلقى 1-5 بولسا – «كەدەي»; 5-10 – «ورتاشا»; 10-نان اسقانداردى «باي» (تەزەك تورەدەن باسقالارىن. ول كىسىنىڭ مال سانى باسقاشا بەرىلگەن) رەتىندە سانادىق. بۇل جەردە، جىلقى سانى، ءمىنىس، كولىك اتتارى عانا ما، الدە جالپى سانى ما، ول دا تۇسىنىكسىز ەكەنىن ايتا كەتەلىك.

التىنەمەل بولىسىنىڭ باستى ادامى - تەزەك تورە تۋرالى مىنانداي دەرەكتەر بار: №4 اۋىلعا قاراستى، تەزەك ءنۋراليننىڭ شارۋاشىلىعىندا 1871 جىلى 4 ءۇي; 5 ەر; 8 ايەل (بۇدان ءارى 4-5-8; دەپ تسيفرمەن بەرىلەدى); 160 تۇيە، 1000 جىلقى، 200 قوي، 15 قانار تارى استىق جينالعان.

بۇل جەردەگى 4 ءۇي، تورەنىڭ 4 ايەلى مە (نەگىزى ءۇش ايەلىن ناقتى بىلەمىز: «نايمان» - بايقوڭىر; «قوقاندىق» - دانەكەر; «قىرعىز» - تورەتاي، ال، ءتورتىنشىسى تۋرالى «باسشي» اۋىلىنىڭ تۇرعىنى توقان قوجاحاننىڭ دەرەگى بويىنشا، ەسىمى قانت بولعان ەكەن، بىراق، قاي جاقتىڭ، قاي ەلدىڭ، كىمنىڭ قىزى ەكەنىن بىلمەيدى. سول ءوڭىردىڭ تۇرعىندارى تۇگەلدەي دەرلىك بىلەتىن، «سۋلى ماتاي - شىلىكتى قىستاۋىنىڭ» ورتاسىندا «قانتتىڭ سايى» اتالاتىن ساي بارىن ايتا كەتەلىك. بۇدان باسقا سول ءوڭىردىڭ تۇرعىندارى كورسەتە الاتىن «قۇديارحان باستاۋى»، «دانەكەر بۇلاق-وزەنشەسى»، دانەكەرگە قاتىستى «بي قاتىننىڭ جايلاۋى» دەگەن جەرلەر بار ەكەنىن، الدىڭعى جازبالاردا ايتقانبىز. بۇعان قوسىمشا جەرگىلىكتى ەل، تەزەك تورەنىڭ حاتشىسى بولعان بەردىقوجا دەگەن كىسىنى اتايدى. جاتقان جەرى «جاعاتال» (باسشي ا/و) قورىمىندا، كۇمبەزى قازىر دە ساقتاۋلى ء(وز باسىم كورمەدىم) دەسەدى. نەگىزى، باسىنا سالعان ۇلكەن كۇمبەزى بار سەبەپتى، بەلگىلى ادام بولسا كەرەك، الايدا، اۋىز ادەبيەتىندەگىدەي، ەل اۋزىنداعىداي تەزەك تورەنىڭ سايىپكەرى بولعان «جاعالبايلى» تورەباي، «البان» قۇلمامبەت، ەگىزباي اقىندارى دەگەندەي دەرەكتەر ۇشىراسپايدى.

تورەنىڭ ءۇي، ادام سانى كورسەتىلگەندە، وتاۋ قۇرىپ شىققان بالالارىنىڭ دا ءۇيى كورسەتىلدى مە، ول جاعى بەلگىسىز. ءتىزىمدى مۇقيات قاراي المادىم با (الدە «سۋلتان» بەلگىسى قويىلماعان با), بىلاي ويلاساق، باتىرحان، بولاتحان تەزەكوۆتەر، تۋعان جىلدارى - 1840, ال قۇديارحان تۋعان جىلى 1851 جىل (ناقتى قۇجات بار) بولعاندىقتان تىزىمدە بولەك بولۋى دا كەرەك ەدى.  جان سانى 13 ادام، ال كەيىنگى دەرەكتەردە ءوزى قايتىس بولعان سوڭ، مۇراگەرلەر 13 دەپ ايتىلادى، سوعان قاراعاندا 1871-79 ارالىعىندا تاعى ءبىر بالا تۋدى ما ەكەن؟! ءتورت ۇلى دەسەك، ولار بەلگىلى – باتىرحان، بولاتحان، قۇديارحان، سۇلەيمەنحان. تورە قايتىس بولعاننان سوڭعى ۋاقىتتارداعى وقيعالاردا باتىرحاننىڭ، كەيىنىرەك، قۇديارحاننىڭ ەسىمدەرى كەزدەسەدى. قىزدارى (5-ەۋ بولار), كۇيەۋ بالالارى تۋرالى دەرەكتەردى الدىڭعى ەڭبەكتەرىمىزدە ءبىراز كەلتىرگەنبىز.

وسى اۋىلدا قازىرگى ۇرپاقتارى بار ابيش يرالين (1-3-4; 53 جىلقى), مۋرتازا ابيشەۆتەر (1-1-1; جىلقىسى كورسەتىلمەگەن) ەسىمى جانە ءبىز كەيبىرىن مۇلدە ەستىمەگەن (ەستىگەندەرگە جاقشادا قوسىمشا تۇسىنىك بەرىلەدى) كودجاحمەت  يرالين (كەيىنگى دەرەكتەردەگى ادجي-احمەت بولادى), كاسىم، جانيبەك اديلەۆ، اماندىك يرالين، مامىت كۋپانوۆ، كۋۆاندىك يرالين، ساتەمير بادجەنوۆ ء(ادىل ۇرپاعى بەگالىنىڭ ۇلى بولار), نۋرگازى اكيمبەكوۆ («البان رۋىنىڭ» سۇلتانى ابلاي-قۇلاننىڭ ۇلى حاكيمبەكتىڭ ۇرپاعى بولار),  كوسالى (ورفوگرافيا ساقتالدى، بۇدان ءارى دە كەي جەردە سول قالپى بەرىلەدى) ت.ب. «تورەلەر» تىزىمدە بار. ءبىزدىڭ اتامىز، شوقان مازارىنا جەرلەنگەن ساگاندىك ءمادالينننىڭ (الدىندا ايتىلعان اماندىك، كۋۆاندىك يراليندەر تۋعان باۋىرلارى),  1-5-3; 20 جىلقىسى جانە جيناعان 10 قانار استىعى كورسەتىلگەن، ياعني، كەيىنگى ەستىگەنىمىزدەي التى ۇلى بولسا، وندا بۇدان كەيىن دە ەكى ۇلدى بولعان. № 4 اۋىل بويىنشا ءتۇتىن سانى – 198; ەر – 476; ايەل – 419; 1119 – جىلقى بولىپ قورىتىندىلانعان.

№ 1 اۋىل بويىنشا «تورە» ۇرپاقتارىنان (ەستىگەندەرگە جاقشادا قوسىمشا تۇسىنىك بەرىلەدى) چون ات (قازىر ۇرپاقتارى بار) – (1-2-1; 4 جىلقى); دجامەنبەك، جوشى (1-5-1; 2 جىلقى. قازىر ۇرپاقتارى بار), باباك مامىرحانوۆتار; باگۋلبەك، تازابەك شوناتوۆتار، ياعني ءادىلۇلى مامىرحاننىڭ ۇرپاقتارى. بۇلاردىڭ بارلىعى دەرلىك «ورتاشا» داۋلەتتى;

يسمايل، سەردالى، سەيت، كەنەسارى، مۋرات، بەتتەك، كەرمبەك تيۋلەكوۆتار (بايقاي المادىم با، تولەك سۇلتاننىڭ بەلدى ۇلى ساتەمىر تۋرالى مالىمەت كەزدەسپەدى، ياعني كەيىن تۋعان) جانە اديل سەيتوۆ، ياعني «شاپىراشتى رۋىنىڭ» سۇلتانى ءادىلۇلى تولەكتىڭ ۇرپاقتارى. بۇلاردىڭ بارلىعى دەرلىك «ورتاشا» داۋلەتتى;

قازىرگى كۇندەگى شەجىرەلەرگە كىرمەگەن (نەمەسە مەن ەستىمەگەن) «تورەلەردەن» بۋكەي ەتەميروۆ (2-6-3; 30 جىلقىلى، ياعني، «باي») دجولباس بايبۋلوۆ (1-3-2; 1 جىلقى) تىزىمدە بار. بىلەتىندەر بولسا تولىقتىرار.  № 1 اۋىل بويىنشا ءتۇتىن سانى – 195; ەر – 483; ايەل – 418; 286 – جىلقى بولىپ قورىتىندىلانعان.

№ 2 اۋىل بويىنشا «تورە» ۇرپاقتارىنان داۋت اكا (1-1-2; 3 جىلقى), كۋمەك (1-3-3) تيۋلەكوۆتار، ياعني، «شاپىراشتى رۋىنىڭ» سۇلتانى ءادىلۇلى تولەكتىڭ ۇرپاقتارى. № 2 اۋىل بويىنشا ءتۇتىن سانى – 168; ەر – 379; ايەل – 358; 470 – جىلقى بولىپ قورىتىندىلانعان.

№ 3 اۋىل بويىنشا «تورە» ۇرپاقتارىنان سەرعازى، جانگازى، بيكەت، بايات، ومار يراليندەر تىركەلگەن، ۇشەۋىن «باي» داۋلەتتى دەۋىمىزگە بولادى. بەلگىلى ءادىلۇلى ەرالىنىڭ (جاتقان جەرى «كوشەن توعاندا») بۇنداي ۇلدارى بولعانىن ەستىمەگەنبىز، قازىرگى شەجىرەلەردەن دە كەزدەستىرمەدىك، الدە نەمەرەلەرى مە دەگەن سۇراق تۋىندايدى. № 3 اۋىل بويىنشا ءتۇتىن سانى – 168; ەر – 383; ايەل – 401; 1114 – جىلقى بولىپ قورىتىندىلانعان.

№ 5 اۋىل بويىنشا «تورە» ۇرپاقتارىنان، قازىرگى كەزدەردەگى شەجىرەلەردەن كەزدەستىرمەگەن (بىلەتىندەر بولسا تولىقتىرسىن) امزە ابدين; ابدە مايكين; جۋشي، ماممەت كەندجين; دجانبۋبەك بۋتين; بەكسۋلتان دجانبۋبەكوۆ; ابەي، بەكەي دجولدين; سۋلتىباي ابەەۆتەر تىركەلگەن. تىزىمنەن كورىنىپ تۇرعانداي، بۇندا 4 ء(تورت) اۋلەت ادامدارى اتالعان، بارلىعى دا «كەدەي» تۇرمىستا دەۋگە بولادى (جىلقى سانى از 1-2). № 5 اۋىل بويىنشا ءتۇتىن سانى – 204; ەر – 524; ايەل – 446 بولىپ قورىتىندىلانعان.

№ 6 اۋىل بويىنشا «تورە» ۇرپاقتارىنان، سۋلتانگازى تانالين (1-4-2; 4 جىلقى), (ياعني، ءادىلۇلى ءتىنالىنىڭ ۇرپاقتارى); اديل ابۋلحانوۆ (كەيىنگى تاريحي قۇجاتتاردا بار); تۋلۋباي، ۋۆاش، ابەن اكيمبەكوۆتەر («البان رۋىنىڭ سۇلتانى ابلاي-قۇلانۇلى حاكيمبەكتىڭ ۇرپاقتارى) تىركەلگەن. بۇل كىسىلەردىڭ بارلىعىندا 5 ءتۇتىنى، 9 ەر، 8 ايەل جاندارى، 7 جىلقىسى كورسەتىلگەن. № 6 اۋىل بويىنشا ءتۇتىن سانى – 193; ەر – 433; ايەل – 415; 609 - جىلقى بولىپ قورىتىندىلانعان.

№ 7 اۋىل بويىنشا «تورە» ۇرپاقتارى تىركەلمەپتى (الدە «سۋلتان» جازۋى بولمادى، الدە مەن تانىس ەسىمدەردى بايقامادىم). № 7 اۋىل بويىنشا ءتۇتىن سانى – 189; ەر – 445; ايەل – 385; 853 - جىلقى بولىپ قورىتىندىلانعان.

جالپى، قاپال ۋەزى، التىنەمەل بولىستىعى بويىنشا ءتۇتىن سانى – 1315; ەر – 3117; ايەل – 2872; 5958 – جىلقى جانە 3890 قانار تارى جينالعاندىعى كورسەتىلىپ قورىتىندىلانعان.

ءبىزدىڭ «تورە» ۇرپاقتارىن اتاپ كورسەتىپ وتىرعان سەبەبىمىز، قازىرگى ۋاقىتتا وسى ماڭداعى بارلىق ابىلايحانۇلى ادىلدەن تارايتىن بارشا ۇرپاقتارى، «اتالارىنان كىمنىڭ اتى شىقسا، سونىڭ ۇرپاعىمىز» دەيتىن قازاقي داستۇرمەن، بارشاسى وزدەرىن تەزەك تورەنىڭ ۇرپاعى سانايدى. بايقاعانىمىزداي كوپشىلىگىنىڭ اتىن دا ەستىمەگەنبىز، ولاردان ۇرپاقتار بار ما، جوق پا بىلمەيمىز دە! سول كەزدەگى بولىستا 5989 ادام بولسا، 70 جىل وتكەننەن كەيىنگى باستالعان ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىسقا دەيىن قانشاسى ءتىرى قالىپ، قانشالىقتى ءوستى ەكەن دەسەڭىزشى؟! بار بولعانى 60-70 جىل ۋاقىت ءوتىپ، «1916 جىلعى دۇربەلەڭ، توڭكەرىس، اشارشىلىق، قىزىل قىرعىنداردى» كوزىمەن كورىپ، باستان كەشىرگەن حالقىمىزدىڭ قيىندىعىن كوز الدىعا ەلەستەتۋدىڭ ءوزى قورقىنىشتى!

تاعى ءبىر ايتا كەتەتىن جايت، وبلىستىق باسقارمادان قاپال ۋەزدىنىڭ ءىس-قاعازدارىنا جاسالعان تەكسەرۋ-رەۆيزيا قورىتىندىسىمەن تانىستىم (ف.44.ت.1-1), مىنە سول قاعازداردىڭ ىشىندە «...كيرگيزداردىڭ اتاقتى سۇلتان، بي، قۇرمەتتى ازاماتتارى تۋرالى كىتاپ جاقسى جۇرگىزىلىپتى...» دەگەن انىقتاما-قورىتىندى تۇر (كەيبىر ناشار جۇرگىزىلگەن قۇجاتتار دا كورسەتىلگەن). بۇل، سونداي ارنايى كىتاپتىڭ ۇقىپتى جۇرگىزىلگەنىن، سونداي كىتاپتىڭ انىق بولعانىن كورسەتەدى. وكىنىشكە وراي، ارحيۆ قىزمەتكەرلەرى جانە راشيد «ونداي كىتاپتى تاپپادىق، ازىرگە كەزدەستىرمەدىك...» دەسەدى. كىم ءبىلسىن، بولاشاقتا تابىلىپ جاتسا، كوپتەگەن دەرەكتەر شىعار ەدى...

...قازاق قاشان تىنىش ءجۇرۋشى ەدى، اسىرەسە، ورىس اكىمشىلىگى جەل بەرىپ وتىرسا (ولاردىڭ قازاقتى ءبىر-بىرىمەن قىرىلىستىرۋ تۋرالى سان باعدارلامالارى بولعانى انىق), ونداي «سەكرەتنىي دونەسەنيەلەردىڭ» دە تالايىن كورگەنبىز. سونداي ءوزارا قىرقىستاردىڭ ءبىرى 1876 جىلدان باستالعان (ف.44.ت-1-1.77.78.1866-03 گ.گ.). وتارلاۋشى بيلىكتىڭ تەزەكتى السىرەتۋ ماقساتىنداعى ءيزمايلدى قارسى قويۋى، ياعني، تەزەكتىڭ ۇلى باتىرحاندى بولىس قويماقشى بولىپ، وعان قارسى 7 ءبيدىڭ «...پولكوۆنيك تەزەك ابلايحانوۆتىڭ وزدەرىنە كورسەتكەن قىسىمى...» تۋرالى شاعىم-ءىس. وكىنىشكە وراي، 1880 جىلعا دەيىن (تەزەك قايتىس بولعانشا) سوزىلعان وسى ءىستىڭ اياعى نەمەن اياقتالعانىن تولىق بىلۋگە ۋاقىتىم بولماعان ەدى، ر. ورازوۆ ءسال كەيىنىرەك، ءىستىڭ مازمۇنىن ايتىپ بەردى: «...1876 جىلى 20 قاڭتاردا التىنەمەل بولىسىنىڭ 7 ءبيى مەن 7 ستارشىنى تەزەكتىڭ بارىمتاشىلارى ەلدى توناپ، مازا بەرمەي جاتقاندىعىن ايتىپ، جەتىسۋ وبلىسى اسكەري-گۋبەرناتورىنا شاعىمدانادى. بۇل شاعىمعا وراي كەلگەن تەكسەرۋشىلەر شاعىمدى ۇيىمداستىرعان بۇرىنعى بولىس باستىعى يزمايل ەكەنىن اڭعارادى. «التىنەمەلدە بيلىككە تالاساتىن 2 پارتيا بار: ءبىرى – يزمايلدىكى، ەكىنشىسى - تەزەكتىكى. تەزەك ۇلىن بولىس باستىعى بولىپ سايلانسا دەيدى، بىراق ونىڭ كانديداتۋراسى وتپەدى. تەزەكتىڭ وتكەنى مەن بۇگىنى ەش ۇقسامايدى» دەپ مالىمدەدى، ەرەكشە تاپسىرمالار بويىنشا شەنەۋنىك پەرۆۋشين. (قروما. 44-ق.، 1-ت.، 77-ءىس. 6-13 پپ.). بۇل تۋرالى، ياعني، تەزەك تورەنىڭ 1870 جىلداردان باستاپ، پاتشا وكىمەتىنە قارسى كەلگەن كوپتەگەن جەرلەرى بولعان سوڭ، وتارلاۋشى بيلىك، وعان قىرىن قاراعانى جونىندە ايتقان بولاتىنبىز (قاپال ۋەزىنىڭ كومەكشىسىن ۇردى، تونادى دەگەن جالعان ايىپپەن قامالۋى; قىتاي جەرىنە كەتىپ قالۋى سياقتى وقيعالار جەلىسى)...

...بۇدان كەيىنگى بەرى قارايعى جىلداردىڭ حرونولوگيالىق تارتىبىمەن جىلجىساق، «تۇزەمدىك كيرگيز، تارانشى، دۋنگانداردىڭ...» ءوز بەتىمەن قىتايعا كەتۋى، بارۋىن ء(وز جەرلەرىنە، تۋىستارىنا جىبەرمەگەن دەپ تۇسىنگەن دۇرىس بولار) شەكتەۋ، قاتاڭ ەسكەرتۋ جانە «سەرگيوپول-كاپال قىرگىزدارىنىڭ» بارىمتالاسۋى تۋرالى كوپتەگەن قۇجاتتار بار...

...تەزەك تورەنىڭ تىكەلەي ۇرپاقتارى تۋرالى مىنا ءبىر مالىمەتتى (بۇرىن جاريالانعانىن بايقامادىم) دە كەلتىرە كەتەلىك (ف.41.وپ.1.دەلو.587): «پوستونوۆلەنيە سەم-گو وبل-گو پراۆ-يا وب وتكازە وتۆودا زەمەل ۆدوۆى سۋلتانا-پولكوۆنيكا ت. ابلايحانوۆا جەنە كيرگيزا تۋرگەنوۆسكوي ۆولوستي ب. سادىكانوۆا (قاتە) 1905-06». نەگىزى، ىستەرمەن تانىسقاندا مۇقابانىڭ سىرتىنا عانا ەمەس (ادام اتتارى، كەي دەرەكتەر باسقاشا), ىشىنە ءۇڭىلىپ مۇقيات قاراۋ كەرەك ەكەن. وسى ءىستى دە قاراي وتىرىپ، مىنانداي مالىمەتتەرگە قانىق بولدىق: تەزەك تورەنىڭ قىزىنىڭ ناقتى اتى – گۇل اسەل (گۋل اسال), دانەكەردەن تۋعان; ارىز 1905 جىلى جازىلعان، ول ۋاقىتتا دانەكەر دۇنيەدەن وتكەن; قىزدىڭ كۇيەۋىنىڭ اتى، باتتالعازى ساتىلحانوۆ، تۇرگەن بولىستىعىنىڭ قازاعى، الايدا، ەستۋىمشە ءالي تورەنىڭ ۇرپاعى سياقتى ەدى. دانەكەرگە، وسى قىزى سۇراپ وتىرعان جەر 1885 جىلى بەكىتىلىپ بەرىلگەن ەكەن. گۇلاسەلدىڭ ۆيتسە-گۋبەرناتوردان العان جاۋابى: (قىسقاشا) «...ول جەر ءسىزدىڭ شەشەڭىزگە مەنشىككە بەرىلمەگەن، سوندىقتان سىزگە دە بەرىلمەيدى. ال التىنەمەل بولىستىعىنان جەر العىلارىڭىز كەلسە، وسىندا كوشىپ كەلىپ، قوعامداستىقتان سۇراڭىزدار...». تورەنىڭ ەكىنشى بايبىشەسى دانەكەر تۋرالى الدىڭعى جازبالارىمىزدا ءبىراز ايتقان بولاتىنبىز...

...تاريحشى ر. ورازوۆ پانتۋسوۆتىڭ 1898 جىلى جازعان (ۇلى عالىم قايتىس بولعاننان سوڭ 33 جىل كەيىن جازىلعانىن ەسكەرىڭىز) «موگيلا چوكانا ۆاليحانوۆا» ەڭبەگىنە دە، «سول ماڭداعى كىسى، جەر اتتارىن جاقسى بىلەسىز، مۇقيات قايتا قاراڭىز» دەپ ۇسىنىس ايتتى. بۇرىن بىلسەك تە، تالاي مالىمەت بار ەكەن، كەي ماڭىزدى جەرىن قازاقشالاپ، كورسەتە كەتەلىك: «...مازار قويانكوز ستانتسياسىنان 5,5 كم (ۆەرستتى شاقىرىمعا ەسەپتەدىم) جەردە، التىنەمەل ست. باراتىن پوچتا جولدىڭ سول جاعىندا. جولدان كورىنىپ تۇر. اينالاسىنىڭ ءبارى ەگىن، ارىقتار، سوندىقتان اتپەن باراسىز», ياعني، قازىرگى امانگەلدى اۋىلىنان شوقان اۋىلىنا باراتىن ەسكى جول. ول جەرلەردە بۇرىننان ەگىن، كوبىنە تارى ەگىلەتىنىن ەستىگەنبىز. «...قازىرگى كۇندە مازار ەسكىرگەن، جوندەلمەگەن، ماڭايىندا بەيىتتەر كوپ. مازار كۇيدىرىلگەن كىرپىشتەن قالانعان ءتورت باعانادان جانە سولارعا ورناتقان كۇمبەزدەن تۇرادى. قازىرگى كۇندە كۇمبەزى قۇلاپ جاتىر. قۇرىلىستىڭ ۇزىنى - 5,3 مەتر، كولدەنەڭى - 4,3 م.، بيىكتىگى – 2,8 م (ارشىندى مەترگە ەسەپتەدىم). شوقان بەيىتى باسىنداعى ءتورتبۇرىشتى اق ءمارمار تاس-پلياعا: ...زدەس پوكويتسيا پراح... 1865 جىلى قايتىس بولعان،  1881 جىلى ەسكەرتكىش قويىلعان... دەگەن جازۋ بار...», ياعني، قازىرگى شوقان مۋزەيىندەگى بەلگىلى تاس (ۇلى عالىم قايتىس بولعان سوڭ 16 جىلدان كەيىن قويىلعانىن ۇمىتپاڭىز!) «...وسىعان ۇقساس تاس-پليتانى ۆەرنىي قالاسىنداعى جەر سىلكىنىسىنەن كەيىن، حريستيان بەيىتىنىىڭ ماڭىنان كورگەم، ياعني ەكى ەسكەرتكىش دايىندالعان. ول قالاي ول جاققا باردى، كىمگە ارنالدى، ونى بىلمەدىم. قازىر دە سوندا جاتسا، ەل شاتاسۋى دا مۇمكىن عوي...» دەي وتىرىپ، پانتۋسوۆ ەكىنشى تاستا جازۋ بولدى ما، جوق پا ونى ايتپايدى. «...شوقان بەيىتى سۋرەتكە ءتۇسىرىلدى جانە ەكىنشى فوتوعا قالعان مازارلار ءتۇسىرىلدى...»، ياعني، بىزگە جەتكەن فوتوسۋرەتتەن باسقا تاعى ءبىر سۋرەت بار ەكەنى انىقتالدى. ول قازىر بار ما، جوق پا بەلگىسىز.     «...شوقان مازارىنان سولعا قاراي، مايور يرالى اديلوۆتىڭ ۇلكەن، پيراميداعا ۇقساس مازارى (قازىرگى كۇندە ۇيىلگەن توپىراق، توبە كۇيىندە جاتىر), ودان سولعا قاراي ابيش ءيراليننىڭ مازارى. بۇلاردان باسقا حودجا-احمەد يرالين، ماماداير يرالين، كاسىم يراليندەردىڭ بەيىتتەرىندە بەلگى بار» (بۇل كىسىلەردى قازىرگىلەر ەستىمەگەنبىز. پانتۋسوۆ بەلگى بار دەگەندە جازۋى بار تاستار بولدى ما، جوق پا... ول جاعىن ايتپايدى). «شوقان بەيىتى قورشاۋىنىڭ سىرتىندا، بولەك قورشالعان ابيش ءيراليننىڭ بەيىتىمەن بىرگە، مۋحامماد-يار ابيشەۆ، ابباس مۋرتازين، دجۋنيس ابديمۋمينوۆ، دجابينحان حودجا-احمەدوۆ سۇلتاندار جانە سىرگاباي دجارمۋحامەدوۆ، بەكتەميس كىرگىزباەۆ اتتى تولەڭگىتتەر جەرلەنگەن...» (بۇل كىسىلەردەن ءجۇنىس ءابدىمومىنۇلىنان باسقاسىن ەستىمەگەنبىز. كىسى اتتارىن جازعاندا، سول جازباداعى ورفوگرافيانى ساقتادىق). بۇدان ءارى پانتۋسوۆ، «...شوقاننىڭ كىم ەكەنى، قانداي ەڭبەكتەرى بار ەكەنى بىلاي دا بەلگىلى، ءومىربايانىن ايتىپ تا جاتپايىن...» دەي كەلە شىعۋ تەگىنىڭ گەنەالوگيالىق سحەماسىن كەلتىرەدى: «...سۋلتان ابلاي-حان ∞ سايمان (كاراكالپاچكا) – ۆاليحان – چينگيز ∞ زەينەب (دوچ بيا چورمانا) – دجاكۋب; چوكان يلي مۋحامەد-حانافيا پۋتەشەستۆ. ۆ كاشگار; ماحمۋد...» دەي كەلە جازباسىن اياقتايدى. بارلىق كەلتىرىلگەن مالىمەتتەردى پانتۋسوۆ قايدان، كىمنەن العانىن ايتپاعان...

...كەيىنگىرەك كەزەڭنىڭ باستى نازار اۋداراتىن ىستەردىڭ ءبىرى - 1915 جىلدان پاتشا وكىمەتى باستاپ (رەسەي اسكەري ءارحيۆى رگۆيا ف.400.وپ.1. «و پروسشەستۆياح ۆ تۋرك-وم كراە ي سەمير-وي وبل-تي 1916-17 گ.گ.»), 1928 جىلى سوۆەت وكىمەتى نكۆد-نىڭ ارنايى كوميسسياسىن قۇرىپ اياقتاعان («گارف ف.ر.-5325.وپ.4. «سپراۆكا پو يست-ي بوربى سوۆ-وي ۆلاستي س بانديتيزموم نا تەرر-ي كازسسر; 1920-23 گ.گ.») 1916 جىلعى دۇربەلەڭ كەزەڭىن قامتيتىن وقيعالار دەۋىمىزگە بولادى.      1915 جىلعى ىستەردە («...و راسپروسترانەني تۋرەتسكو پودداننوگو م. اليما، ۆ راسپروسترانەني يسلاما ي پانتيۋركيزما...»; «...پريزىۆى زا تۋرتسيۋ...»، «...سبور سرەدستۆ زا تۋرتسيۋ...» «...راسپروسترانەنيە لوجنىح سلۋحوۆ ۆراجدەبنىە روسسي ۆ يليسكوم كراە...» ت.ب.) «...پانتيۋركيزم، پانيسلاميزم ورتالىقتارى ورىنبور، جەتىسۋ، پىشپەك، جاركەنت ت.ب. قالا، اۋىلدار بولدى. مير ياكۋب دۋلاتوۆ پانيسلامدىق يدەيالار تاراتتى، پانتيۋركيست، مەككەدە بولعان زەينەتدين تايزەدتينوۆ، پەتروپاۆلدىق مولدا مۋحامەتجان بەگيشەۆ، جەتىسۋدا مۋحاممەد راحيموۆ، زەينەتدين قوجا، ابدۋل حۋسەين ت.ب. كوپتەگەن ادامدار ۇگىت جۇرگىزدى. جەتىسۋداعى پىشپەك، جاركەنت، قۇلجا قالالارىندا جاسىرىن جيىندار وتكىزدى. كوپتەگەن تۇرىك، ءتىپتى نەمىس اگەنتتەرى ەلدى روسسياعا قارسى ۇگىتتەدى، وعان قىتاي ەميسسارلارى قوسىلدى. گەرمان-كايزەر اگەنتتەرى قۇلجادان باستاپ، بار جەتىسۋدا جەرگىلىكتى نەمىستەردى قولدانا وتىرىپ ۇگىت جۇرگىزىلدى. بەلگىلى قىرعىز مانابى شابداننىڭ ءبىر ۇلى اكەسىمەن كەلىسپەي تۇركيەگە قاشىپ كەتىپ، 1916 جىلدار قارساڭىندا قايتىپ ورالىپ، كوتەرىلىسكە ەلدى ۇگىتتەگەن، ۇيىمداستىرعان ەكەن...  اۋعان ءامىرىنىڭ باۋىرى ناسرۋللا كومەگىن تيگىزگەن... مىنە، وسىنداي جۇمىستاردىڭ ناتيجەسىندە كوتەرىلىس باستالعان...

تۇركىستاننىڭ بارلىق وڭىرىلەرىندە حان سايلاۋ ورىن الدى. مىسالى، تورعايدا ابدۋگاپپار حان بولىپ، ونىڭ ساردارى امانگەلدى يمانوۆ تاعايىندالىپتى. ول 1916 جىلى، حاندىقتان باس تارتىپ، ءوزىن ءامىر ەتىپ جاريالاعان، اۋعان، قىتاي ەلدەرىمەن قاتىناس ورناتىپ، قارۋ-جاراق، وق-دارىلەر ساتىپ العان. بەتپاققارا جەرىندە جازالاۋشى وتريادقا 1000 قارالى كىسىمەن كادىمگىدەي قارسىلىق كورسەتكەن...

پرجەۆالسك، پيشپەك، جاركەنت، قارقارا جەرلەرىندە كوتەرىلىس بۇرق ەتە قالعان، وعان تۇرىك گەنەرالى، جانە ەكى ەۆروپالىق باسشىلىق جاسادى دەگەن جەتكىزۋ-دونەسەنيەلەر بار.  

جەتىسۋدا كوتەرىلىس باسشىسى رەتىندە تەزەك تورەۇلى قۇديارحان سايلانعان. كەيىنىرەك قۇديارحان ۇستالعاندا گەنەرال فولباۋمنىڭ ءوزى سۇراق العان جانە ولتىرتكىزبەگەندىگىن الدىندا ايتقانبىز.

جەتىسۋ جەرىندەگى كوتەرىلىس اياۋسىز باسىپ جانشىلدى، سول كەزدەگى رەسمي دەرەكتەردىڭ ءوزى جاعاڭدى ۇستاتادى: «2600 استام شارۋاشىلىق جويىلعان; 9000 وتباسى زارداپ شەككەن; ورىس وكىمەتى 2094 ورىس ادامدارى ءولتىرىلىپ، 1163 ادامى جوق بوپ كەتتى» دەگەن دەرەكتەر ايتادى (قانشالىقتى شىندىعى بەلگىسىز). ال، قانشا قازاق-قىرعىز، باسقا تۇركىستاندىقتار شىعىن بولعانىن كەلتىرمەيدى.

كەيىن، «تورعايداعى ابدۋگاپار ۋاقىتشا وكىمەتكە باعىنىپ، ا. يمانوۆ سوۆەت وكىمەتىن قولداعان...»

كوميسسيا انىقتاماسى وسىلاي اياقتالىپ، قورىتىندىسىندا «قازاق سسر-ىندەگى كوتەرىلىس، شەتەلدىكتەردىڭ دەمەۋىمەن، پانيسلام، پانتيۋركيست يدەيالارىن قولداعانمەن، جالپى العاندا ۇلت-ازاتتىق سيپاتتا بولدى» دەپ نۇكتە قويىپتى. كوميسسيا مۇشەلەرى باگريانتسەۆ، سپريدونوۆ، چۋماكتار قول قويعان.

بۇل، (100% شىندىق دەۋگە كەلمەيتىن بولار) دوكۋمەنتتەردى قاراي وتىرىپ، سان ءتۇرلى ويلارعا كەتەسىڭ. پاتشا وكىمەتى تۇسىندا باستالعان تۇستارى، سوعىس ۋاقىتىنا ءدال كەلگەندىكتەن، ارينە، وزدەرىنە قارسى مەملەكەتتەردى (كايزەرلىك گەرمانيا، جاپونيا، تۇرىك، ءىشىنارا قىتاي) «ءوز ىشكى» ىستەرىنە ارالاسىپ، «ءوز» «تۇزەمدىك-تۇركىستاندىقتارىن» «وزدەرىنە قارسى قويۋعا ۇگىتتەدى، ولاردىڭ ەميسسار-اگەنتتەرى، جەرگىلىكتى ءدىن قىزمەتكەرلەرى، قوجا-قاجىلار پانيسلاميزم، پانتيۋركيزم يدەيالارىن بارىنشا ناسيحاتتادى، تۇركيەگە كومەك قارجى جينادى...» تۇرعىسىندا جازىلعان جانە وعان قارسى بارىنشا قاتاڭ رەپرەسسيالىق ءىس-شارالار قولدانىلعان. بۇنداي «ەسەپ-دونەسيەنىڭ» كوبى ورتالىقتان قوسىمشا قارجى، اسكەر، قارۋ-جاراق الۋ ءۇشىن جانە وزدەرىنىڭ تەررورلىق-رەپرەسسيالارىن اقتاۋ ماقساتىندا اسىرا كورسەتىلگەندىگىندە ءسوز جوق. بيلىك تاراپىنان، جەتىسۋلىق كازاك، مۇجىقتارعا ۆينتوۆكالار، باسقا قارۋلار تاراتىلىپ، جەرگىلىكتى ۇلتتارعا قارسى ايداپ سالۋ كوپتەپ ورىن العانى جانە ولاردىڭ جاۋىزدىق، باسسىزدىقتارى ەشقانداي قۇپيا ەمەس.

بۇل جەردە گەنەرال-گۋبەرناتور كۋروپاتكيننىڭ گەنەرال فولباۋمعا جازعان حاتىندا «تۇزەمدىكتەردىڭ ءوزارا رۋ-تايپالىق ارازدىقتارىن بارىنشا قوزدىرىپ، ءبىر-بىرىمەن قىرىلىستىرۋدى جولعا قويۋ قاجەتتىگى» انىق ايتىلعان، ياعني، ەجەلگى، «ءبولىپ ال دا، بيلەي بەر» ساياساتى.

جەرگىلىكتى ۇلتتاردىڭ مۇددەسىمەن ساناسۋ ماسەلەسى مۇلدە ايتىلمايدى دا! وتارشىلاردىڭ «تۇزەمدىك»، جالپى تۇركىستاندىق اتاعان «كيرگيز، كايساك، سارت، تۋركەستانتسى، تارانچي، دۋنگان» ەلدەرىنىڭ سول كەزدە ءبارى وزدەرىن ءبىر حالىق ساناعانىنا قۋانساق تا، سولاردىڭ قازىرگى كۇندە قىرعىز، قازاق، تاجىك، وزبەك، ۇيعىر، دۇنگەن ۇلتتارى بولىپ قالىپتاسقانىن ۇمىتپاۋىمىز كەرەك!

قىلىشىنان قان تامعان ستالين تۇسىندا «ولارعا قارسى كەلگەندەردىڭ بارلىعى بانديت» (ەڭ قىزىعى قازىرگى كۇننىڭ وزىندە سونداي «بانديت گريفتەرىندەگى» ىستەرمەن تانىسۋعا كەلگەندە ءبىزدىڭ قۇقىقتىق ورگاندار اسا قۇلىق تانىتا قويمايدى!) اتالعان.

قازاق ەلى سول ءبىر قيىن قىستاۋ زاماندا، ەجەلگى شىڭعىسحان زامانىنان قالىپتاسقان ءداستۇر بويىنشا «حان» سايلاۋ، وتارشىلار جويعان «حاندىق ينستيتۋتتى» قالپىنا كەلتىرۋگە تالپىنىپ، دەربەس ەل بولۋعا ۇمتىلدى! ونى حالىقتىڭ، تورعايداعى ابدىعاپپاردى (باسىندا حان، كەيىن ءامىر) جانە جەتىسۋداعى تەزەك تورەۇلى قۇديارحاندى حان سايلاعاندىقتارىنان كورەمىز...

...تاريحشى ر. ورازوۆتىڭ كورسەتكەن مىنا ەكى باعالى قۇجاتىنان دا ءبىراز نارسەنى اڭعارۋعا بولادى، ءبىرىنشىسى: «جەتىسۋ وبلىستىق اسكەري گۋبەرناتورىنىڭ № 239, 1900 جىلعى، 1-يۋلدەگى بۇيرىعى (قازاقشالاعان مەن). قاپال ۋەزى، التىنەمەل بولىستىعىنىڭ سايلاۋشىلار سەزىندە، № 10 اۋىلدىڭ حالىقتىق ءبيى-سوت (نارودنايا سۋديا) بولىپ، 33 جاستاعى سۇلەيمەن تەزەكوۆ ءبىراۋىزدان سايلاندى. «دالا ەرەجەسىنىڭ 113 بابىنا سايكەس، جاسى تولماعانمەن جانە ورىسشا وقۋدى تولىق بىتىرمەگەنىمەن دە، ونىڭ ورىس گيمنازياسىندا وقىپ، ءۇش كلاستتىق ءبىلىم العانى ەسكەرىلدى. سوندىقتان، سۇلەيمەندى بي-سوت ەتىپ بۇيرىعىممەن بەكىتەمىن» گەنەرال-مايور. (وسى، سەميرەچەنسكايا وبلاستىڭ گەنەرال-گۋبەرناتورى قۇجاتتارمەن سالىستىرساق، يونوۆ ميحايل ەفرەموۆيچ بولىپ شىعادى...).

ەكىنشىسى: ۆەرنىي قالاسىنداعى، ۆەرنىي پروگيمنازياسىنىڭ جوعارى (ەرەسەك) توبىنداعى، ياعني ءۇشىنشى كلاسس وقۋشىسى، ابلايحانوۆ سۋلەيمانحاننىڭ (سوندا جازىلعانى بويىنشا) 1883-84 وقۋ جىلدارىنداعى، وقۋ ينسپەكتورى جانە كلاسس تالىمگەرى (ناستاۆنيك) قول قويعان، 22 دەكابر، 28 فەۆرال، 31 ماي كۇندەرى، ەكىنشى رازريادتىققا وتكەنى تۋرالى كۋالىك (سۆيدەتەلستۆو). بۇل وقۋ پاراعىنان جارىقتىق سۇلەيمەنحاننىڭ ورىس ءتىلى، ەسەپ-اريفمەتيكا، تازا ساۋاتتى-كوركەم جازۋ، سۋرەت ت.ب. پاندەردى تەك قانا 4 پەن 5-كە وقىعانى جانە ءتارتىبىنىڭ، زەيىندىلىگىنىڭ، زەرەكتىگىنىڭ ۇلگىلى، وتە العىر بولعانىن ناقتى بايقايمىز...

بۇل قۇجاتتاردان كورىنىپ تۇرعانداي، سۇلەيمەنحان سۇلتان 15-16 جاسىندا، ياعني، اكەسى تەزەك تورە قاتىس بولعاننان كەيىن 3-4 جىلدان سوڭ، ۆەرنىي پروگيمنازياسىندا وقىعانى بەلگىلى بولىپ تۇر. ال، قالاي وقۋعا باردى، كىمدەردىڭ كومەگىمەن ول جاعىن بىلمەدىك، ايتىلماعان. ۇلكەن اعالارى باتىرحان، بولاتحانداردىڭ ارقاسى دەيىن دەسەك، ولاردىڭ اكەسى قايتقاننان كەيىنگى وزىندىك تۇلعا رەتىندە قالىپتاساتىنداي جاعدايلارى تۋرالى قۇجاتتار، كەيبىر اۋىزەكى دەرەكتەر اسا جاقسى تۇرعىدا ەمەس (تەزەك تورەنىڭ قىزى كۇلحاننىڭ، اكەسى قايتىس بولعان سوڭ، گۋبەرناتورعا جازعان مۇرا ءبولىسۋ تۋرالى شاعىم-حاتى بار ەكەنى بەلگىلى). مۇمكىن، اكەسىن سيلاعاندىقتان ورىس ۇكىمەتى بالالارىنىڭ وقۋىنا جاعداي جاساعان بولار (مەنىڭشە سولاي سياقتى)...

الدىڭعى قۇجاتتاردان التىنەمەل بولىستىعىندا العاشىندا جەتى اۋىل بولعانىن كورسەك، مىنا كەيىنىرەك كەلتىرىلگەن ءبىرىنشى قۇجاتتان، 1900 جىلدارى، اۋىل سانى ونعا جەتكەنىن كورەمىز. حاننىڭ سۇلەيمەن اتتى ۇلى بولعانى (قۇجاتتارعا قاراساق 1867 جىلى تۋعان بولادى) اۋىزەكى شەجىرەلەردە دە (سۇلەيمەنحان) ايتىلادى، الايدا، كەيىنگى تاعدىرى قالاي قالىپتاستى، ول جاعىن ەستىمەدىك...

تورەنىڭ وتباسى تۋرالى، ارتىنان 13 مۇراگەرى قالدى دەگەن دەرەكتى باسشىلىققا الا وتىرىپ، قورىتىندىلاي ايتساق: بايبىشەسى بايقوڭىردان – ۇلدارى باتىرحان، بولاتحان، عازي سۇلتان ۋاليحانوۆقا ۇزاتىلعان قىزى  (قۇجاتتار نەگىزىندە) جانە ەل اۋزىنان جەتكەن دەرەكتەرگە سايكەس، اتاقتى «نايمان رۋىنان مامانيا مەكتەبىن سالدىرۋشى» مامان ۇرپاقتارىنىڭ بىرىنە ۇزاتىلعان قىزى; ەكىنشى بايبىشەسى دانەكەردەن – ۇلدارى قۇديارحان، سۇلەيمەنحان، بەلگىلى ەشمۇحانبەت ابىلايحانوۆقا ۇزاتىلعان قىزى كۇلحان، بەلگىلى ءالي ءادىلوۆتىڭ ۇرپاقتارىنىڭ بىرىنە ۇزاتىلعان قىزى گۇلاسەل (قۇجاتتار نەگىزىندە) ەكەندىكتەرىن ناقتى ايتا الامىز. ال گەينستىڭ «تورەنىڭ ءۇش ايەلى بولعان» دەگەنىنە كەلسەك، ءتورتىنشى ايەلى قانت وزىنەن بۇرىن كوز جۇمعان بولىپ شىعادى. قالعان ءۇش مۇراگەرگە كەلسەك، ول قىرعىز ايەلى تورەتاي جانە ونىڭ ەكى بالاسى بولادى عوي دەگەن ويدامىز جانە دەرەكتەردە كەزدەسكەندەي بۇل كىسىنىڭ تورە قايتقان سوڭ، ۆەرنىيعا كەلگەنىن ەسكەرە وتىرىپ، «الاساپىراندا قايتادان قىرعىز ەلىنە ءسىڭىپ كەتتى مە ەكەن» دەگەن وي مازالايدى. ىزدەستىرگەن ءجون بولار...

ءسوز سوڭى

اتالعان قۇجاتتاردى قاراي وتىرىپ، وسى ءوڭىردىڭ تۋماسى بولساق تا كوپتەگەن شەشىلمەگەن جۇمباقتاردىڭ استىندا قالدىم دەۋىمە بولادى. قازىرگى كۇندەردەگى شەجىرەلەردى، ەل اۋزىنان ەستىگەندەرىمىزدى وسى قۇجاتتارمەن سالىستىرساق، مۇنداعى اتالعان ادامداردىڭ 12-15%-ءىن عانا بىلەدى ەكەنبىز. اينالدىرعان 150 جىلداي عانا ۋاقىت وتكەنىنە قاراماستان، بۇنداعى ەلدىڭ كوپتەگەن وقيعا، ادام اتتارىن ۇمىتىپ، كوپ جەرلەرىن اڭىزعا اينالدىرىپ جىبەرگەنىن دە بىردەن بايقايمىز. الدىندا ايتقانىمىزداي، بۇل دا وتارلىق ساياساتتىڭ ەلىمىزگە قانشالىقتى اۋىر بولعانىن كورسەتەدى.

التىنەمەل بولىستىعى قازىرگى كەربۇلاق، پانفيلوۆ، كوكسۋ، ەسكەلدى اۋداندارىنىڭ، قاپشاعاي قالاسىنىڭ ءبىراز جەرىن الىپ جاتىر دەسەك، بارلىق تەرريتورياسى شامامەن 2 ميلليون گەكتارداي جەردى قۇراپ قالار. مەنىڭ ويىمشا بولىستىقتاعى اۋىلدار (قازىرگىشە) بىلايشا ورنالاسقان: № 1 اۋىل – باسشي. قوڭىرولەڭ ا/وكرۋگتەرى ماڭىندا; № 2 اۋىل – قوڭىرولەڭ ا/وكرۋگى ماڭىندا; № 3 اۋىل – سارىوزەك، قىزىلجار، قاسپان ا/وكرۋگتەرى، ياعني شاعان، لاباسى تاۋلارىنداعى «تاۋ جالايىر» بولىسىنا دەيىنگى جەرلەردە; № 4 اۋىل (تەزەك تورە اۋىلى) – التىنەمەل، شانحاناي، قاراشوقى، سارىباستاۋ ا/وكرۋگتەرى ماڭىندا; № 5 اۋىل – ماتاي تاۋى مەن ىلە ارالىعىندا; № 6 اۋىل – قاتۋ تاۋى مەن ىلە ارالىعىندا; № 7 اۋىل – مالايسارى تاۋىنىڭ اينالاسىندا. ارينە، بۇل ورىس وكىمەتى بەكىتكەن جەرلەر، ال كوشپەلى قازاق بۇعان قانشالىقتى قاراعان ەكەن، ول جاعى بەلگىسىزدەۋ بولار. مىسالى، تەزەك تورەنىڭ قىستاۋى قوڭىرولەڭ ماڭىندا ەكەنىن شوقان جازبالارىنان بىلەمىز، ال بىلايشا، جەردى ءار اۋىلعا بەكىتكەندىك قانشالىقتى رەسمي ساقتالعانىن بىلمەيمىز.

قۇجاتتارعا قاراي وتىرىپ، التىنەمەلدەگى تەزەك تورەنىڭ ۇرپاقتارى ىلەنىڭ سول جاعالاۋىنداعى ءالي ۇرپاقتارى جانە باسقا باۋىرلاستارمەن (تالدىقورعان ءوڭىرى ادامدارىمەن دە) تىعىز بايلانىستا، قۇداندالى ەكەنىن بايقايمىز، تىپتەن، سول جاقتىڭ ءبىراز ادامدارى التىنەمەل بولىستىقتىعىندا تۇرعان. تەزەك تورەنىڭ دانەكەر بايبىشەسىنەن تۋعان قىزىن دا ءدال انىقتادىق. تىزىمنەن ءادىل ۇرپاقتارىنان باسقا دا ادامداردى بايقادىق، ولار قاشان، قالاي التىنەمەلگە كەلگەن، قاي اۋلەتتەردەن ەكەنىن بىلمەدىك. التىنەمەلدەگى ءۇش «تورە» (كوشەن توعان، ماقپالداعى تەزەك تورە جاتقان جەر، اقتوبەدەگى) قورىمدارىندا جاتقان ادامداردىڭ كەيبىرىن بولماسا، ەستىمەگەنبىز دە.

شارتتى تۇردە، بۇرىنعى التىنەمەل بولىستىعى تەرريتورياسىنداعى (كەربۇلاق اۋدانى تۇگەلدەي، پانفيلوۆ-كوكسۋ-قاپشاعاي قالاسىنىڭ ءبىراز جەرى كىرەدى) قازىرگى ادام سانىن سالىستىرساق، 150 جىلدا 8-9 ەسە عانا وسكەنىن كورەمىز. ال، كەيىن كەلگەن باسقا ۇلت وكىلدەرىن، كوشىپ كەلگەندەردى ەسەپتەمەسەك، جەرگىلىكتى، سول بولىستىق تۇرعىندارىنىڭ ناقتى قازىرگى ۇرپاقتارىنىڭ 2-3 ەسە عانا كوبەيگەنىن انىق بايقاۋعا بولادى. مىنە، وسىدان-اق قازاقتىڭ قانشالىقتى قيىندىق-زوبالاڭدار (وتارلاۋ-1916 جىل-سوۆەت كەزەڭى-اشارشىلىق-قۋعىن-سۇرگىن...) كورگەنىن باعامداي بەرىڭىز...

ازامات اقىلبەكوۆ (ازكەن التاي)

اۆتور تۋرالى دەرەك: 

الماتى وبلىسى، التىنەمەل ءوڭىرىنىڭ تۋماسى. ايگىلى تەزەك تورە جانە ونىڭ ۇرپاقتارى تۋرالى ەكى كىتاپتىڭ، كوپتەگەن ماقالا-زەرتتەۋلەردىڭ جانە ءوزىنىڭ ولەڭ-جىرلارى، اڭگىمە-يۋمور-ساتيرالارى جازىلعان  بىرنەشە جيناقتاردىڭ اۆتورى. قازىرگى ۋاقىتتا مەملەكەتتىك قىزمەتتە.

Abai.kz