Týsindirme retinde birer sóz

Qúrmetti «Abai.kz» portalyn shygharushylar!

«Rysqúlovtyng hattary» jariyalanghaly ózekterin rushyldyq uy órtep, jariyalanym maqsatyn kópe-kórneu búrmalaudan tanbaghan sybaylas «qonaqtar» mening túraqty anonim «opponentterime» ainaldy. Mening әr maqalama, tipti,  intelliygensiya forumyndaghy sózime de әdettegilerinshe qara boyau jaghudan jalyghar emes. Olardyng óresiz pikirleri kónil audarugha túrmaytyny anyq. Degenmen, saytqa ózge de kelushilerding qatary mol ekenin eskerip, mening kózqarasyma qatysty bir jalagha qysqasha týsinik bermekpin. Tyrnaq astynan kir izdegishter búdan ondaghan jyl ilgeride jazghan qoghamdyq-sayasy kitapshalarymdy («Lenin ósiyetterine berikpiz», 1974; «Internasionalizm - bizding tuymyz», 1976; «Komsomol ordenderi», 1980 - búl kitapshanyng atyn dúrys kóshirmey, «Komsomol órkenderi»  dep ózgertken) ózderinshe «әshkerelegen» bolady. Ár ashylghan pikir bildiru alanyna solaryn qayta-qayta ornalastyruda.

Týsindirme retinde birer sóz

Qúrmetti «Abai.kz» portalyn shygharushylar!

«Rysqúlovtyng hattary» jariyalanghaly ózekterin rushyldyq uy órtep, jariyalanym maqsatyn kópe-kórneu búrmalaudan tanbaghan sybaylas «qonaqtar» mening túraqty anonim «opponentterime» ainaldy. Mening әr maqalama, tipti,  intelliygensiya forumyndaghy sózime de әdettegilerinshe qara boyau jaghudan jalyghar emes. Olardyng óresiz pikirleri kónil audarugha túrmaytyny anyq. Degenmen, saytqa ózge de kelushilerding qatary mol ekenin eskerip, mening kózqarasyma qatysty bir jalagha qysqasha týsinik bermekpin. Tyrnaq astynan kir izdegishter búdan ondaghan jyl ilgeride jazghan qoghamdyq-sayasy kitapshalarymdy («Lenin ósiyetterine berikpiz», 1974; «Internasionalizm - bizding tuymyz», 1976; «Komsomol ordenderi», 1980 - búl kitapshanyng atyn dúrys kóshirmey, «Komsomol órkenderi»  dep ózgertken) ózderinshe «әshkerelegen» bolady. Ár ashylghan pikir bildiru alanyna solaryn qayta-qayta ornalastyruda.

Samoderjavie túsynda úly Abaydyng imperiya ozbyrlyghynan qorghanu ýshin orys tilin ýirenuge shaqyrghany mәlim. Sol sekildi, Kenester Odaghy túsynda el biylegen kommunistik partiyanyng últ mәselesi haqynda әr kezende qorytyp jasaghan teoriyasyn da bizge jaqsy bilu qajettigi tudy. Múny sovettik dәuirdegi «damyghan sosializm» praktikterining últsyzdandyrugha baghyttalghan  ozbyrlyqtarynan qorghanu ýshin  oqyp  ýirenu qajet edi.      Atalmysh kitapshalar jәne ózge de júmystarym, tipti, birqatar kórkem tuyndylarym sonday maqsatpen tughan. Olardyng barshasynyng ózeginde - kommunistik qúrylys teoriyasyn últtyq mýddeni qorghay bilu ýshin әsire bolishevizmning qatygez praktikasynan saqtanu ýshin iygeru kerek degen ústanym jatyr. Kezinde solardyng barlyghy mening shygharmashylyq júmysshy fәlsafamdy qalyptastyruyma negiz boldy. Sondyqtan da men olardan eshqashan bas tartpaymyn.

Sovettik iydeologiya  kýshinde túrghan uaqyttarda osynday ústanymmen 70-shi jyldardyng alghashqy jartysynda Torghay oblysy diqandary men Barshatas qoy ósirushi komsomol-jastar brigadasy mýshelerine dәrister oqyghanmyn (tezisteri tәuelsizdikting alghashqy jyldary jaryq kórdi). Sonday әreketting 1976 jylghy bir kórinisin («Til ýshin kýrestegi balalar ýlesi») «Abai.kz» internet-paydalanushylar nazaryna byltyr úsynghan. Endi, mine, últtyq mýdde jolyndaghy kýreske kommunizm qisyndaryn 1970 jyly qalay tartqanymyzdy kórsetetin tómendegi maqalany sayttyng oily oqyrmandary ýshin joldap otyrmyn.

Avtor.

25.03.2012

Astanada qazaq tilining - zang jýzindegi memlekettik tilding ensesi kóterile týsuine «Azamat» gazeti hal-qaderinshe ýles qosyp keledi. Jariyalylyq pen qayta qýru sayasaty arqasynda mýmkin bolghan osynau abyroyly sharua toqyraudyn tony jibimey túrghan shaqta da týrli retpen әr jyldarda kórinis berip qalyp jýrgen-di, 6úl jayynda keyingi jyldary aityluda ghoy.

«Azamat» qyzmetkerleri maghan ortaq kýresimizge gazet arqyly ýn qosuymdy ótingende - men oqyrmandar nazaryna osydan jiyrma bir jyl búryn jazylghan myna maqalamdy úsynghandy jón kórdim.

Sol qalpynda - tiline de, stiyline de, siltemelerine de tiymesten, uaqytyndaghy óz ilanymymyzdy, barsha qayratker basshylyqqa alghan, dúrysynda - alugha tiyis dep esepteytin marksizm-leninizmnen tirnektep, tilge paydaly tústaryn izdegenimizdi dәiekter qújat esebinde úsynbaqpyn. Óitkeni, keybir balan payymdaryna qaramastan, múndaghy negizgi aitar oi әli de zәruligin joghaltpaghan eken.

Sondyqtan, aldaghy mindet haqynda bir-eki auyz pikir bildirmes búryn, til mәselesi alpysynshy jyldar sonynda bizdin tústastarymyzdy qalay tolghandyrghanyna kónil audarularynyzdy ótinemin.

Qazirgi men keleshek ýshin!

Internasionalizm degenimiz - halyqtardyng tәuelsizdigi men tendigi, dostyghy, bar últtyng joghary birlikte qosyluy.

Proletarlyq internasionalizm iydeyasy dýniyege marksizmmen birge keldi. Marks pen Engelis isterin algha aparushy úly Lenin óz enbekterinde búl iydeyany damyta týsti.

Bizding elimizde lenindik últ sayasaty is jýzinde jýzege asty. Áriyne, búl úly is jolynda kedergiler bolmay qalghan joq. Sovet ókimetining alghashqy jyldarynan bastap velikorustyq shovinizm boy kórsetti. Últ mәselesindegi búl búrmalaushylyqtyng maqsaty - últ mәdeniyetin, tilin, túrmysyn elemey, últ erekshelikterin joygha tyrysu. Olar Leninge silteydi, odan ýzip-júlqyp sitattar keltiredi. Internasionalizmdi odaqqa kirgen últtardyng birigip-qosyluynda dep týsindiredi. Leninning aty men internasionalizmning maskasyn jamylghan últ mәselesindegi búl búrmalaushylyq - velikorustyq últshyldyqtyn  eng qauipti, eng astarly týri edi. Últtardyng jaqyndasuyna velikorustyq shovinizmnen qorghanudan tughan jergilikti últshyldyqtyng da kesiri mol boldy. Búrmalaushylyqtarmen kýreste partiya dúrys baghdar siltep otyrdy. «... orys shovinizmimen kýresu - orys kommuniysining mindeti. Eger orys emes, týrkstan nemese gruzin kommunisteri orys shovinizmimen kýresti qolgha alsa, múnday kýres antirustyq shovinizm  dep baghalanar edi. Búl bar isti shatastyryp, velikorustyq shovinizmdi bekite týser edi. Tek orys kommunisteri ghana velikorustyq shovinizmmen kýresti óz qoldaryna alyp, ayaghyna deyin jetkize alady», - dedi partiyanyng HII sezindegi bayandamasynda I. V. Staliyn.

Últshyl-búrmalaushylardyng bar týrin talqandap, partiya halyqty internasionalizm ruhynda tәrbiyeledi. SSSR halyqtarynyng myzghymas berik dostyghyn ornatty.

Qazirgi úrpaqqa partiya ózining internasionalizm isindegi bay tәjiriybesi men ony marksizm klassikterining tereng zerttegen enbekterin úsynady. Alayda marksizm dogma emes, mәngi damyp otyratyn ilim. Odaghymyzgha kiretin últtardyng tili, mәdeniyeti manyndaghy ghylymy júmystardyn, tvorchestvolyq aitystardyng jyldan-jylgha kóbeye týsu sebebining ózi osynda. Áriyne, әrtýrli kózqarastardyng dúrys-búrystyghy marksizm-leninizm ilimin mengeru dәrejesine baylanysty.

Internasionalizmning alyp múhityna qosqan bir tamshymyz bolsyn dep biz osy joldardy jazudy maqúl kórip otyrmyz, sebebi  «...qazirding ózinde últtyq problema key jaghdaylarda syrqat baghyt alyp otyr, biz әli kýngi últtyq mәdeniyetting damu perspektivasynyng lenindik týsinigimen jәne halyqtar dostyghy iydeyasymen birshama qayshylyqtaghy kónil-kýilermen kezdesudemiz». (M. Parhomenko, «Halyqtar dostyghy» jurnaly, №1, 1967). Osynday kózqarastarmen polemikagha kiru kerek, óitkeni syn - qoghamnyng qozghaltqysh kýshi.

Tómengi әngimemiz Sherbakov enbegining tónireginde bolmaq. (A. V. Sherbakov, «Oqushylargha internasionaldyq tәrbie beruding ghylymiy-pedagogikalyq negizderining key mәseleleri». Kandidattyq dissertasiyanyng avtoreferaty. Almaty. 1969).

Bizdi ә degende avtordyng starty tanqaldyrdy. Ol: «V. I. Lenin óz enbekterinde sosializm túsynda últtardyng tek jaqyndasuy emes, birigip-qosyluy (sliyaniye) bolatynyn danyshpandyqpen kóre bildi», - deydi de Leninnen myna ýzindini keltiredi: «Sosializmning maqsaty: adamzattyng úsaq memleketterge bólshektenip bytyrauyn jәne últtardyng oqshaulanu ataulysynyng qandayyn bolsa da joy ghana emes, tek últtardy jaqyndastyru ghana emes, sonymen birge olardy biriktirip-qosu bolyp tabylady». Odan әri bylay jalghastyrady: «V.IY.Lenin búl  prosestegi mektepting roline núsqady. Ózining «Mәdeniy-últtyq avtonomiya turaly» júmysynda «ómirde jýzege asyrylyp jatqan nәrse mektepte dayyndalatyn boluy ýshin últtardyng mektep isinde biriguine qol jetkizu kerektigin» atap aitty». Búdan song dissertant últtardyng qosyluyna Qazaqstan mektepterining materialdaryn iykemdep, oiyn órbite beredi.

Dissertasiyanyng songhy betterinde keltirilgen paydalanylghan әdebiyetter tiziminen Lenin shygharmalarynyng úzyn tizbesin kórgende kónilimizge avtor olarmen shyn tanys emes-au degen kýdik úyalady. Ras, Lenin sosializmdi últtardyng birigip-qosylu prosesi bolatyn formasiya retinde sipattady. Biraq ol búl prosesting kóp últty bir memlekette - bizding memlekette boluy mýmkindigin aitqan joq qoy. Kerisinshe, ómirining songhy jyldaryndaghy, kóp últty bir elde, bizding elde, proletariat diktaturasy ornaghannan keyingi jyldardaghy jazylghan «Kommunizmdegi «solshyldyqtyn» balalyq auruy» atty iri enbeginde  «halyqtar men elderding arasynda últtyq jәne memlekettik aiyrmashylyqtar tipti býkil dýnie jýzi kóleminde proletariat diktaturasy ornaghannan keyin de óte kóp uaqytqa deyin bola bermek» ekendigin jazghan. Al últ aiyrmashylyqtary sosialistik bir elde joyylady degen әreketterdi «bos qiyal» dep bólgen. (V. I. Leniyn. Shygharmalary, 31-tom, 80-bet). Bayyptap qaraghan bolsa, ózi ýzindi keltirip otyrghan «Sosialistik revolusiya jәne últtardyng ózin-ózi biyleu pravosynan» mynaday joldardy kórgen bolar edi: «Adamzattyng taptardy jonggha ezilgen tap diktaturasynyng ótpeli dәuiri arqyly ghana jete alatyny siyaqty, adamzat últtardyng sózsiz birigip qosyluyna da barlyq ezilgen últtardyng tolyq azat etiluinin, yaghny olardyng bólinu erkindigining ótpeli dәuiri arqyly ghana jete alady» (V. I. Lenin Shygharmalary. 22-tom. 150-bet).

Leninning últ mәselesi jónindegi oilary bir-eki enbegimen shektelmeydi, sol sebepti onyng ilimining jelisin bólshektemey ýirenu kerek. Olay etpey, әri konteksten jeke sitattar bólip-jaryp alyp qarau - keyde Lenindi qate týsinuge әkep tireydi.

«Orys tilin oqytudyng ondy yqpaly arqasynda, - dep jazady dissertant, - qazaq balalary esh qiyndyqsyz, óz tilekterimen jәne ata-analarynyng tilegimen orys klastary men mektepterinde oqytyluda, orta mektepti bitirgen song oqularyn sabaq orys tilinde jýrgiziletin vuzdarda jalghastyruda. Búl Qazaqstan jastaryna moskvalyq vuzdarda da, elimizding basqa respublikalarynyng qalalarynda da oqugha mýmkindik tughyzyp otyr. Ýstimizdegi 1968-69 oqu jylynda oqushy qazaqtardyng 31,9 prosenti orys tilinde oqytatyn klastar men mektepterde oquda. Qazaqstannyng jeke oblystarynda múnday balalardyng prosenti odan da joghary boldy».

Ol búdan internasionaldyqty kóredi.

«Internasionaldyq tәrbiyede «aralas» mektepting roli zor. Múnday mektepterding kóbengi onda oqushylardy halyqtar dostyghy ruhynda tәrbiyeleuge óte ynghayly jaghdaylar jasalatynyn dәleldep otyr».

«Aralas» mektepte eki oqu jospary bar: qazaq tilinde oqytylatyn klastyng oqushylary qazaq mektebining oqu josparymen, al orys, nemese basqa tilde oqylatyn klastyng oqushylary - sәikes mektepterding oqu josparymen oqytylady. Orys tilinde oqytylatyn mektepterde erikti týrde qazaq tili men әdebiyetin oqytu qarastyrylghan, al tarih pen geografiyanyng jalpy kurstarynda Qazaqstannyng tarihy men geografiyasy oqylady».

«Aralas» mektepterde, bir tilde oqylatyn basqa mektepterdegidey, bir pedagogikalyq kollektiv jasalady».

«Aralas» mektepterde, bir tilde oqytylatyn basqa mektepterdegidey, bastauysh jәne jalpymekteptik oqushylar kollektiyvi jasalady».

«Aralas mektepterde qazaq, orys oqushylar, basqa últtardyng balalary jalpymekteptik pioner jәne komsomol úiymdaryna biriktirilgen».

Áriyne, «aralas» mektepterde oqushylar kollektiyvi de, múghalimder kollektiyvi de sabaqtan tys mezgilde oryssha sóileydi, onysy qazaq klastary  oqushylarynyng orys tiline jetik boluyna әser etedi.

Orys tili sovet halyqtarynyng bәrine týsinikti. Ony barshagha ortaq etken - orys erki emes, tarihtyng ózi. Orys tilin ýirenuge jappay qúshtarlana úmtyludyng syrynyng ózi osynda.

IYә, qazaq balalarynyng ýshten biri orys mektepterinde oqityn kórinedi. Osy jәy bizdi qanshalyqty quantar eken?

Ana tili - qangha sheshe sýtimen birge singen tughan til, últ tili - sol tilde sóileytin әr azamat ýshin eng baghaly qazyna, maqtanysh. Endeshe, әngime ana tilining ómirde alatyn ornyna kelgende, meylinshe sabyrly, oily bolghan abzal.

Últ tili ne ýshin kerek?

«Dýnie jýzinde proletariat jenip, sosializm túrmysqa engende bir tildi jalpy sosialistik (týri de, mazmúny da) mәdeniyetke biriktirip qosu ýshin bir eldegi  proletariat diktaturasy  kezinde týri últtyq, mazmúny sosialistik mәdeniyetti qúlpyrtu, mine, últ mәdeniyeti jónindegi mәseleni lenindik tolghaudyng dialektikalylyghy», - dedi Stalin partiyanyng HVI siezining minbesinen.

Últtardyn, últtar mәdeniyetining jaqyndasuynyng basty sharty - qúlpyru, ózining bar mýmkindigin aiqyndap, órkendeu, týri últtyq, mazmúny sosialistik mәdeniyetting damuy. Alayda, últ tilisiz qanday últtyq mәdeniyet boluy mýmkin? Ádebiyettin, iskusstvonyng bar shedevrleri últ tili, últtyq órnek arqyly jasalghan joq pa? Endeshe «ómirde jýzege asyrylyp jatqan nәrse mektepte dayyndalatyn boluy» kerek. Últtyq mәdeniyetti týsinip, qadirleytin, onyng damuyna at salysatyn úrpaqty mektepte tәrbiyeleu kerek. Mektep últtyq mәdeniyetting әri negizi, әri jarshysy bolu kerek. Kishi bolsyn, ýlken bolsyn, әr halyqtyng mәdeniyetin qadirley biluge, shyn sýie biluge shaqyru kerek. «Internasionalizm... últtylyqtyng kishirengi men kedeylenuinen tumaydy. Kerisinshe, últtyq mәdeniyet qay jerde qúlpyrsa, sol jerde internasionalizm tuady. Búl shyndyqty úmytu - jetekshi joldy joghaltu, óz betindi joghaltu, teksiz kosmopolit bolu degen sóz... Óz otanynyng shynayy patrioty bolmay... internasionalist bolu mýmkin emes. Eger internasionalizmning negizine basqa halyqqa degen qúrmet qoyylghan bolsa, onda óz halqyn qúrmettemey, sýimey - internasionalist bolu mýmkin emes»... - dep qanday әdemi aitty A. A. Jdanov búdan 22 jyl búryn.

Qazaq balalarynyng ýshten biri orys mektepterinde oqityn kórinedi, tanyrqaytyn ne bar, elimizdegi últaralyq qatynasty qamtamasyz etetin tildi balalarynyng jetik mengeruine әrkim qúmar. Osy tilekti әli kóp qazaq mektepteri qanaghattandyryp jýrgen joq. (Qazaq mektebining oqushylaryn orys tiline jetildiru - pedagogikanyng talay júmys talap etetin tarmaghy). Sol sebepti balalaryn auyldyq jerdegiler erikti týrde orys klastaryna beredi. Qalada ósken balalar orys tiline bylay da jýirik, sonda da orys mektebine barady. Óitkeni qazaq mektepteri sausaqpen sanarlyq ta, ata-analary kýnine balalaryn jerding týbine jetektep qinalghylary kelmeydi nemese mýmkindikteri bolmaydy.

Al orys klastary men mektepterinde, ókinishke oray, qazaq tilin oqytu óte tómengi dәrejede. Ýsh-tórt jyl aptasyna eki qyryq bes minuttan ghana «erikti týrde» oqytu, moyyndau kerek, orys týgil, qazaq balalarynyng sauatyn ashugha jaramaydy. Nәtiyjesinde, múnday mektepte oqyghan qazaq balalarynyng (avtor atap kórsetken barlyq qazaq oqushylarynyng 31,9 prosentinin) jartysynan kóbi ana tilinde sauatsyz. Múnyng saldarynan, әsirese, ýlken qalalarda túrghandar ýshin últ úghymy әnsheyin anketalyq belgi ghana.

«Til turaly aityp últty týsindirgende ertede asa qatelese qoymaghan», - depti Ovanes Tumanyan, tilding әr halyq ýshin, әr halyqtyng túrmysy men kýneltui ýshin  basty faktor ekenin aita kelip. Demek, tilin joghaltqan adamnyng últ mәdeniyeti ýshin paydasy shamaly. Ol mәdeniyetin, mәdeniyetting әdebiyet, iskusstvo, til syqyldy aspekterin qosa joghaltty.

Oylanynyzshy óziniz, oghan ghasyrlar boyy úrpaqtan-úrpaqqa auyzsha berilip kelgen ghajap dastandardyn, Abaydyn, Múqtardyng ana tilindegi esigi jabyq, oghan әri múndy, әri әsem halyq әnderi týsiniksiz, ol qazaqtyng jyldan jylgha qanat jayyp kele jatqan sahna ónerinen de lәzzat ala almaydy, últ mәdeniyetining órkendeuine ýles qosudan túl ol qazaq pa? Joq! Ol bet-pishininde últynyng genetikalyq belgileri ghana saqtalghan, assimilyasiyalanghan jan.

Dau joq, sosializm túsynda key últtardyng birtindep assimilyasiya prosesine úshyrauy joqqa shygharylmaydy. Sebebi ol basqa quatty últtardyng damuyna tireledi de, proletarlyq jalpyadamzattyq mәdeniyetti anyqtay týsedi. Degenmen, bizding maqsatymyz - últtardyng assimilyasiyalanuyn tezdetu emes (ghasyrlar boyy qalyptasqan dәstýrding birneshe ondaghan jylda týbirimen ózgerui mýmkin deu marksizm-leninizmning bay qazynasynan eshtene úqpaghandyq bolar edi), últ mәdeniyetinin, tilining odan әrmen damy beruine jaghday tughyzu. Olay bolsa, jetkinshekterdi últ dәstýrin qúrmetteuge, tili men mәdeniyetin sýiyge tәrbiyeleu - naghyz internasionaldyq is, naghyz internasionaldyq tәrbiye, halyqtarymyzdyng qazirgiden de tyghyz jaqyndasuy men dostasuynyng aiqyndaushysy.

Dissertant orys mektebin bitirgen qazaq balalarynyng oryssha oqytatyn instituttarda, moskvalyq vuzdarda oquyn jalghastyrugha mýmkindik alghanyn aitady. Oryssha oqytatyn instituttar men óz respublikamyzdan tys oqu oryndarynda qansha qazaq mektebin bitirgen jastar oqyp jýrgenimen onyng әuestenbegeni ókinishti-aq.

Ol «aralas» mektepting manyzyn uaghyzdaydy. Sonysynyng kónilge qonymsyz ekenin aituymyz kerek. Últ tilinde ótken pәnnen basqa qoghamdyq ómirining bәri bólek tilde jýru - óz mәdeniyetin eleusiz yghystyra beru degen sóz. Sóz reti kelip túrghanda, Qazaqstandaghy jalghyz últtyq institutta (qyzdar pedagogikalyq instituty) qoghamdyq úiymdar jinalystarynyng ana tilinde ótkizilmeui ýlken qatelik ekenin atay ketkimiz keledi. Múnday әdetter últ tilinin, mәdeniyetining órkendeuine eshqashan jaghday tughyzbaydy. «Aralas» mektepke biz qarsy emespiz. Ol ózin iri qalalarda sózsiz aqtay alady. Qalalyq mektepterde últtyq klastar tobyn kóbeytu arqyly tәrbiyelenushilerding tughan halqyna sýiispenshiligin saqtauyna kómektesken bolar ek.

Partiyanyng H sezinde Leninning basshylyghymen jobalanyp qabyldanghan rezolusiyada «ana tilindegi kurs pen mektepterding jalpy bilimdik týrin de, kәsiptik-tehnikalyq týrin de keneytip iske qosu» aitylghan. Halyq orys tilin jetkilikti ýirendi dep eseptegendikten be, qazirgi qazaq auyldaryndaghy kәsiptik-tehnikalyq uchiliyshelerde sabaq orys tilinde jýredi. Shynynda, orys tilinde jýredi degen aty ghana. Sabaq jýretin til kokteylin esty qalsa - qazaqsha balamasy bola túra, bóten sózdi talghamsyz paydalanu tilimizdi bayytpaydy, shúbarlay týsedi - tildi qúrmettey biletin kimde-kim bolsyn yzadan bugha ainalyp keter edi, eger aghartushy Ybyray mәiitinen túryp keler bolsa, izinshe qayta óler edi. Qazaq auylyndaghy uchiliyshe kursanttarynyng deni qazaqtyng balalary bolsa da oqulyqtardyn, plakattardyng qazaqshasy joqqa tәn, programmalar oryssha keledi, jurnal oryssha toltyrylugha tiyis. Men óz tәjiriybemnen bilemin, múnday jaghdayda túrghan birde-bir uchiliyshe sapaly mehanizator dayyndadyq dep maqtana almaydy. Uchiliyshege 14-16 jasar, oryssha sózdik qory az auyl balalary keletinin bile túra, olardyng ana tilining eskerilmeui, mening oiymsha, jinishkelengen tayaqtyng bir týri. Ana tilinde alghan bilim bekem bolady. Al «ózining túrmys, júmys jaghdaylaryna qaray orys tilin biluge múqtaj adamdar ony tayaqtyng kýshinsiz de ýirenedi» (V. I. Leniyn. Shygharmalary. 20-tom. 62-bet).

«Kommunistik qogham qúruda jәne sosialistik últtardyng dabyldatqan qosyluynda orys tilining roli tipti zor», - deydi dissertant. Sonshalyqty sony nәrse emes. Oghan deyin de últ tilin tastap orys tiline kóshuge ýgitteushiler, kommunizmge bir tilmen keleyik dep shaqyrghandar, últtyq tilderding joyylu grafiygin úsynghandar tabylghan. Múnday nauqas oilargha shynayy internasionalister tereng ayanysh sezdiredi.

SSSR halyqtarynyng ómirine orys tilining jappay enuinen talay jelókpe olardyng sinisu prosesin kórip jýr. Sherbakov bolsa orys tilinde sóiley alatyn últtardyng «dabyldatqan qosyluyn» kýtude. Búlardyng marksizm ýiretetin últtyng negizgi belgilerin - últ degenimizding tildin, territoriyanyn, ekonomikalyq ómirding jәne mәdeniyetinen kórinetin psihikalyq sipatynyng tarihy qalyptasqan ortaqtyghy ekenin úmytqandary aqiqat.

Qúrmetti dissertantqa qazaq halqynyng Qazaqstan jerin mekendegen ýisin, qypshaq, arghyn siyaqty kóptegen ru, taypalardyng qosyluy men assimilyasiyalanuynan qúraldy dep týsindiriletini qúpiya emes bolar. Biletinine qosymsha qyp, osydan tórt-bes ghasyr búryn sinisip ketti dep sanaytyn rulardyng әli kýngi ajyratylatynyn, qazirgi úrpaqtyng da rulastaryn tuysqan tútatynyn, eng bastysy, әr rudyng ózindik key psihologiyalyq erekshelikterining saqtalghanyn aitsaq, sosialistik últtardyng jaqyn mezgilde «dabyldata qosyluy» turaly qiyalyna dissertanttyng ózi de shәk keltirer dep oilaymyz.

Internasionalizmning lenindik týsinigining negizinde últtardyng joghary birlikte qosyluy jatyr. Eger terezeleri teng kelmey, birining shoqtyghy biyik, ekinshisi jýdeuleu bolsa, onda ol proletarlyq internasionalizm ýiretetin qosylu emes, iri últtyng kishisin jútuy bolady. Tek Oktyabri revolusiyasy ghana qol jetkizgen mýmkindikting arqasynda es bilgeli túnshyghyp kele jatqan halyqtar boy jaza bastady. Eng kishkentay degen últtardyng ózinen әlemge әigili sanlaqtar shyqty. Sonda da, qay últty alsaq ta - bolghannan boladysy kóp, ýitkeni bar asyl tasyn jarqyratyp shygharugha, artqa salghan elu ýsh jyl qas qaqqanday-aq qysqa merzim ekeni anyq. Sol sebepti biz ana tiline, bergeninen bereri mol, últ mәdeniyetining negizi - últtyq tilge úqypty qarayyq deymiz.

Sonymen, ana tilining pәn retinde ghana qaluy, sabaq kezinen basqa uaqyttarda onyng qoldanylmauy - kózdegen maqsatymyzgha jetkizbeydi. Shәkirt ózining tәrbiye, bilim aludaghy әrbir qadamyn kóp últty Otanymyzdyng qasiretti ótkenimen, halqynyng jarqyn bolashaq ýshin ýzdiksiz kýresimen baylanystyrghanda ghana últaralyq dostyqqa, internasionalizmge ýirene alady. Tarihty ýiretuden basqa taghy bir baylanystyru sharasy Sherbakov enbeginde kórsetilgen, ol - mektep oqushylaryna Leninning últ sayasatyn oqytu.

Mine,  oqushylardy internasionalizm ruhynda tәrbiyeleudegi birden-bir dúrys sheshim!

Oqushylargha layyqtap jýielengen Leninning basty enbekterin, partiyanyng últ mәselesi jónindegi sezderining materialdaryn oqytugha, oqytqanda da ózine týsinikti, qanyna singen ana tilinde oqytugha men qos qolymdy kóterip dauys beremin.

Kóp últty Otanymyzdyng әr azamatyna internasionaldyq tәrbie berip, mazmúny sosialistik, iydeyalyq úmytylysy bir últtar mәdeniyetining jayyn oilaudan basqa ne qam bar bizde. Bar jigerimizdi sosialistik últtardyng býgingi tolyqqandy damuy men ertengi quatty qúlpyruyna arnau - ómirimizding mәni ghoy. Endeshe, búl saladaghy әr ghylymy enbekting laylanbauyna, kristalday taza, móldir boluyna at salysu - paryzymyz.

Siz ben biz Sherbakov jazghan ghylymy enbekting negizgi oiyna ghana kishigirim taldau jasap óttik. Sonyng ózinde onyng teoriyalyq tiregi leninizm emes, voluntarizm ekenine kózimiz jetti. Bolashaqta últtardyng qosyluyn jaqtaytyn bizderding qazirgi kezde qúlpyruyna jaqtyghymyzdy, bolashaqta memleketting qúruyna jaq bizderding býgingi mýnderi quattanuyn qoldaytynymyzdy týsinbegenderdi, ótpeli dәuirimizding osy ózindikteri men «qayshylyqtaryn» úqpaghandardy Stalinning «marksizm ýshin óldi» dep sanaghany mәlim. Halyqtar dostyghy iydeyasyn Sherbakovtyng últ әrtýrlilikterin elemesten, elimizdegi sosializmning úly jenisining maqsatyn eskermesten orys tilimen ómir sýruge әkep tireui, qatty aitsaq keshirim eter, Resey patshasynyng otarshyl burokrattary jýrgizgen orystandyru sayasatynan bir de kem emes. Tipti, russifikatorlyq әreketting patshanyng dóreki tayaghynan da qaterli, marksizmmen toqylghan astarly týri.

Au, últtyq-otarshyldyq ezgige qarsy ne ýshin alysty әkelerimiz? Ne ýshin telegey-teniz qan tógildi? Ne ýshin bir jennen bilek shygharyp Lenin tuyn kóterdik? Tezirek orystanu ýshin be, әlde, shanyraq kóterip, týtin týtetetin, óz «meni» bar el bolu ýshin be? Áriyne, songhysy ýshin! Solay ettik te!

Kópúltty otanymyzdyng halyqtarynyng dostyq qarym-qatynasyna tilderi kedergi etedi dep kim aitady? Olardyng internasionaldylyghynyng ózi, dostyghynyng ózi birine-biri pash eter, tәjiriybe almasar tili men mәdeniyeti barlyghynda emes pe? Olay bolsa, últ mektebine, últ mәdeniyetining ósip-óner tamyryna nelikten balta shabugha tiyispiz? Qaydaghy bir maniyaktyng jaqsy taqyrypty jalghan ilimmen bylghauyna, tәtti sózdermen halyqtar dostyghyn, internasionalizmdi dәriptegen bop, shyn mәninde bir kezderi orys shovinisterining qolynan kelmey qalghan isti internasionalizmning jalauymen býrkemelep ómirge qaytadan jeteleuine qalay tózuge bolady?

Kommunistik úrpaqqa tәrbie berude Sherbakov tandap alghan әdisting partiyamyzdyng sayasatyna qayshy ekenin kóru, bәlkim, endi eshkimge qiyn soqpas. Alayda, bizding tózimimiz leninizmge osynsha jat enbeksymaq iyesine ghylymy dәreje beruge deyin jetipti. Ghalym degen sonshama qadirli lauazymdy oiy bóten әldebir subektivistke berip nege arzandattyq? Nening saldarynan búlay? Ghylymy Kenesting partiyalyghyn joghaltqanynan ba, nemese, sol qúrmetti orynda otyrghandardyng óresining tarlyghynan ba? Qansha kónilsiz bolghanmen, búl mәsele kýn tәrtibine qoyylyp, dúrys sheshimin tabugha tiyis.

Nauryzdyng 14-i, 1970 j.

Mine osylay ashynghan edik sonau alystap bara jatqan jas kezimizde. Qazir búghan pәlendey týsinikteme beruding qajeti bolmas, әitse de bәrimizding memlekettik til mәrtebesi ýshin kýresimizde este túratyn bir jәitti ortagha salugha tiyispin be deymin.

Qazaq tilining qoghamdyq-sayasy funksiyasynyng taryluyna - respublikada basqa halyqtardyng ýles salmaghy kýrt artyp ketui sebep bolghany belgili. Alayda mýnday ahualgha qazaqty sinirip, eritip bara jatqan orys jәne basqa halyqtar kinәli emes, olardy sonday kelensiz jaghdaygha - is jýzinde qazaq tilin joyshy faktor dәrejesine týsirgen sayasatty jýzege asyrushy ýkimet kinәli.

Demek, qazirgi tanda tilding әli de túmshalanyp, qayta qúrudyng janasha toqyrauyna úshyrauly jaghdayyn - memlekettik dәrejedegi is-shara jýiesin jýzege asyru arqyly ýkimet qana dúrystay alady.

Ýkimet ózine qarasty barlyq mýmkindikterdi iske qosa otyryp, búrynghy til sayasatynda orys tildi halyqtar ókilderinin, ókinishke qaray, qolshoqpar, qosyndynyng eritkishi, assimilyator rolinde bolghanyn moyyndasa, kýlli orys tildiler men sonau sayasattyng ashyq qúrbandary - tilin joghaltqan 40 prosent qazaq - ózderin búrmalanghan sayasattyng qanday kýige týsirgenin, yaghny qazaq halqynyng tilin joghaltuyna óz erikterinen tys kinәli ekendigin sezinse - býgingi kýnde týrli aila-sharghymen kórsetip jýrgen memlekettik tilge qarsylyqtaryn qoyar edi.

28.06.1991.

«Azamat» gazeti, № 8, 1991 jyl

«Abay-aqparat»