بەيبىت قويشىباەۆ. ءتىل تاعدىرى – ەل تاعدىرى
تۇسىندىرمە رەتىندە بىرەر ءسوز
قۇرمەتتى «Abai.kz» پورتالىن شىعارۋشىلار!
«رىسقۇلوۆتىڭ حاتتارى» جاريالانعالى وزەكتەرىن رۋشىلدىق ۋى ورتەپ، جاريالانىم ماقساتىن كوپە-كورنەۋ بۇرمالاۋدان تانباعان سىبايلاس «قوناقتار» مەنىڭ تۇراقتى انونيم «وپپونەنتتەرىمە» اينالدى. مەنىڭ ءار ماقالاما، ءتىپتى، ينتەلليگەنتسيا فورۋمىنداعى سوزىمە دە ادەتتەگىلەرىنشە قارا بوياۋ جاعۋدان جالىعار ەمەس. ولاردىڭ ورەسىز پىكىرلەرى كوڭىل اۋدارۋعا تۇرمايتىنى انىق. دەگەنمەن، سايتقا وزگە دە كەلۋشىلەردىڭ قاتارى مول ەكەنىن ەسكەرىپ، مەنىڭ كوزقاراسىما قاتىستى ءبىر جالاعا قىسقاشا تۇسىنىك بەرمەكپىن. تىرناق استىنان كىر ىزدەگىشتەر بۇدان ونداعان جىل ىلگەرىدە جازعان قوعامدىق-ساياسي كىتاپشالارىمدى («لەنين وسيەتتەرiنە بەرiكپiز»، 1974; «ينتەرناتسيوناليزم - بiزدiڭ تۋىمىز»، 1976; «كومسومول وردەندەرى»، 1980 - بۇل كىتاپشانىڭ اتىن دۇرىس كوشىرمەي، «كومسومول وركەندەرi» دەپ وزگەرتكەن) وزدەرىنشە «اشكەرەلەگەن» بولادى. ءار اشىلعان پىكىر ءبىلدىرۋ الاڭىنا سولارىن قايتا-قايتا ورنالاستىرۋدا.
تۇسىندىرمە رەتىندە بىرەر ءسوز
قۇرمەتتى «Abai.kz» پورتالىن شىعارۋشىلار!
«رىسقۇلوۆتىڭ حاتتارى» جاريالانعالى وزەكتەرىن رۋشىلدىق ۋى ورتەپ، جاريالانىم ماقساتىن كوپە-كورنەۋ بۇرمالاۋدان تانباعان سىبايلاس «قوناقتار» مەنىڭ تۇراقتى انونيم «وپپونەنتتەرىمە» اينالدى. مەنىڭ ءار ماقالاما، ءتىپتى، ينتەلليگەنتسيا فورۋمىنداعى سوزىمە دە ادەتتەگىلەرىنشە قارا بوياۋ جاعۋدان جالىعار ەمەس. ولاردىڭ ورەسىز پىكىرلەرى كوڭىل اۋدارۋعا تۇرمايتىنى انىق. دەگەنمەن، سايتقا وزگە دە كەلۋشىلەردىڭ قاتارى مول ەكەنىن ەسكەرىپ، مەنىڭ كوزقاراسىما قاتىستى ءبىر جالاعا قىسقاشا تۇسىنىك بەرمەكپىن. تىرناق استىنان كىر ىزدەگىشتەر بۇدان ونداعان جىل ىلگەرىدە جازعان قوعامدىق-ساياسي كىتاپشالارىمدى («لەنين وسيەتتەرiنە بەرiكپiز»، 1974; «ينتەرناتسيوناليزم - بiزدiڭ تۋىمىز»، 1976; «كومسومول وردەندەرى»، 1980 - بۇل كىتاپشانىڭ اتىن دۇرىس كوشىرمەي، «كومسومول وركەندەرi» دەپ وزگەرتكەن) وزدەرىنشە «اشكەرەلەگەن» بولادى. ءار اشىلعان پىكىر ءبىلدىرۋ الاڭىنا سولارىن قايتا-قايتا ورنالاستىرۋدا.
سامودەرجاۆيە تۇسىندا ۇلى ابايدىڭ يمپەريا وزبىرلىعىنان قورعانۋ ءۇشىن ورىس ءتىلىن ۇيرەنۋگە شاقىرعانى ءمالىم. سول سەكىلدى، كەڭەستەر وداعى تۇسىندا ەل بيلەگەن كوممۋنيستىك پارتيانىڭ ۇلت ماسەلەسى حاقىندا ءار كەزەڭدە قورىتىپ جاساعان تەورياسىن دا بىزگە جاقسى ءبىلۋ قاجەتتىگى تۋدى. مۇنى سوۆەتتىك داۋىردەگى «دامىعان سوتسياليزم» پراكتيكتەرىنىڭ ۇلتسىزداندىرۋعا باعىتتالعان وزبىرلىقتارىنان قورعانۋ ءۇشىن وقىپ ۇيرەنۋ قاجەت ەدى. اتالمىش كىتاپشالار جانە وزگە دە جۇمىستارىم، ءتىپتى، بىرقاتار كوركەم تۋىندىلارىم سونداي ماقساتپەن تۋعان. ولاردىڭ بارشاسىنىڭ وزەگىندە - كوممۋنيستىك قۇرىلىس تەورياسىن ۇلتتىق مۇددەنى قورعاي ءبىلۋ ءۇشىن اسىرە بولشەۆيزمنىڭ قاتىگەز پراكتيكاسىنان ساقتانۋ ءۇشىن يگەرۋ كەرەك دەگەن ۇستانىم جاتىر. كەزىندە سولاردىڭ بارلىعى مەنىڭ شىعارماشىلىق جۇمىسشى ءفالسافامدى قالىپتاستىرۋىما نەگىز بولدى. سوندىقتان دا مەن ولاردان ەشقاشان باس تارتپايمىن.
سوۆەتتىك يدەولوگيا كۇشىندە تۇرعان ۋاقىتتاردا وسىنداي ۇستانىممەن 70-ءشى جىلداردىڭ العاشقى جارتىسىندا تورعاي وبلىسى ديقاندارى مەن بارشاتاس قوي ءوسىرۋشى كومسومول-جاستار بريگاداسى مۇشەلەرىنە دارىستەر وقىعانمىن (تەزيستەرى تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارى جارىق كوردى). سونداي ارەكەتتىڭ 1976 جىلعى ءبىر كورىنىسىن («ءتىل ءۇشىن كۇرەستەگى بالالار ۇلەسى») «Abai.kz» ينتەرنەت-پايدالانۋشىلار نازارىنا بىلتىر ۇسىنعان. ەندى، مىنە، ۇلتتىق مۇددە جولىنداعى كۇرەسكە كوممۋنيزم قيسىندارىن 1970 جىلى قالاي تارتقانىمىزدى كورسەتەتىن تومەندەگى ماقالانى سايتتىڭ ويلى وقىرماندارى ءۇشىن جولداپ وتىرمىن.
اۆتور.
25.03.2012
استانادا قازاق ءتىلىنىڭ - زاڭ جۇزىندەگى مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ ەڭسەسى كوتەرىلە تۇسۋىنە «ازامات» گازەتى حال-قادەرىنشە ۇلەس قوسىپ كەلەدى. جاريالىلىق پەن قايتا قۇرۋ ساياساتى ارقاسىندا مۇمكىن بولعان وسىناۋ ابىرويلى شارۋا توقىراۋدىڭ توڭى جىبىمەي تۇرعان شاقتا دا ءتۇرلى رەتپەن ءار جىلداردا كورىنىس بەرىپ قالىپ جۇرگەن-ءدى, 6ۇل جايىڭدا كەيىنگى جىلدارى ايتىلۋدا عوي.
«ازامات» قىزمەتكەرلەرى ماعان ورتاق كۇرەسىمىزگە گازەت ارقىلى ءۇن قوسۋىمدى وتىنگەندە - مەن وقىرماندار نازارىنا وسىدان جيىرما ءبىر جىل بۇرىن جازىلعان مىنا ماقالامدى ۇسىنعاندى ءجون كوردىم.
سول قالپىندا - تىلىنە دە, ستيلىنە دە, سىلتەمەلەرىنە دە تيمەستەن, ۋاقىتىنداعى ءوز يلانىمىمىزدى, بارشا قايراتكەر باسشىلىققا العان, دۇرىسىندا - الۋعا ءتيىس دەپ ەسەپتەيتىن ماركسيزم-لەنينيزمنەن تىرنەكتەپ, تىلگە پايدالى تۇستارىن ىزدەگەنىمىزدى دايەكتەر قۇجات ەسەبىندە ۇسىنباقپىن. ويتكەنى, كەيبىر بالاڭ پايىمدارىنا قاراماستان, مۇنداعى نەگىزگى ايتار وي ءالى دە زارۋلىگىن جوعالتپاعان ەكەن.
سوندىقتان, الداعى مىندەت حاقىندا ءبىر-ەكى اۋىز پىكىر بىلدىرمەس بۇرىن, ءتىل ماسەلەسى الپىسىنشى جىلدار سوڭىندا ءبىزدىڭ تۇستاستارىمىزدى قالاي تولعاندىرعانىنا كوڭىل اۋدارۋلارىڭىزدى وتىنەمىن.
قازىرگى مەن كەلەشەك ءۇشىن!
ينتەرناتسيوناليزم دەگەنىمىز - حالىقتاردىڭ تاۋەلسىزدىگى مەن تەڭدىگى، دوستىعى، بار ۇلتتىڭ جوعارى بىرلىكتە قوسىلۋى.
پرولەتارلىق ينتەرناتسيوناليزم يدەياسى دۇنيەگە ماركسيزممەن بىرگە كەلدى. ماركس پەن ەنگەلس ىستەرىن العا اپارۋشى ۇلى لەنين ءوز ەڭبەكتەرىندە بۇل يدەيانى دامىتا ءتۇستى.
ءبىزدىڭ ەلىمىزدە لەنيندىك ۇلت ساياساتى ءىس جۇزىندە جۇزەگە استى. ارينە، بۇل ۇلى ءىس جولىندا كەدەرگىلەر بولماي قالعان جوق. سوۆەت وكىمەتىنىڭ العاشقى جىلدارىنان باستاپ ۆەليكورۋستىق شوۆينيزم بوي كورسەتتى. ۇلت ماسەلەسىندەگى بۇل بۇرمالاۋشىلىقتىڭ ماقساتى - ۇلت مادەنيەتىن، ءتىلىن، تۇرمىسىن ەلەمەي، ۇلت ەرەكشەلىكتەرىن جويۋعا تىرىسۋ. ولار لەنينگە سىلتەيدى، ودان ءۇزىپ-جۇلقىپ تسيتاتتار كەلتىرەدى. ينتەرناتسيوناليزمدى وداققا كىرگەن ۇلتتاردىڭ بىرىگىپ-قوسىلۋىندا دەپ تۇسىندىرەدى. لەنيننىڭ اتى مەن ينتەرناتسيوناليزمنىڭ ماسكاسىن جامىلعان ۇلت ماسەلەسىندەگى بۇل بۇرمالاۋشىلىق - ۆەليكورۋستىق ۇلتشىلدىقتىڭ ەڭ قاۋىپتى، ەڭ استارلى ءتۇرى ەدى. ۇلتتاردىڭ جاقىنداسۋىنا ۆەليكورۋستىق شوۆينيزمنەن قورعانۋدان تۋعان جەرگىلىكتى ۇلتشىلدىقتىڭ دا كەسىرى مول بولدى. بۇرمالاۋشىلىقتارمەن كۇرەستە پارتيا دۇرىس باعدار سىلتەپ وتىردى. «... ورىس شوۆينيزمىمەن كۇرەسۋ - ورىس كوممۋنيسىنىڭ مىندەتى. ەگەر ورىس ەمەس، تۇركستان نەمەسە گرۋزين كوممۋنيستەرى ورىس شوۆينيزمىمەن كۇرەستى قولعا السا، مۇنداي كۇرەس انتيرۋستىق شوۆينيزم دەپ باعالانار ەدى. بۇل بار ءىستى شاتاستىرىپ، ۆەليكورۋستىق ءشوۆينيزمدى بەكىتە تۇسەر ەدى. تەك ورىس كوممۋنيستەرى عانا ۆەليكورۋستىق شوۆينيزممەن كۇرەستى ءوز قولدارىنا الىپ، اياعىنا دەيىن جەتكىزە الادى»، - دەدى پارتيانىڭ ءحىى سەزىندەگى بايانداماسىندا ي. ۆ. ستالين.
ۇلتشىل-بۇرمالاۋشىلاردىڭ بار ءتۇرىن تالقانداپ، پارتيا حالىقتى ينتەرناتسيوناليزم رۋحىندا تاربيەلەدى. سسسر حالىقتارىنىڭ مىزعىماس بەرىك دوستىعىن ورناتتى.
قازىرگى ۇرپاققا پارتيا ءوزىنىڭ ينتەرناتسيوناليزم ىسىندەگى باي تاجىريبەسى مەن ونى ماركسيزم كلاسسيكتەرىنىڭ تەرەڭ زەرتتەگەن ەڭبەكتەرىن ۇسىنادى. الايدا ماركسيزم دوگما ەمەس، ماڭگى دامىپ وتىراتىن ءىلىم. وداعىمىزعا كىرەتىن ۇلتتاردىڭ ءتىلى، مادەنيەتى ماڭىنداعى عىلىمي جۇمىستاردىڭ، تۆورچەستۆولىق ايتىستاردىڭ جىلدان-جىلعا كوبەيە ءتۇسۋ سەبەبىنىڭ ءوزى وسىندا. ارينە، ءارتۇرلى كوزقاراستاردىڭ دۇرىس-بۇرىستىعى ماركسيزم-لەنينيزم ءىلىمىن مەڭگەرۋ دارەجەسىنە بايلانىستى.
ينتەرناتسيوناليزمنىڭ الىپ مۇحيتىنا قوسقان ءبىر تامشىمىز بولسىن دەپ ءبىز وسى جولداردى جازۋدى ماقۇل كورىپ وتىرمىز، سەبەبى «...قازىردىڭ وزىندە ۇلتتىق پروبلەما كەي جاعدايلاردا سىرقات باعىت الىپ وتىر، ءبىز ءالى كۇنگى ۇلتتىق مادەنيەتتىڭ دامۋ پەرسپەكتيۆاسىنىڭ لەنيندىك تۇسىنىگىمەن جانە حالىقتار دوستىعى يدەياسىمەن ءبىرشاما قايشىلىقتاعى كوڭىل-كۇيلەرمەن كەزدەسۋدەمىز». (م. پارحومەنكو، «حالىقتار دوستىعى» جۋرنالى، №1, 1967). وسىنداي كوزقاراستارمەن پولەميكاعا كىرۋ كەرەك، ويتكەنى سىن - قوعامنىڭ قوزعالتقىش كۇشى.
تومەنگى اڭگىمەمىز ششەرباكوۆ ەڭبەگىنىڭ توڭىرەگىندە بولماق. (ا. ۆ. ششەرباكوۆ، «وقۋشىلارعا ينتەرناتسيونالدىق تاربيە بەرۋدىڭ عىلىمي-پەداگوگيكالىق نەگىزدەرىنىڭ كەي ماسەلەلەرى». كانديداتتىق ديسسەرتاتسيانىڭ اۆتورەفەراتى. الماتى. 1969).
ءبىزدى ءا دەگەندە اۆتوردىڭ ستارتى تاڭقالدىردى. ول: «ۆ. ي. لەنين ءوز ەڭبەكتەرىندە سوتسياليزم تۇسىندا ۇلتتاردىڭ تەك جاقىنداسۋى ەمەس، بىرىگىپ-قوسىلۋى (سليانيە) بولاتىنىن دانىشپاندىقپەن كورە ءبىلدى»، - دەيدى دە لەنيننەن مىنا ءۇزىندىنى كەلتىرەدى: «ءسوتسياليزمنىڭ ماقساتى: ادامزاتتىڭ ۇساق مەملەكەتتەرگە بولشەكتەنىپ بىتىراۋىن جانە ۇلتتاردىڭ وقشاۋلانۋ اتاۋلىسىنىڭ قاندايىن بولسا دا جويۋ عانا ەمەس، تەك ۇلتتاردى جاقىنداستىرۋ عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە ولاردى بىرىكتىرىپ-قوسۋ بولىپ تابىلادى». ودان ءارى بىلاي جالعاستىرادى: «ۆ.ي.لەنين بۇل پروتسەستەگى مەكتەپتىڭ رولىنە نۇسقادى. ءوزىنىڭ «مادەني-ۇلتتىق اۆتونوميا تۋرالى» جۇمىسىندا «ومىردە جۇزەگە اسىرىلىپ جاتقان نارسە مەكتەپتە دايىندالاتىن بولۋى ءۇشىن ۇلتتاردىڭ مەكتەپ ىسىندە بىرىگۋىنە قول جەتكىزۋ كەرەكتىگىن» اتاپ ايتتى». بۇدان سوڭ ديسسەرتانت ۇلتتاردىڭ قوسىلۋىنا قازاقستان مەكتەپتەرىنىڭ ماتەريالدارىن يكەمدەپ، ويىن وربىتە بەرەدى.
ديسسەرتاتسيانىڭ سوڭعى بەتتەرىندە كەلتىرىلگەن پايدالانىلعان ادەبيەتتەر تىزىمىنەن لەنين شىعارمالارىنىڭ ۇزىن تىزبەسىن كورگەندە كوڭىلىمىزگە اۆتور ولارمەن شىن تانىس ەمەس-اۋ دەگەن كۇدىك ۇيالادى. راس، لەنين ءسوتسياليزمدى ۇلتتاردىڭ بىرىگىپ-قوسىلۋ پروتسەسى بولاتىن فورماتسيا رەتىندە سيپاتتادى. بىراق ول بۇل پروتسەستىڭ كوپ ۇلتتى ءبىر مەملەكەتتە - ءبىزدىڭ مەملەكەتتە بولۋى مۇمكىندىگىن ايتقان جوق قوي. كەرىسىنشە، ءومىرىنىڭ سوڭعى جىلدارىنداعى، كوپ ۇلتتى ءبىر ەلدە، ءبىزدىڭ ەلدە، پرولەتاريات ديكتاتۋراسى ورناعاننان كەيىنگى جىلدارداعى جازىلعان «كوممۋنيزمدەگى «سولشىلدىقتىڭ» بالالىق اۋرۋى» اتتى ءىرى ەڭبەگىندە «حالىقتار مەن ەلدەردىڭ اراسىندا ۇلتتىق جانە مەملەكەتتىك ايىرماشىلىقتار ءتىپتى بۇكىل دۇنيە ءجۇزى كولەمىندە پرولەتاريات ديكتاتۋراسى ورناعاننان كەيىن دە وتە كوپ ۋاقىتقا دەيىن بولا بەرمەك» ەكەندىگىن جازعان. ال ۇلت ايىرماشىلىقتارى سوتسياليستىك ءبىر ەلدە جويىلادى دەگەن ارەكەتتەردى «بوس قيال» دەپ بولگەن. (ۆ. ي. لەنين. شىعارمالارى، 31-توم، 80-بەت). بايىپتاپ قاراعان بولسا، ءوزى ءۇزىندى كەلتىرىپ وتىرعان «سوتسياليستىك رەۆوليۋتسيا جانە ۇلتتاردىڭ ءوزىن-ءوزى بيلەۋ پراۆوسىنان» مىناداي جولداردى كورگەن بولار ەدى: «ادامزاتتىڭ تاپتاردى جويۋعا ەزىلگەن تاپ ديكتاتۋراسىنىڭ وتپەلى ءداۋىرى ارقىلى عانا جەتە الاتىنى سياقتى، ادامزات ۇلتتاردىڭ ءسوزسىز بىرىگىپ قوسىلۋىنا دا بارلىق ەزىلگەن ۇلتتاردىڭ تولىق ازات ەتىلۋىنىڭ، ياعني ولاردىڭ ءبولىنۋ ەركىندىگىنىڭ وتپەلى ءداۋىرى ارقىلى عانا جەتە الادى» (ۆ. ي. لەنين شىعارمالارى. 22-توم. 150-بەت).
لەنيننىڭ ۇلت ماسەلەسى جونىندەگى ويلارى ءبىر-ەكى ەڭبەگىمەن شەكتەلمەيدى، سول سەبەپتى ونىڭ ءىلىمىنىڭ جەلىسىن بولشەكتەمەي ۇيرەنۋ كەرەك. ولاي ەتپەي، ءارى كونتەكستەن جەكە تسيتاتتار ءبولىپ-جارىپ الىپ قاراۋ - كەيدە لەنيندى قاتە تۇسىنۋگە اكەپ تىرەيدى.
«ورىس ءتىلىن وقىتۋدىڭ وڭدى ىقپالى ارقاسىندا، - دەپ جازادى ديسسەرتانت، - قازاق بالالارى ەش قيىندىقسىز، ءوز تىلەكتەرىمەن جانە اتا-انالارىنىڭ تىلەگىمەن ورىس كلاستارى مەن مەكتەپتەرىندە وقىتىلۋدا، ورتا مەكتەپتى بىتىرگەن سوڭ وقۋلارىن ساباق ورىس تىلىندە جۇرگىزىلەتىن ۆۋزداردا جالعاستىرۋدا. بۇل قازاقستان جاستارىنا موسكۆالىق ۆۋزداردا دا، ەلىمىزدىڭ باسقا رەسپۋبليكالارىنىڭ قالالارىندا دا وقۋعا مۇمكىندىك تۋعىزىپ وتىر. ۇستىمىزدەگى 1968-69 وقۋ جىلىندا وقۋشى قازاقتاردىڭ 31,9 پروتسەنتى ورىس تىلىندە وقىتاتىن كلاستار مەن مەكتەپتەردە وقۋدا. قازاقستاننىڭ جەكە وبلىستارىندا مۇنداي بالالاردىڭ پروتسەنتى ودان دا جوعارى بولدى».
ول بۇدان ينتەرناتسيونالدىقتى كورەدى.
«ينتەرناتسيونالدىق تاربيەدە «ارالاس» مەكتەپتىڭ ءرولى زور. مۇنداي مەكتەپتەردىڭ كوبەيۋى وندا وقۋشىلاردى حالىقتار دوستىعى رۋحىندا تاربيەلەۋگە وتە ىڭعايلى جاعدايلار جاسالاتىنىن دالەلدەپ وتىر».
«ارالاس» مەكتەپتە ەكى وقۋ جوسپارى بار: قازاق تىلىندە وقىتىلاتىن كلاستىڭ وقۋشىلارى قازاق مەكتەبىنىڭ وقۋ جوسپارىمەن، ال ورىس، نەمەسە باسقا تىلدە وقىلاتىن كلاستىڭ وقۋشىلارى - سايكەس مەكتەپتەردىڭ وقۋ جوسپارىمەن وقىتىلادى. ورىس تىلىندە وقىتىلاتىن مەكتەپتەردە ەرىكتى تۇردە قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتىن وقىتۋ قاراستىرىلعان، ال تاريح پەن گەوگرافيانىڭ جالپى كۋرستارىندا قازاقستاننىڭ تاريحى مەن گەوگرافياسى وقىلادى».
«ارالاس» مەكتەپتەردە، ءبىر تىلدە وقىلاتىن باسقا مەكتەپتەردەگىدەي، ءبىر پەداگوگيكالىق كوللەكتيۆ جاسالادى».
«ارالاس» مەكتەپتەردە، ءبىر تىلدە وقىتىلاتىن باسقا مەكتەپتەردەگىدەي، باستاۋىش جانە جالپىمەكتەپتىك وقۋشىلار كوللەكتيۆى جاسالادى».
«ارالاس مەكتەپتەردە قازاق، ورىس وقۋشىلار، باسقا ۇلتتاردىڭ بالالارى جالپىمەكتەپتىك پيونەر جانە كومسومول ۇيىمدارىنا بىرىكتىرىلگەن».
ارينە، «ارالاس» مەكتەپتەردە وقۋشىلار كوللەكتيۆى دە، مۇعالىمدەر كوللەكتيۆى دە ساباقتان تىس مەزگىلدە ورىسشا سويلەيدى، ونىسى قازاق كلاستارى وقۋشىلارىنىڭ ورىس تىلىنە جەتىك بولۋىنا اسەر ەتەدى.
ورىس ءتىلى سوۆەت حالىقتارىنىڭ بارىنە تۇسىنىكتى. ونى بارشاعا ورتاق ەتكەن - ورىس ەركى ەمەس، تاريحتىڭ ءوزى. ورىس ءتىلىن ۇيرەنۋگە جاپپاي قۇشتارلانا ۇمتىلۋدىڭ سىرىنىڭ ءوزى وسىندا.
ءيا، قازاق بالالارىنىڭ ۇشتەن ءبىرى ورىس مەكتەپتەرىندە وقيتىن كورىنەدى. وسى ءجاي ءبىزدى قانشالىقتى قۋانتار ەكەن؟
انا ءتىلى - قانعا شەشە سۇتىمەن بىرگە سىڭگەن تۋعان ءتىل، ۇلت ءتىلى - سول تىلدە سويلەيتىن ءار ازامات ءۇشىن ەڭ باعالى قازىنا، ماقتانىش. ەندەشە، اڭگىمە انا ءتىلىنىڭ ومىردە الاتىن ورنىنا كەلگەندە، مەيلىنشە سابىرلى، ويلى بولعان ابزال.
ۇلت ءتىلى نە ءۇشىن كەرەك؟
«دۇنيە جۇزىندە پرولەتاريات جەڭىپ، سوتسياليزم تۇرمىسقا ەنگەندە ءبىر ءتىلدى جالپى سوتسياليستىك ء(تۇرى دە، مازمۇنى دا) مادەنيەتكە بىرىكتىرىپ قوسۋ ءۇشىن ءبىر ەلدەگى پرولەتاريات ديكتاتۋراسى كەزىندە ءتۇرى ۇلتتىق، مازمۇنى سوتسياليستىك مادەنيەتتى قۇلپىرتۋ، مىنە، ۇلت مادەنيەتى جونىندەگى ماسەلەنى لەنيندىك تولعاۋدىڭ ديالەكتيكالىلىعى»، - دەدى ستالين پارتيانىڭ حVI سەزىنىڭ مىنبەسىنەن.
ۇلتتاردىڭ، ۇلتتار مادەنيەتىنىڭ جاقىنداسۋىنىڭ باستى شارتى - قۇلپىرۋ، ءوزىنىڭ بار مۇمكىندىگىن ايقىنداپ، وركەندەۋ، ءتۇرى ۇلتتىق، مازمۇنى سوتسياليستىك مادەنيەتتىڭ دامۋى. الايدا، ۇلت ءتىلىسىز قانداي ۇلتتىق مادەنيەت بولۋى مۇمكىن؟ ادەبيەتتىڭ، يسكۋسستۆونىڭ بار شەدەۆرلەرى ۇلت ءتىلى، ۇلتتىق ورنەك ارقىلى جاسالعان جوق پا؟ ەندەشە «ومىردە جۇزەگە اسىرىلىپ جاتقان نارسە مەكتەپتە دايىندالاتىن بولۋى» كەرەك. ۇلتتىق مادەنيەتتى ءتۇسىنىپ، قادىرلەيتىن، ونىڭ دامۋىنا ات سالىساتىن ۇرپاقتى مەكتەپتە تاربيەلەۋ كەرەك. مەكتەپ ۇلتتىق مادەنيەتتىڭ ءارى نەگىزى، ءارى جارشىسى بولۋ كەرەك. كىشى بولسىن، ۇلكەن بولسىن، ءار حالىقتىڭ مادەنيەتىن قادىرلەي بىلۋگە، شىن سۇيە بىلۋگە شاقىرۋ كەرەك. «ينتەرناتسيوناليزم... ۇلتتىلىقتىڭ كىشىرەيۋى مەن كەدەيلەنۋىنەن تۋمايدى. كەرىسىنشە، ۇلتتىق مادەنيەت قاي جەردە قۇلپىرسا، سول جەردە ينتەرناتسيوناليزم تۋادى. بۇل شىندىقتى ۇمىتۋ - جەتەكشى جولدى جوعالتۋ، ءوز بەتىڭدى جوعالتۋ، تەكسىز كوسموپوليت بولۋ دەگەن ءسوز... ءوز وتانىنىڭ شىنايى پاتريوتى بولماي... ينتەرناتسيوناليست بولۋ مۇمكىن ەمەس. ەگەر ينتەرناتسيوناليزمنىڭ نەگىزىنە باسقا حالىققا دەگەن قۇرمەت قويىلعان بولسا، وندا ءوز حالقىن قۇرمەتتەمەي، سۇيمەي - ينتەرناتسيوناليست بولۋ مۇمكىن ەمەس»... - دەپ قانداي ادەمى ايتتى ا. ا. جدانوۆ بۇدان 22 جىل بۇرىن.
قازاق بالالارىنىڭ ۇشتەن ءبىرى ورىس مەكتەپتەرىندە وقيتىن كورىنەدى، تاڭىرقايتىن نە بار، ەلىمىزدەگى ۇلتارالىق قاتىناستى قامتاماسىز ەتەتىن ءتىلدى بالالارىنىڭ جەتىك مەڭگەرۋىنە اركىم قۇمار. وسى تىلەكتى ءالى كوپ قازاق مەكتەپتەرى قاناعاتتاندىرىپ جۇرگەن جوق. (قازاق مەكتەبىنىڭ وقۋشىلارىن ورىس تىلىنە جەتىلدىرۋ - پەداگوگيكانىڭ تالاي جۇمىس تالاپ ەتەتىن تارماعى). سول سەبەپتى بالالارىن اۋىلدىق جەردەگىلەر ەرىكتى تۇردە ورىس كلاستارىنا بەرەدى. قالادا وسكەن بالالار ورىس تىلىنە بىلاي دا جۇيرىك، سوندا دا ورىس مەكتەبىنە بارادى. ويتكەنى قازاق مەكتەپتەرى ساۋساقپەن سانارلىق تا، اتا-انالارى كۇنىنە بالالارىن جەردىڭ تۇبىنە جەتەكتەپ قينالعىلارى كەلمەيدى نەمەسە مۇمكىندىكتەرى بولمايدى.
ال ورىس كلاستارى مەن مەكتەپتەرىندە، وكىنىشكە وراي، قازاق ءتىلىن وقىتۋ وتە تومەنگى دارەجەدە. ءۇش-ءتورت جىل اپتاسىنا ەكى قىرىق بەس مينۋتتان عانا «ەرىكتى تۇردە» وقىتۋ، مويىنداۋ كەرەك، ورىس تۇگىل، قازاق بالالارىنىڭ ساۋاتىن اشۋعا جارامايدى. ناتيجەسىندە، مۇنداي مەكتەپتە وقىعان قازاق بالالارىنىڭ (اۆتور اتاپ كورسەتكەن بارلىق قازاق وقۋشىلارىنىڭ 31,9 پروتسەنتىنىڭ) جارتىسىنان كوبى انا تىلىندە ساۋاتسىز. مۇنىڭ سالدارىنان، اسىرەسە، ۇلكەن قالالاردا تۇرعاندار ءۇشىن ۇلت ۇعىمى انشەيىن انكەتالىق بەلگى عانا.
«ءتىل تۋرالى ايتىپ ۇلتتى تۇسىندىرگەندە ەرتەدە اسا قاتەلەسە قويماعان»، - دەپتى وۆانەس تۋمانيان، ءتىلدىڭ ءار حالىق ءۇشىن، ءار حالىقتىڭ تۇرمىسى مەن كۇنەلتۋى ءۇشىن باستى فاكتور ەكەنىن ايتا كەلىپ. دەمەك، ءتىلىن جوعالتقان ادامنىڭ ۇلت مادەنيەتى ءۇشىن پايداسى شامالى. ول مادەنيەتىن، مادەنيەتتىڭ ادەبيەت، يسكۋسستۆو، ءتىل سىقىلدى اسپەكتەرىن قوسا جوعالتتى.
ويلانىڭىزشى ءوزىڭىز، وعان عاسىرلار بويى ۇرپاقتان-ۇرپاققا اۋىزشا بەرىلىپ كەلگەن عاجاپ داستانداردىڭ، ابايدىڭ، مۇقتاردىڭ انا تىلىندەگى ەسىگى جابىق، وعان ءارى مۇڭدى، ءارى اسەم حالىق اندەرى تۇسىنىكسىز، ول قازاقتىڭ جىلدان جىلعا قانات جايىپ كەلە جاتقان ساحنا ونەرىنەن دە ءلاززات الا المايدى، ۇلت مادەنيەتىنىڭ وركەندەۋىنە ۇلەس قوسۋدان تۇل ول قازاق پا؟ جوق! ول بەت-پىشىنىندە ۇلتىنىڭ گەنەتيكالىق بەلگىلەرى عانا ساقتالعان، اسسيميلياتسيالانعان جان.
داۋ جوق، سوتسياليزم تۇسىندا كەي ۇلتتاردىڭ بىرتىندەپ اسسيميلياتسيا پروتسەسىنە ۇشىراۋى جوققا شىعارىلمايدى. سەبەبى ول باسقا قۋاتتى ۇلتتاردىڭ دامۋىنا تىرەلەدى دە، پرولەتارلىق جالپىادامزاتتىق مادەنيەتتى انىقتاي تۇسەدى. دەگەنمەن، ءبىزدىڭ ماقساتىمىز - ۇلتتاردىڭ اسسيميلياتسيالانۋىن تەزدەتۋ ەمەس (عاسىرلار بويى قالىپتاسقان ءداستۇردىڭ بىرنەشە ونداعان جىلدا تۇبىرىمەن وزگەرۋى مۇمكىن دەۋ ماركسيزم-لەنينيزمنىڭ باي قازىناسىنان ەشتەڭە ۇقپاعاندىق بولار ەدى), ۇلت مادەنيەتىنىڭ، ءتىلىنىڭ ودان ارمەن دامي بەرۋىنە جاعداي تۋعىزۋ. ولاي بولسا، جەتكىنشەكتەردى ۇلت ءداستۇرىن قۇرمەتتەۋگە، ءتىلى مەن مادەنيەتىن سۇيۋگە تاربيەلەۋ - ناعىز ينتەرناتسيونالدىق ءىس، ناعىز ينتەرناتسيونالدىق تاربيە، حالىقتارىمىزدىڭ قازىرگىدەن دە تىعىز جاقىنداسۋى مەن دوستاسۋىنىڭ ايقىنداۋشىسى.
ديسسەرتانت ورىس مەكتەبىن بىتىرگەن قازاق بالالارىنىڭ ورىسشا وقىتاتىن ينستيتۋتتاردا، موسكۆالىق ۆۋزداردا وقۋىن جالعاستىرۋعا مۇمكىندىك العانىن ايتادى. ورىسشا وقىتاتىن ينستيتۋتتار مەن ءوز رەسپۋبليكامىزدان تىس وقۋ ورىندارىندا قانشا قازاق مەكتەبىن بىتىرگەن جاستار وقىپ جۇرگەنىمەن ونىڭ اۋەستەنبەگەنى وكىنىشتى-اق.
ول «ارالاس» مەكتەپتىڭ ماڭىزىن ۋاعىزدايدى. سونىسىنىڭ كوڭىلگە قونىمسىز ەكەنىن ايتۋىمىز كەرەك. ۇلت تىلىندە وتكەن پاننەن باسقا قوعامدىق ءومىرىنىڭ ءبارى بولەك تىلدە ءجۇرۋ - ءوز مادەنيەتىن ەلەۋسىز ىعىستىرا بەرۋ دەگەن ءسوز. ءسوز رەتى كەلىپ تۇرعاندا، قازاقستانداعى جالعىز ۇلتتىق ينستيتۋتتا (قىزدار پەداگوگيكالىق ينستيتۋتى) قوعامدىق ۇيىمدار جينالىستارىنىڭ انا تىلىندە وتكىزىلمەۋى ۇلكەن قاتەلىك ەكەنىن اتاي كەتكىمىز كەلەدى. مۇنداي ادەتتەر ۇلت ءتىلىنىڭ، مادەنيەتىنىڭ وركەندەۋىنە ەشقاشان جاعداي تۋعىزبايدى. «ارالاس» مەكتەپكە ءبىز قارسى ەمەسپىز. ول ءوزىن ءىرى قالالاردا ءسوزسىز اقتاي الادى. قالالىق مەكتەپتەردە ۇلتتىق كلاستار توبىن كوبەيتۋ ارقىلى تاربيەلەنۋشىلەردىڭ تۋعان حالقىنا سۇيىسپەنشىلىگىن ساقتاۋىنا كومەكتەسكەن بولار ەك.
پارتيانىڭ ح سەزىندە لەنيننىڭ باسشىلىعىمەن جوبالانىپ قابىلدانعان رەزوليۋتسيادا «انا تىلىندەگى كۋرس پەن مەكتەپتەردىڭ جالپى بىلىمدىك ءتۇرىن دە، كاسىپتىك-تەحنيكالىق ءتۇرىن دە كەڭەيتىپ ىسكە قوسۋ» ايتىلعان. حالىق ورىس ءتىلىن جەتكىلىكتى ۇيرەندى دەپ ەسەپتەگەندىكتەن بە، قازىرگى قازاق اۋىلدارىنداعى كاسىپتىك-تەحنيكالىق ۋچيليششەلەردە ساباق ورىس تىلىندە جۇرەدى. شىنىندا، ورىس تىلىندە جۇرەدى دەگەن اتى عانا. ساباق جۇرەتىن ءتىل كوكتەيلىن ەستي قالسا - قازاقشا بالاماسى بولا تۇرا، بوتەن ءسوزدى تالعامسىز پايدالانۋ ءتىلىمىزدى بايىتپايدى، شۇبارلاي تۇسەدى - ءتىلدى قۇرمەتتەي بىلەتىن كىمدە-كىم بولسىن ىزادان بۋعا اينالىپ كەتەر ەدى، ەگەر اعارتۋشى ىبىراي مايىتىنەن تۇرىپ كەلەر بولسا، ىزىنشە قايتا ولەر ەدى. قازاق اۋىلىنداعى ۋچيليششە كۋرسانتتارىنىڭ دەنى قازاقتىڭ بالالارى بولسا دا وقۋلىقتاردىڭ، پلاكاتتاردىڭ قازاقشاسى جوققا ءتان، پروگراممالار ورىسشا كەلەدى، جۋرنال ورىسشا تولتىرىلۋعا ءتيىس. مەن ءوز تاجىريبەمنەن بىلەمىن، مۇنداي جاعدايدا تۇرعان بىردە-ءبىر ۋچيليششە ساپالى مەحانيزاتور دايىندادىق دەپ ماقتانا المايدى. ۋچيليششەگە 14-16 جاسار، ورىسشا سوزدىك قورى از اۋىل بالالارى كەلەتىنىن بىلە تۇرا، ولاردىڭ انا ءتىلىنىڭ ەسكەرىلمەۋى، مەنىڭ ويىمشا، جىڭىشكەلەنگەن تاياقتىڭ ءبىر ءتۇرى. انا تىلىندە العان ءبىلىم بەكەم بولادى. ال «ءوزىنىڭ تۇرمىس، جۇمىس جاعدايلارىنا قاراي ورىس ءتىلىن بىلۋگە مۇقتاج ادامدار ونى تاياقتىڭ كۇشىنسىز دە ۇيرەنەدى» (ۆ. ي. لەنين. شىعارمالارى. 20-توم. 62-بەت).
«كوممۋنيستىك قوعام قۇرۋدا جانە سوتسياليستىك ۇلتتاردىڭ دابىلداتقان قوسىلۋىندا ورىس ءتىلىنىڭ ءرولى ءتىپتى زور»، - دەيدى ديسسەرتانت. سونشالىقتى سونى نارسە ەمەس. وعان دەيىن دە ۇلت ءتىلىن تاستاپ ورىس تىلىنە كوشۋگە ۇگىتتەۋشىلەر، كوممۋنيزمگە ءبىر تىلمەن كەلەيىك دەپ شاقىرعاندار، ۇلتتىق تىلدەردىڭ جويىلۋ گرافيگىن ۇسىنعاندار تابىلعان. مۇنداي ناۋقاس ويلارعا شىنايى ينتەرناتسيوناليستەر تەرەڭ ايانىش سەزدىرەدى.
سسسر حالىقتارىنىڭ ومىرىنە ورىس ءتىلىنىڭ جاپپاي ەنۋىنەن تالاي جەلوكپە ولاردىڭ ءسىڭىسۋ پروتسەسىن كورىپ ءجۇر. ششەرباكوۆ بولسا ورىس تىلىندە سويلەي الاتىن ۇلتتاردىڭ «دابىلداتقان قوسىلۋىن» كۇتۋدە. بۇلاردىڭ ماركسيزم ۇيرەتەتىن ۇلتتىڭ نەگىزگى بەلگىلەرىن - ۇلت دەگەنىمىزدىڭ ءتىلدىڭ، تەرريتوريانىڭ، ەكونوميكالىق ءومىردىڭ جانە مادەنيەتىنەن كورىنەتىن پسيحيكالىق سيپاتىنىڭ تاريحي قالىپتاسقان ورتاقتىعى ەكەنىن ۇمىتقاندارى اقيقات.
قۇرمەتتى ديسسەرتانتقا قازاق حالقىنىڭ قازاقستان جەرىن مەكەندەگەن ءۇيسىن، قىپشاق، ارعىن سياقتى كوپتەگەن رۋ، تايپالاردىڭ قوسىلۋى مەن اسسيميلياتسيالانۋىنان قۇرالدى دەپ تۇسىندىرىلەتىنى قۇپيا ەمەس بولار. بىلەتىنىنە قوسىمشا قىپ، وسىدان ءتورت-بەس عاسىر بۇرىن ءسىڭىسىپ كەتتى دەپ سانايتىن رۋلاردىڭ ءالى كۇنگى اجىراتىلاتىنىن، قازىرگى ۇرپاقتىڭ دا رۋلاستارىن تۋىسقان تۇتاتىنىن، ەڭ باستىسى، ءار رۋدىڭ وزىندىك كەي پسيحولوگيالىق ەرەكشەلىكتەرىنىڭ ساقتالعانىن ايتساق، سوتسياليستىك ۇلتتاردىڭ جاقىن مەزگىلدە «دابىلداتا قوسىلۋى» تۋرالى قيالىنا ديسسەرتانتتىڭ ءوزى دە شاك كەلتىرەر دەپ ويلايمىز.
ينتەرناتسيوناليزمنىڭ لەنيندىك تۇسىنىگىنىڭ نەگىزىندە ۇلتتاردىڭ جوعارى بىرلىكتە قوسىلۋى جاتىر. ەگەر تەرەزەلەرى تەڭ كەلمەي، ءبىرىنىڭ شوقتىعى بيىك، ەكىنشىسى جۇدەۋلەۋ بولسا، وندا ول پرولەتارلىق ينتەرناتسيوناليزم ۇيرەتەتىن قوسىلۋ ەمەس، ءىرى ۇلتتىڭ كىشىسىن جۇتۋى بولادى. تەك وكتيابر رەۆوليۋتسياسى عانا قول جەتكىزگەن مۇمكىندىكتىڭ ارقاسىندا ەس بىلگەلى تۇنشىعىپ كەلە جاتقان حالىقتار بوي جازا باستادى. ەڭ كىشكەنتاي دەگەن ۇلتتاردىڭ وزىنەن الەمگە ايگىلى ساڭلاقتار شىقتى. سوندا دا، قاي ۇلتتى الساق تا - بولعاننان بولادىسى كوپ، ۇيتكەنى بار اسىل تاسىن جارقىراتىپ شىعارۋعا، ارتقا سالعان ەلۋ ءۇش جىل قاس قاققانداي-اق قىسقا مەرزىم ەكەنى انىق. سول سەبەپتى ءبىز انا تىلىنە، بەرگەنىنەن بەرەرى مول، ۇلت مادەنيەتىنىڭ نەگىزى - ۇلتتىق تىلگە ۇقىپتى قارايىق دەيمىز.
سونىمەن، انا ءتىلىنىڭ ءپان رەتىندە عانا قالۋى، ساباق كەزىنەن باسقا ۋاقىتتاردا ونىڭ قولدانىلماۋى - كوزدەگەن ماقساتىمىزعا جەتكىزبەيدى. شاكىرت ءوزىنىڭ تاربيە، ءبىلىم الۋداعى ءاربىر قادامىن كوپ ۇلتتى وتانىمىزدىڭ قاسىرەتتى وتكەنىمەن، حالقىنىڭ جارقىن بولاشاق ءۇشىن ۇزدىكسىز كۇرەسىمەن بايلانىستىرعاندا عانا ۇلتارالىق دوستىققا، ينتەرناتسيوناليزمگە ۇيرەنە الادى. تاريحتى ۇيرەتۋدەن باسقا تاعى ءبىر بايلانىستىرۋ شاراسى ششەرباكوۆ ەڭبەگىندە كورسەتىلگەن، ول - مەكتەپ وقۋشىلارىنا لەنيننىڭ ۇلت ساياساتىن وقىتۋ.
مىنە، وقۋشىلاردى ينتەرناتسيوناليزم رۋحىندا تاربيەلەۋدەگى بىردەن-ءبىر دۇرىس شەشىم!
وقۋشىلارعا لايىقتاپ جۇيەلەنگەن لەنيننىڭ باستى ەڭبەكتەرىن، پارتيانىڭ ۇلت ماسەلەسى جونىندەگى سەزدەرىنىڭ ماتەريالدارىن وقىتۋعا، وقىتقاندا دا وزىنە تۇسىنىكتى، قانىنا سىڭگەن انا تىلىندە وقىتۋعا مەن قوس قولىمدى كوتەرىپ داۋىس بەرەمىن.
كوپ ۇلتتى وتانىمىزدىڭ ءار ازاماتىنا ينتەرناتسيونالدىق تاربيە بەرىپ، مازمۇنى سوتسياليستىك، يدەيالىق ۇمىتىلىسى ءبىر ۇلتتار مادەنيەتىنىڭ جايىن ويلاۋدان باسقا نە قام بار بىزدە. بار جىگەرىمىزدى سوتسياليستىك ۇلتتاردىڭ بۇگىنگى تولىققاندى دامۋى مەن ەرتەڭگى قۋاتتى قۇلپىرۋىنا ارناۋ - ءومىرىمىزدىڭ ءمانى عوي. ەندەشە، بۇل سالاداعى ءار عىلىمي ەڭبەكتىڭ لايلانباۋىنا، كريستالداي تازا، ءمولدىر بولۋىنا ات سالىسۋ - پارىزىمىز.
ءسىز بەن ءبىز ششەرباكوۆ جازعان عىلىمي ەڭبەكتىڭ نەگىزگى ويىنا عانا كىشىگىرىم تالداۋ جاساپ وتتىك. سونىڭ وزىندە ونىڭ تەوريالىق تىرەگى لەنينيزم ەمەس، ۆوليۋنتاريزم ەكەنىنە كوزىمىز جەتتى. بولاشاقتا ۇلتتاردىڭ قوسىلۋىن جاقتايتىن بىزدەردىڭ قازىرگى كەزدە قۇلپىرۋىنا جاقتىعىمىزدى، بولاشاقتا مەملەكەتتىڭ قۇرۋىنا جاق بىزدەردىڭ بۇگىنگى مۇندەرى قۋاتتانۋىن قولدايتىنىمىزدى تۇسىنبەگەندەردى، وتپەلى ءداۋىرىمىزدىڭ وسى وزىندىكتەرى مەن «قايشىلىقتارىن» ۇقپاعانداردى ءستاليننىڭ «ماركسيزم ءۇشىن ءولدى» دەپ ساناعانى ءمالىم. حالىقتار دوستىعى يدەياسىن ششەرباكوۆتىڭ ۇلت ارتۇرلىلىكتەرىن ەلەمەستەن، ەلىمىزدەگى ءسوتسياليزمنىڭ ۇلى جەڭىسىنىڭ ماقساتىن ەسكەرمەستەن ورىس تىلىمەن ءومىر سۇرۋگە اكەپ تىرەۋى، قاتتى ايتساق كەشىرىم ەتەر، رەسەي پاتشاسىنىڭ وتارشىل بيۋروكراتتارى جۇرگىزگەن ورىستاندىرۋ ساياساتىنان ءبىر دە كەم ەمەس. ءتىپتى، رۋسسيفيكاتورلىق ارەكەتتىڭ پاتشانىڭ دورەكى تاياعىنان دا قاتەرلى، ماركسيزممەن توقىلعان استارلى ءتۇرى.
اۋ، ۇلتتىق-وتارشىلدىق ەزگىگە قارسى نە ءۇشىن الىستى اكەلەرىمىز؟ نە ءۇشىن تەلەگەي-تەڭىز قان توگىلدى؟ نە ءۇشىن ءبىر جەڭنەن بىلەك شىعارىپ لەنين تۋىن كوتەردىك؟ تەزىرەك ورىستانۋ ءۇشىن بە، الدە، شاڭىراق كوتەرىپ، ءتۇتىن تۇتەتەتىن، ءوز «مەنى» بار ەل بولۋ ءۇشىن بە؟ ارينە، سوڭعىسى ءۇشىن! سولاي ەتتىك تە!
كوپۇلتتى وتانىمىزدىڭ حالىقتارىنىڭ دوستىق قارىم-قاتىناسىنا تىلدەرى كەدەرگى ەتەدى دەپ كىم ايتادى؟ ولاردىڭ ينتەرناتسيونالدىلىعىنىڭ ءوزى، دوستىعىنىڭ ءوزى بىرىنە-ءبىرى پاش ەتەر، تاجىريبە الماسار ءتىلى مەن مادەنيەتى بارلىعىندا ەمەس پە؟ ولاي بولسا، ۇلت مەكتەبىنە، ۇلت مادەنيەتىنىڭ ءوسىپ-ونەر تامىرىنا نەلىكتەن بالتا شابۋعا ءتيىسپىز؟ قايداعى ءبىر مانياكتىڭ جاقسى تاقىرىپتى جالعان ىلىممەن بىلعاۋىنا، ءتاتتى سوزدەرمەن حالىقتار دوستىعىن، ينتەرناتسيوناليزمدى دارىپتەگەن بوپ، شىن مانىندە ءبىر كەزدەرى ورىس شوۆينيستەرىنىڭ قولىنان كەلمەي قالعان ءىستى ينتەرناتسيوناليزمنىڭ جالاۋىمەن بۇركەمەلەپ ومىرگە قايتادان جەتەلەۋىنە قالاي توزۋگە بولادى؟
كوممۋنيستىك ۇرپاققا تاربيە بەرۋدە ششەرباكوۆ تاڭداپ العان ءادىستىڭ پارتيامىزدىڭ ساياساتىنا قايشى ەكەنىن كورۋ، بالكىم، ەندى ەشكىمگە قيىن سوقپاس. الايدا، ءبىزدىڭ ءتوزىمىمىز لەنينيزمگە وسىنشا جات ەڭبەكسىماق يەسىنە عىلىمي دارەجە بەرۋگە دەيىن جەتىپتى. عالىم دەگەن سونشاما قادىرلى لاۋازىمدى ويى بوتەن الدەبىر سۋبەكتيۆيستكە بەرىپ نەگە ارزانداتتىق؟ نەنىڭ سالدارىنان بۇلاي؟ عىلىمي كەڭەستىڭ پارتيالىعىن جوعالتقانىنان با، نەمەسە، سول قۇرمەتتى ورىندا وتىرعانداردىڭ ورەسىنىڭ تارلىعىنان با؟ قانشا كوڭىلسىز بولعانمەن، بۇل ماسەلە كۇن تارتىبىنە قويىلىپ، دۇرىس شەشىمىن تابۋعا ءتيىس.
ناۋرىزدىڭ 14-ءى، 1970 ج.
مىنە وسىلاي اشىنعان ەدىك سوناۋ الىستاپ بارا جاتقان جاس كەزىمىزدە. قازىر بۇعان پالەندەي تۇسىنىكتەمە بەرۋدىڭ قاجەتى بولماس، ايتسە دە ءبارىمىزدىڭ مەملەكەتتىك ءتىل مارتەبەسى ءۇشىن كۇرەسىمىزدە ەستە تۇراتىن ءبىر ءجايتتى ورتاعا سالۋعا ءتيىسپىن بە دەيمىن.
قازاق ءتىلىنىڭ قوعامدىق-ساياسي فۋنكتسياسىنىڭ تارىلۋىنا - رەسپۋبليكادا باسقا حالىقتاردىڭ ۇلەس سالماعى كۇرت ارتىپ كەتۋى سەبەپ بولعانى بەلگىلى. الايدا ءمۇنداي احۋالعا قازاقتى ءسىڭىرىپ، ەرىتىپ بارا جاتقان ورىس جانە باسقا حالىقتار كىنالى ەمەس، ولاردى سونداي كەلەڭسىز جاعدايعا - ءىس جۇزىندە قازاق ءتىلىن جويۋشى فاكتور دارەجەسىنە تۇسىرگەن ساياساتتى جۇزەگە اسىرۋشى ۇكىمەت كىنالى.
دەمەك، قازىرگى تاڭدا ءتىلدىڭ ءالى دە تۇمشالانىپ، قايتا قۇرۋدىڭ جاڭاشا توقىراۋىنا ۇشىراۋلى جاعدايىن - مەملەكەتتىك دارەجەدەگى ءىس-شارا جۇيەسىن جۇزەگە اسىرۋ ارقىلى ۇكىمەت قانا دۇرىستاي الادى.
ۇكىمەت وزىنە قاراستى بارلىق مۇمكىندىكتەردى ىسكە قوسا وتىرىپ، بۇرىنعى ءتىل ساياساتىندا ورىس ءتىلدى حالىقتار وكىلدەرىنىڭ، وكىنىشكە قاراي، قولشوقپار، قوسىندىنىڭ ەرىتكىشى، اسسيميلياتور رولىندە بولعانىن مويىنداسا، كۇللى ورىس تىلدىلەر مەن سوناۋ ساياساتتىڭ اشىق قۇرباندارى - ءتىلىن جوعالتقان 40 پروتسەنت قازاق - وزدەرىن بۇرمالانعان ساياساتتىڭ قانداي كۇيگە تۇسىرگەنىن، ياعني قازاق حالقىنىڭ ءتىلىن جوعالتۋىنا ءوز ەرىكتەرىنەن تىس كىنالى ەكەندىگىن سەزىنسە - بۇگىنگى كۇندە ءتۇرلى ايلا-شارعىمەن كورسەتىپ جۇرگەن مەملەكەتتىك تىلگە قارسىلىقتارىن قويار ەدى.
28.06.1991.
«ازامات» گازەتى, № 8, 1991 جىل
«اباي-اقپارات»
