Serik Qirabaev,

Filologiya ghylymynyng doktory, professor QR ÚGhA-nyng akademiygi, Qazaqstan Respublikasy Memlekettik syilyghynyng iyegeri

Qazaqtyng baghzy bir aqsaqaly turaly sarghayghan paraqtar syr shertkende býgininnen sol minez ben qasiyetti sharq úryp izdeysin. «Kelmesting kemesinde» ketken kóp joqtyng ornyn sipap, jetimdik jaylaghan kónil-kýiden arylu qayda búndayda?!

Serik Qirabaev boyyndaghy biz izdep jýrgen ata qasiyeti «bir әngimelessem» degen oigha sәt sayyn kiriptar etushi edi. 23-nauryz kýni seksen beske kelip jatqan aqsaqalgha qolqa salyp, oiymyz oryndalghanday bolyp qayttyq...

- Balalyq shaghynyz ben jastyq kókteminiz adam psihologiyasyna qatty әser etetin ashtyq pen soghys syndy asa auyr kýnderge dóp kelipti. Ángimeni sol kezden bastasanyz...

Serik Qirabaev,

Filologiya ghylymynyng doktory, professor QR ÚGhA-nyng akademiygi, Qazaqstan Respublikasy Memlekettik syilyghynyng iyegeri

Qazaqtyng baghzy bir aqsaqaly turaly sarghayghan paraqtar syr shertkende býgininnen sol minez ben qasiyetti sharq úryp izdeysin. «Kelmesting kemesinde» ketken kóp joqtyng ornyn sipap, jetimdik jaylaghan kónil-kýiden arylu qayda búndayda?!

Serik Qirabaev boyyndaghy biz izdep jýrgen ata qasiyeti «bir әngimelessem» degen oigha sәt sayyn kiriptar etushi edi. 23-nauryz kýni seksen beske kelip jatqan aqsaqalgha qolqa salyp, oiymyz oryndalghanday bolyp qayttyq...

- Balalyq shaghynyz ben jastyq kókteminiz adam psihologiyasyna qatty әser etetin ashtyq pen soghys syndy asa auyr kýnderge dóp kelipti. Ángimeni sol kezden bastasanyz...

- Bizding balalyq, jastyq shaghymyz otyzynshy jyldardan bastap, soghys kezi, soghystan keyingi kezendi qamtidy. Otyz ekinshi jylghy ashtyqta sheshemnen aiyryldym. Sol jyldary auru da kóbeyip, sheshekten qaryndasym kóz júmdy. Ákem aghayyndy ýsheu, men ortanshysynyng balasy edim. Meni әkemning aghasynyng әieli bauyryna salyp alypty. Sóitip, Smayyl degen kisining balasy bolyp kettim. Ákem esh nәrseden múqtaj etken emes, qolynan kelgen jaqsylyghyn balalaryna jasady. Biraq jetim, anasyz balanyng kónilinen bir múng seyilmeydi eken. Oilasam, bala kezimde qatty quanyp, oinap-kýlip jýrgen kezim tym az bolypty. Ájem marqúm da «bala bop oiyn quyp, jýgirmey, oigha batyp otyra berushi en», - dep aityp otyratyn. Mektepke barghannan keyingi kәsibim kitap oqu boldy. Negizimiz osynday atmosferada qalyptasty ghoy. Bizding auylymyzda mektep bolghan joq, alty jasymda kórshi auylda alghashqy ashylghan mektepterding birine baryp (әkemizding bir inisi sol auylda qyzmet isteytin edi, sol kisining qolynda jýrdim) oqydym. Kelesi jyly auyl-dardyng bәrinde jappay mektep ashyldy. Bir jyl búryn oqyghan son, әkem meni audangha aparyp oqytty. Mektep bitirgenshe kisi ýiinde jatyp jýrdim. Búl da balalyghymnyng onashalanuyn tughyzdy. Óz ýii, óleng tóseginde, ata-anasynyng qasynda aunap-qunap óspegen balanyng kónilinde bir jýdeulik bolady. Mende osy kýnge deyin beysauat jýre beretin әdet joq.

Al sol asharshylyq jyldary júrt kórgendey qatty qiynshylyq shekpedik. Qúdaygha shýkir, aman óttik. Odan keyin soghys bastaldy. 1943 jyly mektep bitirdim. Ary qaray oqugha baram degen ýmitim ýzildi, oqugha qúmar edim. Ákem marqúm asyrap alghan balasy, onyng ýstine balalardyng ýlkeni bolghandyqtan eng aldymen jaltaqtap maghan qaraytyn. Qamqorlyghyn ayamaytyn. Ýige qonaq kelse de meni ghibrat alsyn, aqyl-kenes úqsyn dep, kisilermen birge otyrghyzatyn. Sondyqtan úzynqúlaqtau, kóp elmen tanys bolyp óstim. Mektep bitirgennen keyin múghalim boldym. Tipti, 10 synypta oqyp jýrgen kezde múghalimderdi әskerge alyp ketip, 5-6 synyptargha qazaq tili men әdebiyetinen sabaq bere bastadym. Oqytushy jetispeydi. Túrmys auyr. Qayda barsang ynyrshaghy shyqqan el. Sóitip, qystyng ortasynda mektep bitirmey jatyp múghalim bolyp, attestatty mamyr aiynda biraq aldyq. Ary qaray oqudy jalghastyrsam degen oy ýnemi mazalaytyn. Men ósken jer Sәken Seyfullinning tuyp-ósken eli. Sәken ekeumiz bir elmiz. Kezinde Sәken shygharmalaryn oqy almadyq. Ózi de elge kóp kele almay, syrtta jýrdi. Keyin Sәken aqtalyp, shygharmalaryn tolyq oqydyq. Sәken jazghan el, jer suretterining bar-

lyghy mening bala kýnimde kóz aldymda ótken ómir eken. Bizding Janarqa degen audan әn men jyrgha bay, sauyqshyl el edi. 37-jyldyng kәrine de kóp úshyrady. Sәken Seyfulliyn, Janaydar Sәduaqas shyqqan jer. Ýkimetting nazarynan qalay tys qalsyn. «Qaraghandy proletariaty» degen gazetke «Qirabaev halyq jauynyng qaldyghy» degen maqala shyghyp, әkemdi de talay jauapqa tartty. Bala kezimizde otyrghan ortamyzda Shәkәrimning «Qalqaman-Mamyryn», Maghjannyng «Batyr Bayanyn», Sәkenning «Kókshe-tauyn» jatqa soghyp otyratyn adamdar kóp bolatyn. Eshkimning aty atalmaydy, shygharmalarynyng aty ghana aitylatyn Qúlaghymyzgha qúiyp, kókeyimizge toqyp óstik. Kýni býgin sol kezde aitylatyn qissa-dastan, ólen-jyrlardy úmytqan joqpyn, jatqa bilem. Osylar bizding ruhymyzdy kótergen dýniyeler. Qalyptasuyma ýlken yqpalyn jasady...

- «Mening әkelerim» atty esteliginizde әuletinizdegi qazaqy tuystyqqa baylanysty, aghayyndyq barys-kelisti әserli oqighalarmen jetkizesiz. Múnyng úrpaqty jatbauyrlyqtan saqtauda ýlken róli bolghanyn da aitasyz. Ótkenge sәl sheginis jasap, býgingi tuystyng tuysqa, aghayynnyng aghayyngha júghymy, qarym-qatynasy turaly oiynyzben bólisseniz...

- Qazaq - qargha tamyrly, alysty jaqyn, tuys qyp jýretin el ghoy. «Kýieu jýz jyldyq, qúda myng jyldyq» dep sarysýiek qúdasyn úrpaq almassa da úmytpaydy. Keyingi jastardan, ózimning tuys, jaqyn balalarymnan keyde jatbauyrlyqty sezingendikten «Mening әkelerim» atty estelik, tolghanys-tarymdy jazdym. Sonda aittym ghoy, bizding әkelerimizde bala asyrap alu dәstýri erekshe edi. Aghayyndy ýsheui otyryp (Smayyl, Jәken, Jaman) birining balasyn biri asyrap alghan. Men Almatyda qyzmet istep, balaly-shaghaly bolghanda әkem kelip (ekinshi balamdy) «myna balandy men ýige alyp keteyin, maghan ber», - dedi. Balalardyng ýlkeni, oiymdy erkin aityp ýirengen minezim bar: «Osy bireuding balasyn bireuing asyrap jatbauyr qylghandy qaytesinder. Bala kóp qoy auylda. Solardyng bireuin alsanshy», - dedim әkeme. Ol kisining kóniline kep qalghan bolu kerek: «Oy, sender ne bilesinder. Bizding sayasatymyz senderdi jat qylmau ghoy», - dedi. Shynynda men Jәkenning balasymyn, Smayyldyng bauyrynda óstim. Smayyldyng balalarymen bir tósekte tebisip eseydim. Olardan jaqyn eshkimim joq. Al Jәken qansha degenmen tughan әkem, onyng balalary maghan bóten emes. Sói-tip, eki-ýsh ýiding balasy baylanyp-matalyp, bir-birimizge óte etene bolyp óstik. «Bizding sayasatymyz» dep otyrghany sol ghoy әkemnin.

Qazirgi bizding qazaqy tәrbiyemizdi janartyp, qazaqtyng psihologiyasynda úmytylyp bara jatqan osynday dәstýrdi qaytadan qalpyna keltiremiz dep jýrgenimizding bәri de últtyghymyzdy saqtap qalu emes pe. Osyny bireu týsinbeydi, jek kóredi. Mysaly, qazaq nemere-shóberelerin de asyrap alyp, ózining atyna jazdyryp jatady. Ana jyly Ábu Sәrsenbaev (er balasy bolghan joq) qyzynyng balasyn ózining atyna jazdyryp, tәrbiyeledi. Keyin bәrimiz bir ýige kirgen kezde (qazirgi Mәulenov kóshesindegi jazushylardyng ýii), Ábekenning bauyryna salyp alghan balasyn «sening balang emes» dep tirkemey qoydy. Ábekeng esik-tesikti tozdyryp jýrip, ýlken shumen әzer jasatty propiskany. Orystyng zany men qazaqtyng qazaqtyq psihologiyasynyng kelispegen jeri osy tústa anyq bayqaldy...

Ákelerding dәstýri qanday edi? Bir birin syilauy, qúrmetteuin aitsay! Tughan әkem ómirinde menimen onasha otyryp bir auyz sóz sóilesken kisi emes. Asyrap alghan әkemning kóniline keledi dep, menen aulaq jýretin. Smayyl әkem o dýniyelik bolghanda da osy әdetinen janylghan joq. Keyin ózi tósek tartyp, qaytys bolar aldynda kónilin súray barghanymda: «Ákenning kóniline keler dep jaqyn tartyp, betinnen sýiip kórmep edim. Qolynnan sýieyin», - dep qolymnyng syrtynan sýidi. Aruaqty syilaytyn, antyna adal jandar edi ghoy. Osy kýni Jәkenning keybir balalary tuystaryna ketken balalargha joqtaushy bolyp, olardyng úrpaqtaryn Jәken atyna (әkesi Jaman atynda bolsa da) jazdyryp jýr eken. Búl kýnde adamdar aruaqty syilaudy, dәstýrdi syilaudy úmytyp barady...

- Janarqalyqtar «Qirabaevting búzauyna deyin oqydy» dep anyz qylysady eken...

- Janarqadan Sәkenderden keyin oqyghan adamdar onsha kóp bolmady. Sәken ústalyp ketkennen keyin bir inisi qaytys boldy. Taghy bir inisi elden kóship ketti. Odan keyingi oqyghandardy soghys qúrtty. Janarqada men mektepke barghan kezde bas-ayaghy jeti jyldyq ghana mektep boldy. 2-3 synypta oqyp jýrgen kezimde jeti jyldyq mektepti bitirgen 4-5 bala Almatygha oqugha baramyz dep ketti. Jeti jyldyq bilimmen qay oqu orny ala qoysyn deysin, dayyndyq kursyna týsip oqypty. Ol balalardyng ishinde Islam Jarylghap, Ábutәlip Jobaev degen azamattar boldy. Bas-qalary әskerge ketip, qaytyp oralmady. Soghystan keyin oqyghandar bizding qatarymyzdan shyqty. Oqydyq. El kórdik, jer kórdik. Qyzmetke iliktik. Kóp ómirim QazPIY-de ótti. Elden oqugha týskisi keletinderden kómegimdi ayamadym. Tipti mektep bitirgen song ýilenip ketken kelinshekter de syrttay oqyp, diplom aldy. «Serikting arqasynda Qirabaevtyng búzauyna deyin oqydy», - dep jýrgeni sol ghoy eldin. Azamattyq paryzymyzdy qoldan kelgenshe óteuge tyrystyq. Oqugha týskender ary qaray alyp jýre alatynyn, jýre almaytynyn ózderi sheshti. Onysyna aralaspadym. Istegen jaqsylyghymdy qaryz qylghan kisi emespin. Ghabit Mýsirepovtyng «dos bolmaytyn adammen, dos kezinde aiyrylys» degen bir jaqsy sózi bar edi. Kýndelikti qarym-qatynasta osy sózdi negizge alghan adam ókinbeydi dep oilaymyn.

- Ótken ghasyrdyng eluinshi jyldaryndaghy últshyldyqty әshkereleu nauqany kezinde M.Áuezov, E.Bekmahanov, Q.Júmaliyev, E.Ysmailov, Q.Amanjolov sekildi alyptargha taghylghan pәle-jalanyng talayyn kózben kórip, qúlaqpen estidiniz. Býgingining kózimen qarap otyryp, talgham tarazynyzgha tartqanda aitpaugha bolmaytyn qanday syrlar mazalaydy?

- Ol kezde zaman qatty, er synalatyn shaq boldy. Aldynda da qazaq Kenes ókimetinen zardapty kóp shekti. Halyq ne bir tauqymetti kórip, sayasatqa iylikkish bop ketken. Sondyqtan da júrt partiyanyng aitqanynan shyqpaytyn. Soghystan keyin Stalin «iydeologiyalyq júmysty kýsheytu kerek», - dep mezgil-mezgil qaulylar qabyldap otyrdy. Barlyq óner salasynda búl qaulylar atqarylyp jatty. M.Áuezov, E.Bekmahanov, Q.Júmaliyev, E.Ysmailderding sonynan shyraq alyp týsti. Tipti birinshi dәrejeli stalindik syilyqty alghan Áuezovtyng «Abay» romanyn qayta qaraugha tyrysty. Áuezov pen Múqanov shygharmashylyghy turaly zertteu kitaptar jazghan Z.Kedrina men T.Núrtazindi «synau ornyna orynsyz maqtaghan», - dep aiyptady. «Burjuaziyalyq últshyldyq qatelikteri ýshin» M.Áuezov uniyversiytetten, Akademiyanyng til jәne әdebiyet institutynan júmystan shygharyldy. Akademiya prezidiumynyng qúramynan bosatyldy. Biz de «Sovet ókimetinin, partiyanyng aitqany dúrys», - dep óstik qoy. Ádeby kitaptardy oqyp, shygharmalargha alghash syn kózben qaray bastaghanda osy iydeologiyanyng yqpalyna kóp úshyradyq. Biraq men alghashqy kózqarastarymnan kóp sabaq alghan siyaqtymyn. Qasym Amanjolov jóninde maqala jazgham. 1951 jyly jeltoqsan aiynda auruhanada jatqan Qasymdy «partiyalyghyn qaraymyz», - dep Jazushylar odaghyna alyp keldi. Ol kezde men «Ádebiyet jәne iskusstvo» (qazirgi «Júldyz») jurnalynda isteytinmin. S.Múqanov Jazushylar odaghyn basqaryp túrghan kez. Úiymnyng tandauy maghan týsti. «Qasym jóninde maqala jazghan, bayandama jasaugha ylayyq», - dep sheshti. Qashqaqtap em, bolmady. Ol maqalam aqynnyng ólenindegi jekelegen sózderdi synaghan «qazaqty kóp aitady. Biz qazir bir ynghay qazaq emespiz, tútas Sovet halqymyz», - degen sekildi jaltaqtau jazylghan dýnie edi. Ýlken bir konsepsiyalyq jamandaugha qúrylmaghan. Qasymnyng ana týrin kórgennen keyin, bayandamany mýlde basqa arnagha búryp jiberdim. Qasymdy kóruge bet-jýzim shydamady. Bayandama jasap bolghan son, jiy-nalystyng artyna qaramay ketip qaldym. Bayandamada «kemshiligi, qateligi bar», - dep aityp kelip, basqasha qúryp shyqtym. Qasym marqúm qatty riza bolypty. Ony men bilgen joq edim, keyin estidim. Esmaghambet Ysmailov dosy edi, sol kisi týrmeden bosap kelgende Qasym sol kisige aitypty. «Jas synshy Qirabaev tarazy basyn teng qoya bildi», - depti. Qasym súmdyq jaqsy kóretin aqynym edi. Alghash әdeby kitaptardy oqy bastaghanda, elde jýrgen kezde osy Qasymnyng shygharmalary qolyma kóbirek týsti. «Qúpiya qyz» degen poemasyn sol kezde tútastay jattap alghan edim (Qasym jónindegi bir maqalamda osy poemanyng tolyq núsqasy qalpyna kelmegenin jazgham). Sosyn Qasymnyng 38-shi jyly Jambyldyng mereytoyynda jazylghan «Jambyl toyynda» atty poemasynyng da býgin kóptegen shumaqtary týsip qalghan. Jýsipbek Qojanyn: «Basynda menen jayyldy qissa bolyp búl Jibek, endi býgin qarasam, enirep jylap, jýr jýdep», - degeni sekildi, Qasymnyng ólenderi enirep, jylap jýr... Qajym, Esmaghambetter ústalyp ketken son, familiyasy túrghan jerlerdi alyp tastady. Qaytyp kelgen song da attary ornyna qoyylghan joq. Áli kýnge sheyin sol qalpynda. IYesi joq. Qasym múrasyna iyelik etu mýmkindigi bolghan Ghafu aqyn da ony eskermedi. Men ony ózine de aitqam. «Jazushy» baspasynyng diyrektory Ábilmәjin Júmabaev pen Ghafu Qayyrbekov ekeui: «Jinaqty qúrastyrghanda sening sózindi úmytyp ketippiz», - dey saldy bir әngimelesip otyrghanda...

Eluinshi jyldardaghy sayasy taqyryptaghy birer maqaladan son, taza әdebiyettik túrghydaghy shygharmalardy taldaugha auystym. Sayasatqa kóp barmaugha tyrystym. Qasym qaytys bolghan kezde aqyn shygharmashylyghy jóninde bir maqala jazyp, jibergen qatelikterimning ornyn toltyrugha tyrystym. Syn qayyry azdau bolatyn nәrse. Ádeby prosess qalay ketip barady? Ádebiyet damuynyng tendensiyasy qalay? Osynday mәselelerdi kóbirek jazugha, әdebiyettik, kórkemdik túrghydan osynyng qúny qanshalyqty degenge kóbirek kónil bóletin boldyq.

- Siz «Pioner» jurnalynda redaktor boldynyz. Sol kezde Júmabay Shayahmetov, Saghyndyq Kenjebaevtar aghalyq qamqorlyq kórsetipti...

- Kenes ókimeti kezindegi kadrlardyng bәrin joqqa shygharugha bolmaydy. Júmekeng ýlken aqsaqal edi. Júmabay Shayahmetovterding biylikke kelui kezdeysoqtyq emes. Stalin qazaqtarmen alysyp ótti. Keshegi Á.Bókeyhanov, T. Rysqúlov, S.Sәduaqasovtar Stalinmen talay aitysqan adamdar. Alash ordashylar Sovet ókimeti ornaghan song birden «biz osy avtonomiya qalpymyzda Rossiyanyng qaramaghyna kiremiz», - dep ashyq súrandy. Ahmet Baytúrsynov bastap Stalinmen talay kelissóz ótkizdi. Stalin kelispey, aqyrynda Alash ordany taratyp jiberdi. Artynan Sovettik avtonomiya bolghan kezde de Ahmet, Álimhandar Qazaqstannyng shekarasyn bekittiru jóninde Stalinmen taghy da aitysty. Onymen jәne kelise almay, aqyrynda búl mәseleni Lenin sheship berdi. Sol zamannan bastap Stalin qazaqtardy ólerdey jek kórip, azuyn qayrap jýrdi. Lenin kezinde barlyq Respublikanyng basyna óz últynyng ókilderin qong sayasatyn ústanghan-túghyn. Lenin óldi. Qazaqstandy alghash qúrylghannan bastap, 1946 jyly Júmabay Shayahmet kelgenge deyin bir qazaq basqaryp kórgen emes. Bizdi evrey de, orys ta, gruzinder de, armyandar da biyledi. Stalinnyng peyilin týzegen soghys. Soghys kezinde nemister Mәskeuding týbine sheyin keldi. Al sol kezde Mәskeu ýshin kim jan ayamay shayqasqanyn Stalin kórdi. Soghys bastalghan kezde negizi qazaqtan әsker almaghan, ony sender bilmeysinder. Keyin nemister janalqymgha alghan tústa Sovet halqyn jappay әskerge әketti. Soghystyng ózinde erlik kórsetken qazaqtargha batyr ataghy keshiktirilip berilip jýrdi. Baspasózden ýlken qaru joq. Maydan dalasyndaghy qazaqtyng jan qiyarlyq ruhy jóninde gazet-jurnaldar jarysa jazyp jatty. Ýlken-ýlken Sovet jazushylary qalam terbedi. Qazaqqa degen kózqaras ózgerdi. Qazaqstangha songhy kelgen Barkov gumanist adam edi, keterinde «Qazaqstangha syrttan kisi aparudyng keregi joq. Qazaqtar jetildi, Shayahmetov dayyn», - dep aityp ketipti. Júmabay Shayahmetov solay keldi. Eluinshi jyldardaghy «Últshyldyqpen kýres» kezi Shayahmetovke onay tiygen joq. Elu jyldyghynda Stalin Shayahmetovke Lenin ordenin berip, qorghap qaldy. Sol kezdegi ýlken bir sezde Shayahmetovting Stalindy qúshaqtap týsken sureti jariyalanyp, abyroy bolghan...

1952 jyly meni «Pioner» jurnalyna redaktorlyqqa shaqyrdy. Ortalyq Komsomol Komiytetin iydeologiya jónindegi hatshysy Saghyndyq Kenjebaev: «Biz búl júmysqa negizi Zeynolla Qabdolovty shaqyrghanbyz. Artynan aryz qarsha borady. Aryz jazghan ózimizding jigitter. Búl bir últtyq intelliygensiyagha syn kez bolyp túr ghoy», - dep aghynan jarylyp edi. Redaktor bolyp bekigen kezde Shayahmetov aitqan bir-aq auyz sóz esimde ómir boyy qalyp qoydy. «Sen jas jigit ekensin. Kishkentay bolsa da kollektiv basqarasyn. Kollektivke barghan adam manayymen júmys istey bilu kerek. Bastyq ekenindi bildirip alma», - dep edi jaryqtyq. Menen búryn búl jurnalda Tóken Ábdrahmanov redaktor bolghan. Últshyl atalyp, júmysynan ketti. «Sovet pionerining kózin maldyng kózine tenedi» degen aidar taqty. Oryssha oqyghandar qazaqtyng obrazdy sózin qaydan úqsyn, «botakóz» degen teneui ýshin pәlege qaldy.

- «Pionerden» almasyp «Sosialistik Qazaqstangha» barghan kezinizde әdeby ortada qanday qúbylystar boldy?

- Brejnev taqqa otyrdy. Jaghday qalypqa týse bastady. Áuezov qaytyp keldi. Sәtpaevty ózining ornyna qayta qoydy. Jer audarylghan Kenesbaev oraldy. Júbanov, Tәjibaevtargha taghylghan aiyptar alyndy. Qasym sekildi biraz adamdar marqúm bop ketken. Ortalyq komiytetting bekituimen «Sosialistik Qazaqstangha» júmysqa barghan kezim sol shaq qoy. Redaktor Qasym Shәripov degen kisi edi, oi-pikirimdi irikpey aityp jýrdim. «Bizding ýlken qateligimiz - jazushylardan, avtorlardan aiyrylyp qaldyq. Intelliygensiya bizdi ylghy jamandaytyn gazet dep qaraydy. Osylarmen qarym-qatynasymyzdy jóndeuimiz kerek», - dep úsynystarymdy bildirdim. Ol kisi de teris kórgen joq. Jana shygharmalar jinap, qauyrt júmysqa kiristik. Áuezovke telefon shalyp, jana shygharmalarynan ýzindiler bastyq. Qalijan Bekhojin da kóp synalghandardyng biri edi, ol kisige habarlasqanymda: «Oy, sender bizdi baspaytyn edinder ghoy», - dep sәl renishin bildirdi de, artynsha toptama ólenderin alyp jetti. Ábdilda da kishkene tulap, ókpe-renishin aitqan song baryp shygharma berdi. Sóitip elding betin aqyryn-aqyryn beri qarata bastadyq. Ónerding týrli salasyn qamtityn maqalalar úiymdastyryp, serpilis jasadyq. Bizding ýlken jazushylarymyz jyly sóz estimey ósti. Ómir boyy solay ketti. Sol kisiler jayly kóp toqtalatyn dәstýr qalyptastyrdyq. Sonday zamandar ótti...

- Qaynekey Jarmaghanbetovtyng esimin jii auyzgha alasyz...

- Ol kisi - mening ústazym. Meni әdebiyetke alyp kelgen de sol kisi. Soghys bastalghan jyly KazPIY-di bitirgen. Sosyn komsomoldyng Ortalyq komiytetinde hatshy boldy. Biz student kezimizde (1947 jyly) komsomol jas jazushylardyng alghashqy kenesin úiymdastyrdy. Sәbit Múqanov (Jazushylar odaghyn basqaratyn), sosyn Qaynekey bayandama jasady. Á.Núrpeyisov, T.Ahtanov, H.Erghaliyevter bar, maydannan kelgen kezi. Osynda әdebiyetke aralasyp jýrgen Z.Qabdolov, A.Shәmkenovter bar. Osy keneste búl jastardyng shygharmalary talqylaugha týsti. Kenesting qory-tyndysy retinde tórt adamdy (Zeynolla, Tahaui, Ábdijәmil, Amanjol) Jazushylar odaghynyng mýsheligine qabyldady. Ol kezde olardyng kitaby da shyghyp ýlgermegen. Qaynekey osylardyng barlyghyna múryndyq boldy. Hamit Erghaliyev, Syrbay Mәulenov jәne de basqa aqyn-jazushylar Qaynekeyding qasynan tabylatyn. Bizge sabaq bergen, eki tilge birdey sheshen, óte bilimdi kisi edi. Eluinshi jyldardyng alasapyranynda azdap sayasattyng ynghayynda ketti. Bastyq qoy. Men jazghan maqalalarymdy osy kisige kórsetip, aqyl-kenesin tyndaymyn. Bizdegi әdebiyet ýiirmesin basqardy. «Jana kitap shyqsa, alyp kelinder», - dep tapsyryp otyratyn. Jaqsy kitaptar tónireginde talqy úiymdastyratyn. Bayandama jasatatyn. Jaqsy bayandamandy tolyqtyrtyp, gazet-jurnalgha ózi úsynatyn nemese bireuge tapsyratyn. Jazushylar odaghynda hatshy, «Júldyz» jurnalynda redaktor. Bastan asatyn sharuasy bolsa da, keshke ýiine shaqyryp, jazghan-syzghanymyzdy kórip shyghady. Áyeli Qanysh Sәtpaevting ýlken qyzy, anamyzday bolyp ketti. Qaynekeyding maghan jasaghan qamqorlyghy, bizding buyngha jasaghan jaqsylyghy óte kóp. Auzymnan tastamaytynym sol.

- «Qirabaev degen bireu kelip, qiratyp jatyr», - dep әzilge basatyn Tayyr Jarokovpen óte jaqyn qarym-qatynasta bolghansyz-au. Qay minezin qatty únattynyz?

- Búl da Qaynekeyding enbegining arqasy. Student kezimde búl kisi meni Jazushylar odaghyna alyp baryp, bayandama jasatatyn. 1948 jyly «Mektep» baspasy qayta ashylyp, jastargha, balalargha arnalghan kitaptar kóp shyqty. Bir jinalysta Asqar Toqmaghambetov: «Osy aqyn-jazushylar búryn basylyp ketken dýniyelerin qayta-qayta bastyrtady. «Mynau jana kitabym» dep qaltasynan shygharu ýshin jasaydy osynyng bәrin», - dep synady. Sosyn Qaynekey maghan: «Mektep» baspasynan shyqqan kitaptar-dyng barlyghyn kórip shyghyp, bayandama jasashy. Shygharyp jatqandary shyn balalar әdebiyeti me, emes pe?», - dedi. 1949 jyl bolatyn. Betin-jýzing demey synadym-ay kelip. Júmaghaly Sayyn keshiginkirep, mening sózim ayaqta-lyp qalghan kezde kirip kele jatsa, aldynan Tayyr kezdesip qalady. «Ne bop jatyr», - dep súramay ma Tayyrdan. Tәken: «Qirabaev degen bireu shetinen qiratyp jatyr», - dep әzildepti. Bayandamamdy alyp, kórip shyqqan Júmaghaly marqúm sóz alyp: «Synshyl bolghan jaqsy, syn kerek. Biraq bәrin shetinen synay beru әdebiyetti baghalau emes. Belinskiydi kóp aitady ekensin, olardy biz de oqyghanbyz, qaraghym», - dep basu aitty.

Tәkeng keremet kisi edi ghoy. «Maghjannyng ólenin oqydy» dep aiyptalghan Qajymnyng sotynda kuәlikke tartylghan Tәken: «Men sol keshte kóp iship qoyyp, úiyqtap ketippin, estigen joqpyn», - dep azamatqa arashashy bolmasa da, kýie jaqpady. Jigittik qoy. Tәkennen qalghan qanatty sóz, әzil sóz kóp.

- Ghabit Mýsirepovpen aranyzda sәl dýrdarazdyq bolghan ba?

- Búryn, sondy jazyp jýrgen maqalalarymdy jinaqtap, bir syn maqalalar jinaghyn qúrastyrudy oilap jýrushi em, sony «Jazushy» baspasyna úsynghan bolatynmyn. 1959 jylghy jospargha kirgen. Keyin jospardan syzylyp qalghanyn estidim. Ghabit Mýsirepov baspanyng josparyn qarap, kóp nәrselerdi alyp tastapty. Mening úsynghan kitabymdy kórip: «Búnday maqalalar әrkimde bar, mening jazghandarymdy jinasa da bir kitap bolady», - dep jospardan alyp tastapty. Kóp ótpey jazushylar sezi boldy. Sol sezde Qazaqstanda әdebiyet synynyng damuyna jaghday joqtyghyn, synshylar kitaptarynyng shyqpaytynyn, әdeby syngha ómirlerin arnaghan B.Kenjebaev, E.Ysmailov, T.Núrtazinderding osy kýnge sheyin bir jinaq shygharyp kórmegenin, osy taqyrypta әngime bolsa, Mýsirepov ózin kóldeneng tartatynyn aittym. Jospardan shyghyp qalghan alty-jeti jas aqynnyng taghdyry jayly da sóz qozghadym. Ghabeng menen búnday sóz kýtpe-gen bolu kerek. Zal toly adam, sóilep bolghanymda du qol shapalaqtady. Ghabeng men sóilep bolghan son, minberge kóterilip, júrtqa aramyzda búrynnan salqyndyq bar sekildi qylyp әngime bastady. «Mening SK-m Qirabaev boldy», - degende shapalaq qayta zaldy janghyrtty. Sezding sonynda qayta sóz surap alyp, Ghabenning shyndyqty búrmalap aitqanyn týsindirdim. Zalda jazushylar ghana qalghan, sóz qughan júrt ol kisining sózine senip ketti. Agha jazushylardyng kórmegeni joq qoy. Olardyng jaqsylyghyn da, jaysyz minezderin de zamany tudyrdy. Keskilesken tartystarda kópti sendirip, auditoriyadan ýstem shyghuy ýshin jalghan sóileudi de olargha ómir ýiretti. Ghabeng búl joly sol eski әdisti qoldandy. Men osyny aittym. «Jaraydy, men qoydym. Birimizden song birimiz spravka berip jatpayyq» - dedi ol men sóilep bolghan son.

Biraz kýn ótken song Safuan Shaymerden qonaqqa shaqyrdy. Sәbeng men Ghabeng eken. Sәbene bas tartty, tildi Mәriyam apaydyng aldyna qoydy. «Sen ekeuing biring bas, biring til jeysinder. Biz ne jeymiz, - dep Ghabeng Mәriyamnyng aldyndaghy tildi ózine tartyp aldy da, úsh jaghyn ýlkendeu qyp kesip maghan úsyndy.

- Mә, tili ótkir bolsyn! Endi tatulasayyq, - dedi.

«Dúrys» - dedi, Sәbeng Safuan da quanyp qaldy». Osylay bolar dep edim ózim de» - dedi de, «Qolyn al, qolyn al» - dep meni asyqtyrdy. Men Ghabenning qolyn aldym. Sóitip dostasyp kettik.

Men Ghabenning jazushylyghyna, qayratkerligine shәk keltirgen adam emespin. Ol jóninde talay jazdym da. Biraq kim-kimge bolsa da, syn kózimen qaraytyn adam esebinde, kóp jyl aralasa jýrip Ghabenning óz úghymyna syimaytyn, úly jazushynyng ýlken túlghasyna min bolyp kórinetin qyzyqtaryn da bayqaytynmyn. Ony men estelikterinde jazdym da. Olardyng ýlken basy kishireytpey-aq, pendeshilik qyzyqtaryn aitqan da teris emes dep oilaymyn.

Búl jaghynan taba, pendeshilikten ózin joghary ústaytyn ornyqty Ghabiyden edi ghoy marqúm.

- Qazaqstan Jazushylar odaghyn basqarghan Sәbiyt, Ghabiyt, Ghabiyden, Ádiylerden keyingi Ánuәr Álimjanov pen Oljas Sýleymenovtyng basshylyq qyzmetke kelgeni kónilinizden onsha shyqpapty. Nege?

- Olargha kónilim tolmaghany - ekeui de oryssha jazady. Qazaq әdebiyetin bilmeydi, oqymaydy. Qazaqsha bilmeytin, bir qazaq jazushysynyng kitabyn oqymaghan adam qalay Qazaqstan jazushylaryn basqarady? Oljas ta, odan búryn istegen Ánuar da qazaq jazushylarynyng jinalysyna barmaytyn. Orys jazushylarynyng seksiyasyna ghana qatysatyn. Oljaspen birge jýretin Áljappargha: «Oljasqa ait, sóiley almasa da, qazaq jazushylarynyng jinalysyna qatyssyn. Qazaq jazushylarynyng aty men kitabyn bilip jýrsin. Qúlaghyna sinsin», - dep talay aittym. Áljappar: «Ayttym, keletin boldy», - deydi. Biraq Oljastyng tóbesin de kórmeysin. Men Oljastyng kezinde Jazushylar odaghynyng hatshysy boldym. Syn kenesin basqardym. Prezidium mýshesi boldym. Ánuar da, Oljas ta odaqtyng ishki tirligine dendep kire almay ketti. Ómirlerin Mәskeude, shetelde ótkizdi. Búghan Ghabit te, Ghabiyden de qarsy bolghan kezinde. Sol kezde oryssha jazatyndardy basshylyqqa qoiy «moda» boldy. Mynau qyrghyzdar da, týrkmender de solay istedi. Keleshek orysta degen týsinikting yqpaly ghoy. Oghan riza bolmaghandardyng ishinde Ábdijәmil de, men de boldym. Óz basym qarsylyqqa shyghyp, jaghalasqan joqpyn.

- Kezinde alyptarymyz negizin salghan, túghyryn qalaghan әdebiyet ghylymynyng býgingi jaghdayy turaly ne aitasyz?

- Qazirgi әdebiyet ghylymy publisistikagha qaray ketip barady. Oghan da týsinistikpen qarau kerek shyghar. Belinskiyding «әdebiyette janrlardyng shekarasyn memleketting shekarasyn kórsetkendey syzyp kórsetu qiyn», - degeni bar. Bir janrdyng bir janrgha yqpaly mannyng ýni. Biraq bizde әde-biyetting ghylymy mazmúnyn ashudyng ornyna bayandau basym. Ghylymnyng adamy azayyp ketti. Kadr joq. Ádebiyet ghylymy solay kýn kórip jatyr. Bizding zamanymyzda, bizden keyin de qanshama jap-jas jigitter osy salagha oiysty. B.Maytanov, B.Ybyrayym, Q.Ábdezúly, J.Dәdebaevtar qanday jaqsy kelip edi ghylymgha. Osydan keyingi buynnan búnday shoghyrdy kóre almay jatyrmyz. Ádebiyetti zerttep bir baspa tabaq maqala jazu ýshin, keminde jýz baspa tabaq kitap oquyng kerek. Olar jóninde jazylghan enbektermen tanysu kerek. Elding bәri sodan qashady. Qashqannan song ótken tarihty bilmey shyghady. Ádebiyet zertteushining tarihy mәlimetterdi, әdeby prosesti jaqsy bilu qajet. Eki kýnning birinde teledidardan, gazetten týspeytin keybir jas әdebiyetshiler keshegining bәrin iygerip aldy dep aita almaymyn. Olardyng ózderine de talay aittym.

Al endi osy ghylymgha kónil bólmeuimizding últtyghymyzgha, eldigimizge tiygizer zardabyn mólsherleuding ózi qiyn. Ghylymdy ghylym dep qarap, terenirek barlaugha eshkimning barghysy joq. Ashyghyn aitayyn, biz osy dengeyge op-onay jetkendey kórinemiz, jastarymyz birden bizdey bola salghysy keledi. Biz kishkene birdene tanysaq, bilsek alpys-jetpis jyl ghúmyrymyzdy arnap jettik. Sosyn ghylymgha býgingi tanda memleket tarapynan dúrys kónil bólinbey jatqany jasyryn emes. Byltyr «Núr Otan» partiyasynda ghylym jónindegi zandy talqylau boldy. Barmayyn dep em, marqúm Salyq Zimanov: «Baryp qaytayyq, oiymyzdaghynyng barlyghyn bir aityp qalayyqshy», - degen song bardym. Qatty-qatty sózder aittym. Olar «ghylymgha aqshany bólip jatyrmyz», - deydi. «Men ghylymy qyzmetkerding qaltasyna aqsha týsken joq» deymin. Ólshem ghylymy qyzmetkerding qolyna tiygen qarjymen baghalanady emes pe. Jaqsy ailyq tólense, qarqyndy júmys isteledi. Basqagha alandamaydy. Qazir birneshe jerde júmys isteuge elding bәri ýirenip aldy. Ár jerde istegen júmysta ne bereke bolsyn. Men instituttan diyrektorlyqtan ketkende bólim basqarugha bardym, keyin oghan Qúlbekti úsyndym, «jóndi aqshasy joq» dep ol ketti. Onan keyin Beken kelip, ol da ayaldamady. Doktorlar túraqtamaytyn bolghan song kandidat bolsa da Núrdәuletti shaqyryp aldym. Jaghday osy...

- Syr-súhbatynyzgha rahmet!

Súhbattasqan Yrysbek Dәbey.

«Qazaq әdebiyeti» gazeti