Aqyn antipodymen әngime

Qaltama tiyn-teben týskende, qolym qalt etkende kitap dýkenine kiremin. Basqalary da bar ghoy, biraq ómirbayandyq kitaptargha kóbirek ýnilem. Búl jaghynan orys aghayyndardyng kósh ilgeri ketip qalghanyn bayqap, týniletin kezderim de az emes. Mine, Ogust Renuar, Poli Gogen, Pablo Pikasso, Modiliyaniyler. Múnyng bәri -ashyly-túshyly taghdyr-talayymen bir dýkennen úshyrasar әlemge әigili suretshiler. Orystyng óz Kramskoyy, Repiyni, Surikovtary men Levitandary - olardy da osy dýkennen kezdestire alasyz. Pushkiyn, Tolstoy, Chehov, Shukshin - orys aqyn-jazushylarynyng úzyn-yrghasy da osylay kete barady. Bir búryshtaghy «JZL» seriyasymen shyqqan kitaptargha kóziniz týskende jýreginiz toqtap qala jazdaytyny jәne bar. Jalpy, biletin júrt «kitappen qauyshu - quanyshpen qauyshu» dep jatady. Óz basym búl pikirmen tolyq kelise bermeymin. Meninshe, kitappen qauyshudyng da kónilge kirbing úyalatatyn kezderi az emes. Ásirese, ózinde, ózinning halqynda joqty sezindiruge kelgende últty, úlysty talghamaytyn kitap jaryqtyq tym qatal, tym qatygez bolyp ketedi. Onyng bir kórinisin janaghy kitaptarynyng múqabalary jaymashuaq «JZL»-dan-aq angharugha bolady. Senbeseniz, bir sәt «JZL» seriyasynyng songhy kitaptaryna zer salyp kóriniz.

 

Aqyn antipodymen әngime

Qaltama tiyn-teben týskende, qolym qalt etkende kitap dýkenine kiremin. Basqalary da bar ghoy, biraq ómirbayandyq kitaptargha kóbirek ýnilem. Búl jaghynan orys aghayyndardyng kósh ilgeri ketip qalghanyn bayqap, týniletin kezderim de az emes. Mine, Ogust Renuar, Poli Gogen, Pablo Pikasso, Modiliyaniyler. Múnyng bәri -ashyly-túshyly taghdyr-talayymen bir dýkennen úshyrasar әlemge әigili suretshiler. Orystyng óz Kramskoyy, Repiyni, Surikovtary men Levitandary - olardy da osy dýkennen kezdestire alasyz. Pushkiyn, Tolstoy, Chehov, Shukshin - orys aqyn-jazushylarynyng úzyn-yrghasy da osylay kete barady. Bir búryshtaghy «JZL» seriyasymen shyqqan kitaptargha kóziniz týskende jýreginiz toqtap qala jazdaytyny jәne bar. Jalpy, biletin júrt «kitappen qauyshu - quanyshpen qauyshu» dep jatady. Óz basym búl pikirmen tolyq kelise bermeymin. Meninshe, kitappen qauyshudyng da kónilge kirbing úyalatatyn kezderi az emes. Ásirese, ózinde, ózinning halqynda joqty sezindiruge kelgende últty, úlysty talghamaytyn kitap jaryqtyq tym qatal, tym qatygez bolyp ketedi. Onyng bir kórinisin janaghy kitaptarynyng múqabalary jaymashuaq «JZL»-dan-aq angharugha bolady. Senbeseniz, bir sәt «JZL» seriyasynyng songhy kitaptaryna zer salyp kóriniz.

Áne, anau - Nikolay Rubsov. Keshe 75 jyldyghy toylanghan bizding Múqaghaly aqynnan bes jas kishi bauyry. 1936 jyldyng týlegi. Orystar ony Eseninnen keyingi myqty aqynymyz dep shulasyp jýr. Biyl 70 jyldyghyn Resey boyynsha toylau bastaldy. Mәskeude eskertkishi ornatylmaq. Al mynau - kәduilgi Vladimir Vysoskiy. Bir dәuirding simvolyna ainalghan túlgha. Aqyn, akter hәm sazger-oryndaushy. Búl da bizding Múqannyng poeziyadaghy 7 jas kishi inisi bolyp keledi. Biri Múqannan 5 jyl búryn, biri 4 jyl keyin o dýniyelik bolghan. Endi әigili «JZL»-dyng bir-bir tomyna ainaluly. Búiyrtsa, Dante, Shekspiyr, Getelermen sóreles bolady. Pushkiyn, Lermontov, Eseninderding ortasynda jýredi. Kim biledi, bәlkim, Rubsov ózi pir tútatyn Fedor Tutchevpen, Vysoskiy Fransua Viyonmen endigi til tabysyp ta ýlgergen bolar. Áyteuir, men zer salyp ketkeli әldebir yjdahatty oqyrmannyng kitaphanasynan qútty oryndaryn tauyp ýlgergenderine esh kýmәnim joq. Sosyn, osy «JZL»-gha anau-mynau ómirbayandyq kitaptardyng kire bermeytini jәne bar. Olay deytinin, bir dýkenning ózinde Eseninning taghdyry men shygharmashylyghyna qatysty tórt birdey kitapty paraqtap túryp, aqynjandy orys aghayynnyng óz shayyrlaryna degen iltipat-qúrmetine tang qalasyn. Biri Eseninning jeke bolmysyn, onyng shygharmashylyghyn psihoanaliz ghylymynyng qol jetkizgen jetistikteri negizinde taldasa, endi biriniki aqyn ajalyna, onyng júmbaq ólimine qatysty zertteulerge úlasady. Biraq búl da, ol da emes, «JZL» seriyasynan basylyp shyghugha әkeli-balaly Kunyaevtarding kitaby layyq dep tanylghan. Demek, Rubsov pen Vysoskiy jayly myna kitaptar da әbden sýzgiden ótken, eki aqyn jayly jazylghan enbekterding naghyz darabozdary sanalatyn dýniyeler bolghany. Orysta tandaugha mýmkindik kóp. Osyny sezingende ishing qyz-qyz qaynaydy. Múqaghaly talanty, Múqaghaly taghdyry Rubsov yaky Vysoskiydikinen kem, әlde qyzyqsyz ba edi degen oilar mazalaydy. «JZL»-gha kirgen eki aqynnan da jasy ýlken Múqaghaly turaly tolyqqandy kitap qashan bizding oqyrman qolyna tiymek dep kýiinesin.

IYә, tek kitap emes, basqa da kýiindiretin jayttar jeterlik.

Mәne, redaksiyagha, saghan, ózinmen týidey qúrdas talapker kelip otyr. «Ólenderimdi oqy, pikirindi ait, únaghandaryn gazetke bastyrugha alyp qal» deydi. Óleng dep otyrghany óleng emes, jay shimay-shatpaqtar ghana. Sóz óltiru, qaghaz óltiru óneri. Qúrdasynnyng talayyna jazylghany basqa emes, dәl osy ekenin әbden-aq sezinip otyrsyn.

Biraq onyng ózi búlay dep oilamaydy, aqyry renjisip tarqasugha tura keledi.

Taghy biraz kýnnen song sen keshtetinkirep kirip kelgen kafede sol eski tanysyng otyrady. Jalghyz emes. Qasynda ózi qatarly bireu, ortalarynda jartylyqtary bar. Seni ózderimen dastarhandas bolugha shaqyrady. Niyetteri - syilap jibermek. Bәlkim, «syilau» arqyly «syndyrmaq».

Sen qazir dostarynnyng keletinin aityp onasha túrghan oryngha jayghasasyn. Eski tanysyng serigine, saghan estirte Múqaghaly aqyn turaly әngime bastaydy.

- Múqaghalidy da tiri kezinde kóp adam týsinbegen. Meni de týsinbeydi. Biraq mende Múqaghaly kókem siyaqty jaza beremin. Meyli, tartpamda jata bersin. Ólgesin, jylap-syqtap jýrip ózderi kitap qyp basyp shygharady. Estelikter aitatyn bolady...

Ásili, bireuden bilgish dep estigen boluy kerek, sosyn maghan qarata saual tastaydy.

- Qazir ghalymdardyng Múqaghaly Maqataev ólenderin zerttep jatqany ras pa?

- Ras, - deymin men, - tórt doktorlyq, toghyz kandidattyq júmys qorghaldy. Qorghalatyndary jәne bar.

Áriyne, jauabym «Tiyse terekke, tiymese bútaqqanyn» keri. Áytpese doktorlyq nemese kandidattyq júmystardyng tizimin týgendep jýrgen jayym joq. Áyteuir, aqyn shygharmashylyghy turaly zertteulerding bar ekenin estigem.

Jartylyqtaryn tauysyp, ornynan túrghan bauyrym әli dostary kelmegen maghan keterde bәribir ses kórsetip ketedi.

- Búl halyq Múqaghalidy týsinbey qúrtqan, qasyndaghy talantsyz aqyndar qyzghanyshtan ishkizip óltirgen. Taghy bir Múqaghaly kelse, taghy da sóitedi. Sol ýshin de abay bolu kerek.

Ol qatyrdym dep bara jatady. Ishing jylap sen qalasyn.

Jylamaghanda qaytesin, sening qazaq bauyryng Eseniyn, Rubsovtar týgili ózining sýiikti Múqaghaliynyng da shynayy tarihyn bilmeydi. Onyng oiyndaghy Múqaghaly kýiikten iship kelgen de, jaza bergen. Solay ma?..

 

Múqaghalidyng ýsh jýzi. Olar kimder?

Áygili japon jazushysy Akutagava Runoskening bir әdebiyetshi keyipkeri «Mening arghy-bergi halyqtar men arghy-bergi uaqyttardan ýsh jýz qaraly saydyng tasynday tandauly sayypqyran dostarym bar» deydi. Áriyne, múny keyipkerining auzymen aityp otyrghan Akutagavanyng ózi. Eger Akutagavanyng osy dostarynyng tizimin jasasanyz, olardyng qatarynan kimderdi úshyratuynyz mýmkin? Bәlkim, búl tizim Gomer men Vergiliylerden bastalar. Álde shumerding Gilgәmeshti jyrgha qosqan belgisiz aqynynan bastau alar ma eken? Áyteuir, búl tizimning ylghy yghay-syghaydan túratynyna kýmәn joq. Óitkeni, dostary myqty bolmasa, Akutagava da myqty bolmas edi ghoy.

Al bizding Múqaghaly aqynnyng ýsh jýzining ishinde kimder bar? Jalpy Múqaghaly aqynda arghy-bergi әdebiyet úlylarynan ýsh jýz dos boldy ma? Álde ol eshkimdi oqymay-aq, eshkimdi bilmey-aq aituly aqyn bolyp ketti me? Joq, olay boluy mýmkin emes. Múqaghalidyng әlem әdebiyetin oqudy bala kezden bastaghanyn aqynnyng balghyn shaghyna kuә bolghandardyng bәri aitady. Demek, shynayy dostardy jinaudy, olarmen syrlas boludy Múqaghaly aqyn erte kezden-aq әdet etken. Dәstýrge ainaldyrghan. Óleninde «Bilimim orta, biraq ózim jogharygha sanaymyn» deytini sondyqtan. Aqynnyng «Mәskeulikterding biletini de ózim biletin dýniyeler eken. Sondyqtan kóp ayaldamay qaytyp kettim» deytin әngimesinde de osynday shyndyqtyng úshqyny jatyr. Yaghni, audarmalary men ólenderinen tanys Vergiliy, Dante, Shekspiyr, Pushkin men Lermontov, Eseninder men Mayakovskiyler osylardyn, Múqaghaly ýsh jýzining bir parasy ghana. Bar bolghany, alyp múztaudyng kózge kóriner jogharghy qabaty deuimiz kerek. Al onyng sudyng astynda endi qansha kólemi kórinbey búghynyp jatqanyn bir Qúdayym ghana biledi.

IYә, bile bilseniz, sol ýsh jýz úlymen astasyp, tútasyp ketken Múqaghalidyng ózi - alyp Múztau. Bir úly organizm. Bizge onyng kózi bardyng bәrine bayqalar joghary jaghyn ghana qyzyqtaudy dogharar kez jetti. Endi Múqaghalidyng terenning tasasynda búghynyp jatqan tylsym qúpiyasyn ýniluge tyrysugha tiyispiz. Ómiri men ólenin qatar óre otyryp, oqyrmandy aqynnyng shyn taghdyrymen tanystyru mindet.

IYә, Múqaghaly turaly estelikter az jazylghan joq. Tipti jeke jinaq bolyp ta shyqty. Baghyda bir oqyp ek, endi taghy da bir sýzip shyqtyq. Múnda toptastyrylghandardyng deni aqyn turaly esh aitary joq ortanqol ghana dýniyeler ekenin anghardyq. Aytuly Múqaghaly kagortasynyng iysi de shyqpaydy. Múqaghaly kóp qazaq aqyndarynyng biri ghana bolyp qalypty. IYә, taghdyryna jauapsyzdau qaraghan, kóp uaqyt baspanasyz jýrgen, әdebiyet sheneunikterinen japa shekken jany jaysang kóp múnlyqtyng biri. Qysqasy, Múqaghalidyng esimin alyp tastap, sol kezdegi myqty aqyndardyng talayyna tely salugha bolatyn qatardaghy estelikter jinaghy.

Mysaly, mening búl jinaqtan Múqaghaly aqynnyng Dantening «Qúdiretti komediyasyn» audarugha qalay kelgenin, oghan qalay dayyndalghanyn bilgim kelgen. Aqynnyng syrqatynyng tarihy turaly derektermen tanysudy jón kórgem. Aqyn taghdyryndaghy әielder róli, qatarlas әriptesterining aqyn shygharmashylyghyna әseri, búlar da meni qyzyqtyrghan jayttar edi. Jinaqta búlardyng birde-birine jauap joq. Áldebir túspaldaular ghana úshyrasady. Qysqasy, «ishing bilsin, әluaydyn» keri.

Aqynnyng Qyzylqúmgha sapary, Qaraqalpaqstangha baryp Tólegen aqyndy jerleuge qatysuy, Mәskeude ótken kýnderi - búlardyng bәri jadydan óshirilip ketken jayttar sekildi.

Orystar Eseninning Tәshkenge qalay kelgenin, Bakude kýnderdi qalay úzatqanyn, Tifliste nendey jaghdayattardy basynan keshirgenin, bәr-bәrin jasyrmay jazady. Tipti jezókshelermen qalay dәm-túzdas bolghanyna deyin aqtaryp salady. Derekting moldyghy sonshalyq, «Esenin jәne jezóksheler», «Esenin jәne evrey boyjetkenderi» degen taqyryptarda maqala jazuynyzgha әbden jetip-artylady. Búl taqyryptardy qomsynsanyz, «Esenin jәne ataqqúmarlyq», «Esenin jәne joghary mansaptylar», «Esenin jәne qala men dala» sekildi taqyryptardy qauzauynyzgha mýmkindik bar. Jәne búlardyng bәri Eseniyning taghdyryna, sol arqyly shygharmashylyghyna yqpal etken kýndelikti pendeshilik ómirding kólenkeli jaqtary. IYә, aqyn taghdyry onyng jayma-shuaq shaqtaryn emes, osy kýngirt, qaltarysta jatatyn sәtterin kórsetkende ghana ózining shyn syryn ashpaq.

Sosyn, Viyon qaraqshy, Allan Po apiynshy, Esenin jýrgish retinde mәlim bolyp jatqanda, bizding Maqataevty perishte edi degenge kim nanady? Shynyn aitu kerek, ótken HH ghasyrdan, endi mynau tәi-tәy basqan HHI ghasyrdan da perishtelerdi izdeu tek qazaq aghayynnyng ghana qiyalyna keletin sharua. Shyndyghynda, ózin-ózi aldau, joq nәrsege emeksu. Shirkin, úly aqynnan germofrodit jasaugha talpynu - tabighattyng zanyna qayshy kelu ekenin sezine alsaq qoy...

Múqaghaly perishte emes. Ony aqynnyng ózi moyyndaghan. Eger «bar ómirim - ólenderimde» degen aqynnyng sózine senetin bolsaq, bir ghana «Sol týni» atty óleninen-aq kóp jaytty angharar edik:

Auady da túrady ansarym-ay!

Áli sen esimdesin, Arshaly say.

Sol týni nege meni óltirmedin?

Sol týni riza edim alsa Qúday.

 

Sen kuә, Arshaly say,

Sol týni men,

Aqqugha túzaq salyp, óltirip em.

Sol týni nege meni ayap qaldyn?

Janadan auyzdanghan bóltirik em.

 

(Bóltirik em, arlan bop ayaqtandym).

Shyryldap sonda seni oyatqan kim?

Esinde me?

Kóz jasy...

Jalynyshty ýn?..

Sol týni nege meni ayap qaldyn?!

 

Qara týnning ishinde, qara baqtyn,

Atar tan, keler kýnge qaramappyn.

Taghdyrdyng ózi bergen mahabbatty,

Tәrk etip, mәngilikke jaralappyn...

 

Arshaly say!

Neghylghan kórkem edin!

Sol týni nege meni órtemedin?

Sol týnning qiyametin esime alsam,

Senen de, ózimnen de jiyirkenemin.

Aqyn siz ben biz siyaqty búghynyp, qashqaqtamaydy. Aqiqatty aitady. Kýnәgha batqan kónilding tazalyqqa inkәrligin, yntyqtyghyn jyrlaydy. Ólenge bar jan-syryn jayyp salady. Jýregining bir jaqparynda bozbala kezde týsirip alghan jaraqat syzat bar ekenin eskertedi. Al biz bolsaq, aqynnyng qanshalyqty qarsylasqanyna qaramay, odan pút jasamaq bop әlekpiz. Múqaghalidan pút jasaugha qalghan ýsh jýz dosy kelise qoya ma, oghan bas qatyrghymyz da kelmeydi.

Múqaghaly jәne muzyka

Bizding biluimizde, Múqaghaly ýsh jýzining ishinde әigili Bethoven de bar. Aqyn nemis kompozitorynyng taghdyry hәm shygharmasymen jaqsy, jan-jaqty tanys bolghan. Búl sózimizde «Iliich» poemasyndaghy «Appassionata» tarauy jәne «Bethoven» óleni kuә.

Songhy ólendi naghyz jyr jauhary dep baghalaugha bolady:

Sәnimen emes,

Ánimen oghan qymbatty,

Qyryq myng ghalam,

Qyryq myng týrli ýn qatty.

Kózimen kórmey, әlemning myna boyauyn,

Kónilimen ghana keremet sazyn tyndatty.

 

Jetimek búlttar jer auyp, qayda kóshedi,

Óshedi qashan býgingi jәne keshegi?

Dauyldyng soghar,

Jauynnyng jauar shaqtaryn,

Bethoven ghana dybystan sezgen desedi.

 

Syiqyrly ýnmen sybyrlap oghan túr ghalam,

Ghalam da ony,

Ghalamdy ol da tyndaghan.

Synymen emes, syrymen Aydyng sәulesi,

Sorghalap sonyng sausaqtarymen jyrlaghan.

 

Qiya almay ony,

Qiylyp aily týn ketti.

Jalauyn alyp, jenimpaz jana kýn jetti.

Jym-jylas, jym-jyrt, taskereng etip Tәniri,

Tabighat ta ony kýndegen eken, bilmepti.

 

Synghyrlap ýni,

Kýmbirlep kýii búrqanbay,

Dýnie tyndy...

Tili kesilgen mylqauday.

Ayly keshterden sorghalap sazdy ýn tambay,

Qúlazyp qaldy qu tirlik óli vulkanday.

 

Ne dersing mynau taskereng mylqau shaqtargha!

Dybyssyz bәri - orman da, tau da, baqtar da.

Tek qana aspan azan sap oghan estirtti,

Kereng tirlikti qaldyryp bara jatqanda.

 

Kýrkirep aspan,

Oinatty-au deysing jasyndy,

Sayratty-au deysing melshiygen tau men tasyndy.

Mylqaudyng ýni, kerenning qúlaghy ashyldy,

Keshirim súrap,

Bәri de oghan bas úrdy.

Mine, búl ólende Bethovenning taghdyry da, shygharmashyly­­ghy da bar. Beynelep aitqanda, búl aqynnyng Bethoven ruhy­nyng stihiyasyna ólenmen arnap jazylghan simfoniyasy ispetti.

Jaqynda telearnalardyng birinde «Mәngilik ghashyq jar» atty filim kórsetildi. Filim arqauyna osy Bethovenning ómiri alynghan. Negizgi ózegi - kompozitordyng «Mәngilik ghashyghym» dep bastalatyn kimge jazylghany belgisiz hatynyng qúpiyasyn sheshuge talpynys. Ghajap filim.

Al biz Múqaghalidyng mahabbat ólenderining kimge arnal­­ghanyn sheshuge tyrysyp kórdik pe?

Anyqtap qarasanyz, osy ólenderden de Bethoven stihiya­synyn, Bethoven sóz saptasynyng әseri bayqalatynday.

Mineki, eki ólennen alynghan eki shumaq:

Sarghayghan saghynyshty basyp tolyq,

Bar ýmit, bar senimdi shashyp bolyp,

Ótermin sirә de men búl ómirden,

Mәngilik qalarmyn men ghashyq bolyp.

Nemese:

Qaytsem eken seni ústap qalu ýshin?!

Sen maghan sheksiz dala saghymysyn.

Men ótermin, ótermin, ótermin men,

Mәngilik sen qalasyn, saghynyshym!!!

Bethoven hatymen ýndesip, qauqyldasyp jatatyn búl ýzdiksiz saghynysh pen mәngilik mahabbattyng keyipkeri kim?

Bәlkim, Bethoven jayly filimdegi tosyn sheshim sekildi, búl ólende aqynnyng Lashyn apamyzgha degen mahabbaty jatqan bolar?! Álde adres iyesi basqa ma?

Bizdinshe, aqynnyng Bethoven taghdyryn jete zerttep, onyng shygharmasyna den qongy beker emes. Yaghni, biri Aziya, biri Europada dýniyege kelgen eki túlgha tabighatynda biz bayqay bermeytin әldebir ózara úqsastyqtyng bolghany. Jiti ýnile qarasaq, búl úqsastyqty tipti aqyn men kompozitordyng syrtqy beynelerinen de angharugha bolatynday.

IYә, bizdi mazalaytyn búl saualdargha býgingi kózi tiri aqyn zamandastarynyng qaysybireuleri jauap bere aluy mýmkin. Olar ertengi úrpaqqa aqiqatty estelik qylyp jazyp qaldyrar ma eken, әlde ózderimen birge qaranghy kórding týnegine ala ala kete me, mәsele sonda.

Estuimizshe, aqyn dýniyeden ótken kýni Almatydaghy qart terekterding birine jay týsken desedi. Al Bethoven dýniyeden ótkende aspan tolassyz shatyrlapty. Osynyng ózi-aq bolmysy tarpang aqyn ómirin aduyn minezdi kompozitor taghdyrymen jaqyndastyra týspey me?

(Jalghasy bar)

"Abay-aqparat"