Men, 1998 jyly qantarda Qazaqstangha kelgenimde, aldymnan darhan qúshaghyn ashyp, bauyryna basqan - qazaq bilimining qara shanyraghy Abay atyndaghy Qazaqtyng Últtyq pedagogikalyq uniyversiyteti edi. Sodan beri osy bilim ordasynda enbek etip kelemin.

Kózdi ashyp-júmghansha 20 jyldyng da jýzi bolypty. Ózgeristerge, janashyldyqqa kuә bolyp kelemiz. Býginde Abay atyndaghy QazÚPU- pedagogikalyq bilim beru, ekonomika jәne biznes, qúqyqtanu jәne halyqaralyq qatynastar, әleumettik-sayasy ghylymdar salasynda ghylymi, ghylymiy-pedagogikalyq kadrlar men mamandardy dayarlaytyn kópsalaly bilim ordasy. Últtyq reytingi boyynsha Abay atyndaghy QazÚPU elimizding pedagogikalyq joghary oqu oryndary arasynda kósh bastap kele jatyr. Onyng ýstine halyqaralyq yntymaqtastyq boyynsha reytingisi de jyldan-jylgha ósip keledi. Mysaly, «QS Emerging Europe and Central Asia University Rankings-2021» reytinginde óz pozisiyasyn 105-shi qatardan  82-shi oryngha kóterdi.

Býgingi kýni uniyversiytet әlemning 36 elining joghary oqu oryndarymen 155-ten astam halyqaralyq kelisim-shartqa qol qoyylghan. Onyng ishinde әlemdik kósh-basshy oqu oryndary sanalatyn Kembridj uniyversiyteti, Pensilivaniya uniyversiyteti, Susseks Uniyversiyteti, Beyjing Birikken uniyversiyteti, Sorbonna Parijdegi Siyte uniyversiyteti jәne t.b. ataghy Alatauday uniyversiytetter bar. Uniyversiytetimizding oqu sapasynyng artuyna baylanysty sheteldik studentterding de qarasy kóbeyip keledi. Mysaly, 2018-2019 oqu jyly Qytay, Ontýstik Koreya, Mongholiya, Vietnam, Kongo, Niygeriya jәne TMD elderinen 303 sheteldik student oqydy. Búl jalpy bilim alushylar kontingentining 3,9% -yn qúraydy.

Uniyversiytetimizding qúramyndaghy beldi instituttardyng biri - Jaratylystanu jәne geografiya instituty. Men alghash kelgende, ol fakulitet bolatyn. Osyndaghy «Ekonomikalyq jәne әleumettik geografiya» kafedrasyna agha oqytushy bolyp ornalastym. Fakulitetting ótkenine az-kem toqtalar bolsam,  sonau 1928 jyly uniyversiytet qabyrghasy kóterilgende, sonyng qúramyndaghy alghashqy ashylghan ýsh bólimning biri bolyp  «jaratylystanu», yaghny «himiya-biologiya» bó­limi ashylghan bolatyn. Al «geografiya» bólimi 1933 jyly ashyldy. 1936 jyly búl bólimder eki derbes fakulitet bolyp qú­ry­ldy da, 1955-1956 oqu jyly  «Jaratylystanu-geografiya» fakuliteti bolyp biriktirildi. Al 2013 jyldyng qyrkýieginde Bolon deklarasiyasyna sәikes, uniyversiytetting aldynghy qatarly innovasiyalyq uniyversiytetter qúramyna enu maqsatynda «Jaratylystanu-geografiya» instituty bolyp jana mazmúnda jasaqtaldy.

Men alghash júmys istegen jyldarmen qazirgi dengeyin salystyrugha kelmeydi. Sebebi, ol uaqytta auditoriyalar eski, materialdyq-tehnikalyq bazanyng jabdyqtaluy nashar, oqytushylardyng da ailyq enbekaqysy óte tómen bolatyn. Onday jaghdayda bilimning de sapasynyng jaqsy bolmaytyny týsinikti de. Leksiya jazudan sharshaghan studentter ýziliske shyghugha asyq bolatyn. Biraq studentterding sany da az emes-ti. Baghalau «5» balldyq jýiemen  ótetin. Dese de, bizding geografiya mamandyghynda oqityn studentterding dalalyq praktikasy bolatyn. Uniyversiytette qarjylyq jaghday mәz bolmasa da, olargha qajetti aqshany tauyp beretin. Sonday praktikanyng birazyna qatysyp, talay qala men dalany kórip, el men jerding jaghdayyn payymdaghanym bar.

Sonday kezderde tәjiriybeli oqytushylarymyz: «Odaq túsynda Kenes Odaghynyng talay jerin aralaushy edik, qazirgi jaghday osymen shektelip túr, әli jaghday dúrystalghanda shet elge de senderdi aparar kýn tuar», -dep studentterdi shabyttandyryp qoyatyn. Sol aitylghanday, uniyversiytet jaghdayy kýn sanap bolmasa da, jyl sanyp onaldy. Materialdyq-tehnikalyq bazalar janartyldy, oqu korpustary kýrdeli jóndeuden ótti. Baspa mashinalarynyng ornyn kompiuterler, qara taqtalardyng ornyn interaktivti taqtalar iyelendi. Studentter búrynghyday leksiya jazyp sharshamaytyn, kerisinshe slaydtar arqyly ozyq ýlgidegi jasalghan sabaqtardy tyndaytyn, kerek bolsa, elektrondy núsqasyn jazyp alatyn boldy. Oqytushylar studentterding sabaqqa qatysuy men alghan baghasyn qaghaz jurnaldargha emes, elektrondy jurnalgha tirkeytin boldy jәne t.b.

Internet  oqytushylardyng da, studentterding de bilimge qol jetimdiligin jenildetti. Kitaphanalardaghy búrynghy sarghayghan katologtardyng ornyn internet arqyly toptastyrylghan bazalar men jýiler basty. Qazir, uniyversiytet kitaphanasyna tirkelu arqyly әlemning eng damyghan oqu oryndarynyng kitaphanalaryna erkin kirip, qalaghan materialdardy oquymyzgha mýmkindik aldyq. Studentter de, magistrler men doktoranttar da el ishi emes, shetelderge shyghyp ghylymy praktikadan ótip jatyr. Tipti, bir semestr boyy shetelde bilimin jalghastyrugha mýmkindikteri bar. Osynday saparlardyng birazyna ózim jetekshi bolyp bardym. Birde magistranttardy Shyghys Europa elderine alyp barghanymda, ondaghy ghalymdar, shәkirtterin memleket qarjysymen shetel emes, óz elderi ishin aralatugha mýmkindikterining kelmey otyrghanyn aityp edi. Bizding el qazir bilim salasyna barynsha kónil bóluge tyrysyp keledi. Sonyng taghy bir dәleli - sheteldik ghalymdardy shaqyryp, leksiya oqytady. PhD doktoranttardyng әrqaysysynyng sheteldik jetekshisi bar. Olar da memleket qarjysymen sol sheteldik jetekshisine baryp keluine nemese jetekshisin shaqyryp osynda tәjiriybeden ótuine jaghday jasalghan.

Biraq, ótken kýnderding bәri nashar edi dep aitudan aulaqpyn. Ol kýnderding de zamanyna say tabysty bilim beru sharuashylyghy boldy. Mysaly  jaratylystanu jәne geografiya institutynda әr jyldary halqymyzgha asa tanymal túlghalar, kórnekti bilim jәne ghylym qay­ratkerleri bitirip shyqty. Olardyng ishinen QR Últtyq ghylym akademiyasynyng akademikteri men korrespondent-mýsheleri: Sem­baev A.IY., Birimjanov B.A., Qylyshev L.Q., Beysenova Á.S., Mәmbetqaziyev E.A., Moldahmetov Z.M., Severskiy IY.V., Kókenov M.Q., Eleshev R.E. syndy ghalymdardy bóle-jara atau­­gha bolady. Al tek, «geografiya» mamandyghyn bitirushi tý­lekteri ishinen: memlekettik joghary ataq iyegerleri: Kenester Odaghynyng Ba­tyry – Qanash Qamzin men Ha­lyq Qaharmany – Mórdin Taipov bar. Onyng ýstine fakulitet studentterine, Úly Otan soghysy jәne soghystan keyingi jyldary dәris oqyghan әlemdik dengeydegi ghalymdarda bar. Mysaly: N.N.Ba­ranskiy, A.A.Grigoriev, K.K.Markov, A.B.Bekturov, A.J.Mashanov jәne basqalar.  Fakulitet pen kafedralardy basqaryp újymymyzdyng qalyptasuy men damuyna ýlken enbek sinirgen túlghalar da boldy:  Ustiymenko P.D., Tólenbekov IY.M., Qaliyev M.Q., Moldaghúlov N.B., Seyitjanov A.F., Kereev B.E., Músaqúlov T.M., Qonqashbaev Gh.Q., Yarmuhamedov M.Sh., Jortanov S.J., Poltushev A.M., Núghymanov IY.N., Gorbunov A.P., Abiyshev M.N., Smaghúlova T.G., Karpekov Q.D., Ahmetov E.A., Mazbaev O.B., Demeuov J.D., Múhambetjanov K.K., jәne basqalar.

Osynday túlghalardyng enbekteri arqasynda býgingi tanda instituttyng kýndizgi jәne syrttay oqu bólimderinde 1300-ge juyq student, magistrant jәne doktoranttar oqidy. Olargha 104 professor-oqytushylar sabaq berude. Olardyng arasynda «JOO ýzdik oqytushysy» memlekettik grantynyng iyegerleri, ýzdik oqu qúralyna arnalghan respublikalyq konkurstyng jenimpazdary, jalpy bilim beretin mektepterge arnalghan himiya, biologiya jәne geografiya pәnderinen jana buyn jәne janartylghan bilim beru baghdarlamasy boyynsha (onyng ishinde elektrondy) oqulyqtardyng avtorlyq újymdary bar.   Sonymen qatar, oqytushylary jyl sayyn qalalyq, oblystyq jәne respublikalyq pәndik olimpiadalar men oqushylardyng ghylymy joba konkurstaryn ótkizuge atsalysuda. Biliktilikti arttyrudyng últtyq ortalyghy «Órleu» AQ filialdary – Almaty oblystyq jәne Almaty qalalyq biliktilikti arttyru instituttarymen, Almaty qalasyndaghy «Nazarbaev ziyatkerlik mektepterimen», Respublikalyq «Daryn» ghylymiy-praktikalyq jәne Qazaqstandyq óniraralyq biliktilikti arttyru ortalyqtarymen újymymyz tyghyz baylanysta.

Qoryta aitqanda, Abay atynaghy QazÚPU-dyng ghasyrgha juyq damu tarihynda kóptegen sәuleli sәtteri boldy. Naryqtyng qyspaghynda etek-jenin týrip, el qatarly kýn keshken kezderi de boldy. Osy tarihynyng bir sherigi shamamen 25 jylgha juyq uaqyty ózimning kóz aldymda ótti. Ózgerister men jaqsylyqtardyng kuәsi bolyp kelemin. Men búl shaghyn maqalamda qadau-qadau dýniyelerdi ghana aityp ótkendey boldym. Bolmasa, qazaq bilimi men ghylymynyng qara shanyraghy kópshilik qauym ýshin «QazPi» atymen tanys qart QazPY turaly tandy-tangha jalghap aitugha bolady. Uniyversiytetimizding 2025 jylgha deyingi Strategiyalyq damu jospary boyynsha bizding Jaratylystanu jәne geografiya instituty alghashqylardyng biri bolyp, 2020-2021 oqu jyly qarjylyq jәne kadrlyq basqaru boyynsha avtonomdy tәrtipti engizdi. Sonyng nәtiyjesinde oqytushylardyng ailyq enbekaqysy ósip, instituttyng materialdyq jәne tehnikalyq bazasy tipti de tolygha týsti. Instituttyng jetistigin institut diyrektory, ghylym doktory, professor K.D.Kaymuldinovanyng jәne institut basshylary men oqytushylarynyng enbeginen bólip qarugha mýlde kelmeydi. Ol ghylym men bilim salasyna basa mәn berip qalmastan, studentterding ruhany jaqtaghy damuyna da asa kónil bólip keledi. Oghan diyrektordyng tәrbie isi jónindeni orynbasary N.T. Manapov pen Studentter Kenesining sәikesti júmysy studentterding shygharmashylyq kenistigin ashyp, belsendilikterin arttyrdy. Instituttyng qarjylyq jaghynan avtonomdy basqarugha óte bastauy úztazdardyng da  belsendiligin arttyryp otyr. Óz basym osy bilim ordasynda sanaly ghúmyrymdy ótkizip kele jatqanyma shynayy quanyshtymyn. Osy maqalam arqyly oqyrman qauymgha uniyversiytetimiz turaly aitqym keldi. Sebebi, oqu ornymyzdyng jaghdayy turaly biri bilse, biri bile bermeydi.  Bastysy, jastargha qazirgi qazaq qoghamynda bilim alu kenistiginin  jyldan -jylgha kenip, mýmkindikterding de ashylyp kele jatqanyn basa ashyp aitqym keledi.   Búl turaly Abay dana:

Ghylym tappay maqtanba,
Oryn tappay baptanba
Qúmarlanyp shattanba,
Oynap bosqa kýluge - demep pe, edi? Ghylym tabam degen әrbir jas  úly oishyl atyndaghy qara shanyraqqa bettep, bir soghyp ketiniz. Myng estigennen bir kórgen artyq emes pe?

Qaster Sarqytqan,

Abay at. QazÚPU , Jaratylystanu jәne geografiya institutynyng ústazy

Abai.kz