Týrkistandyqqa (http://old.abai.kz/content/zikiriya-zhandarbek-kazirgi-kazakstan-tarikhy-kazak-m-ddesine-sai-kelmeidi) maqalalarmen jauap beremin degen oiymnyng oryndalmauy, oghan belgili dәrejede basymdyq berip otyr. Áytpese, Týrkistandyq ózining qoyghan súraqtarynyng kóbine jauap alghan bolar edi. Bylay qarasaq, qazaq halqynyng tәuelsiz tarihynyng jazyluyn qoldaytyn siyaqty. Alayda, shyn niyeti basqada ekenin kórmeu mýmkin emes. Maqsaty qalayda ayaqtan shalu. Ony kim ekenin kórmesem de, jazghandaryna qarap, qay kezenning mamany ekenin, qay mәselemen shúghyldanghan adam ekenin topshyladym. 19 ghasyrdyng ekinishi jartysy men 20 ghasyr basynyng mamany. Osyghan qarap, onyng aitqandaryna jauap bermesem de bolar edi. Óitkeni, qansha ónmendese de, ortaghasyr tarihynan myqty emestigi anyq. Al, aityp otyrghan metodologiya mәselesi ózekti mәsele. Ony eshkim joqqa shygharmaydy. Árkim óz shamasy jetkeninshe әreket jasap jatyr. Maghan aqyl qosqan bolyp, anany qara, mynany qara dep, aqyl aitqan bolady. Egerde men belgili bir mәselemen shúghyldansam, maghan ne qajet ekendigin ózim bilsem kerek. Ras, keybir aqyl-kenesterin tyndaugha bolady. Anau mynaday dep jazdy, mynau mynaday dep jazdy, solardy qara dep núsqau berui meninshe eshqanday etikagha jatpaydy.

Týrkistandyqqa (http://old.abai.kz/content/zikiriya-zhandarbek-kazirgi-kazakstan-tarikhy-kazak-m-ddesine-sai-kelmeidi) maqalalarmen jauap beremin degen oiymnyng oryndalmauy, oghan belgili dәrejede basymdyq berip otyr. Áytpese, Týrkistandyq ózining qoyghan súraqtarynyng kóbine jauap alghan bolar edi. Bylay qarasaq, qazaq halqynyng tәuelsiz tarihynyng jazyluyn qoldaytyn siyaqty. Alayda, shyn niyeti basqada ekenin kórmeu mýmkin emes. Maqsaty qalayda ayaqtan shalu. Ony kim ekenin kórmesem de, jazghandaryna qarap, qay kezenning mamany ekenin, qay mәselemen shúghyldanghan adam ekenin topshyladym. 19 ghasyrdyng ekinishi jartysy men 20 ghasyr basynyng mamany. Osyghan qarap, onyng aitqandaryna jauap bermesem de bolar edi. Óitkeni, qansha ónmendese de, ortaghasyr tarihynan myqty emestigi anyq. Al, aityp otyrghan metodologiya mәselesi ózekti mәsele. Ony eshkim joqqa shygharmaydy. Árkim óz shamasy jetkeninshe әreket jasap jatyr. Maghan aqyl qosqan bolyp, anany qara, mynany qara dep, aqyl aitqan bolady. Egerde men belgili bir mәselemen shúghyldansam, maghan ne qajet ekendigin ózim bilsem kerek. Ras, keybir aqyl-kenesterin tyndaugha bolady. Anau mynaday dep jazdy, mynau mynaday dep jazdy, solardy qara dep núsqau berui meninshe eshqanday etikagha jatpaydy. Egerde solardyng ýlgisimen maqala nemese odan kýrdelirek birnәrse jazar bolsam, onda ol kimning shygharmasy bolyp shyghady? Úsynyp otyrghany evropalyqtar men orys ghalymdary. Egerde әli kýnge deyin óz tarihymyzdy ózimiz jazbay ózgelerding izimen jazar bolsaq onda qazaqtyng tәuelsiz tarihyn jaza alamyz ba? Joq. Egerde qajet jeri bolsa, orys jazady ma, evropalyq jazady ma, joq әlde amerikandyq jazady ma? Ózimiz izdep tabugha shamamyz bar.  Týrkistandyqtyng basty úsynysy - tәuelsiz tarihty jazudan bas tartu. Tarihty qayta jazudyng qajeti joq, ony tolyqtyru kerek deydi. Onyng búl aitqanyna bir jaghynan kelisuge, ekinshi jaghynan kelispeuge bolady. Kelisuge bolatyn sebebi, ol tarihta keltirilgen tarihy oqighalardyng kezenin, tarihy túlghalardyng attaryn, sol derekti jazyp otyrghan avtordyng sol oqighagha kózqarasyn t.b. dәlirek anyqtau ýshin qajet. Sol ýshin ondaghy derekterdi paydalanugha bolady. Kelisuge bolmaytyn jaghy mynada: Birinshiden, ol tarih qazaqty dәstýrli tarihy jadynan aiyryp, ózgege tәueldi etu maqsatynda jazylghan; ekinshiden, ol tarihta paydalanylghan derekterding barlyghy qazaqqa qatysy joq, qytaydyn, arabtyn, parsynyn, vizantiyalyqtyn, italyandyqtyng kezbe sayahatshylary qaldyrghan derek negizinde jәne ony orystar qalay qorytty, qay dengeyde qazaqqa tarihy shyndyqty jetkizu kerek dep tapty, sol dengeyde jazyldy. Sol sebepti, ol tarihty qazaq tarihy dep atau qiyn. Ol qazaq tarihy emes, qazaq turaly sheteldikterding kózqarasy ghana. Qazaqtyng ruhani, mәdeny bolmysy, mәdeniyetinen eshqanday  maghlúmat joq. Bir ghana belgili nәrse - ol qazaq kóshpendi. Ol tarihta qazaq týgil ózge týrki halyqtary turaly da naqty derek joq. Mysaly, әlemdi titiretken Altyn Orda memleketi turaly da әli kýnge tolyq qandy tarihy enbek jazylmay keledi. Sebebi, ol memleketting negizgi tiregi bolghan qazaq jәne ózge týrki halyqtarynyng ruhani, tarihy jady ol tarihty jazuda qoldanylmay keledi. Altyn Orda memleketining kýireuinen bastap, Qazaq handyghynyng ydyrauyna deyingi aralyqtaghy býkil tarih shala. Basty sebebi, sol tarihty jasaushy halyqtyng tarihy jady tarih syrtynda qalyp qoyghan. Múny eskerip jatqan eshkim joq. Sondyqtan búl tarihty ózgerissiz  qaldyru qazaqtyng ózgege ruhany tәueldiligin búdan ary sozu bolyp tabylady. Ruhany tәuelsizdigi qalyptaspaghan halyq eshqashan tәuelsiz el bola almaydy. Múny sezine almaghan tarihshy,tәuelsiz tarihty jazugha talpynbaghan, halqynyng ruhany tәuelsizdigin qalyptastyrugha at salyspaghan tarihshy - tarihshy emes. Ras, tәuelsiz tarihty jazamyz dep, jón-josyqsyz tarih jazghandar da boldy. Olar kezinde, qatty syngha alynghany, biremes, eki ret konferensiya bolghany esimde. Keyinnen ol turaly arnayy kitap ta shyqqany, kitapta ghalym G.Erofeeva ol avtorlardy syngha alghany belgili. Men ol synmen tolyq kelisemin. Alayda, búl qazaqtyng tәuelsiz tarihy jazylmasyn degendi bildirmeydi.

Mening Týrkistandyq opponentim taghy bir mәseleni qozghapty. Ol jenisti ghana aityp, jenilisti aitpaugha bolmaytynyn menzepti. Men ýshin tarihta jenisti ghana jazyp, jenilisti jazbau qylmys. Óitkeni onday tarihtan eshkim sabaq almaydy. Sol sebepti, tarih jazylghanda jenis te, jenilis te, jaqsylyq ta, jamandyq ta, satqyndyq ta tolyq jazyluy, taldanuy tiyis. Olay jazylmaghan tarih tarih bolmaydy. Búl mening týsinigim. Alayda, Týrkistandyq tarihty búlay týsinedi dep men aita almaymyn. Óitkeni, ol ýshin tarih ózin ghana kórsetuding qúraly. Onsyn ótkende B.Qoyshybaev jariyalaghan Túrardyng Stalinge jazghan hatyna baylanysty bolghan tartysta ózining kim ekendigin tolyq kórsetti.

Týrkistandyqtyng meni synaghan taghy bir mәselesi - mening «qazaq iydeyasyna» qayta oraludy qalaytynym. Qazaq degen halyqty halyq etip tarih sahnasyna shygharghan iydeya býgin de qazaqtyng basyn qayta qosyp, ruhany tәuelsiz el qylugha shamasy keledi. Ótken ghasyrdyng basynda Alash qayratkerleri ústanghan Alash iydeyasy da osy iydeya. Onyng tamyry nege solghanyn menen kóri Týrkistandyq «bauyrym» jaqsyraq biledi. Sebebi, ol sol kezenning mamany, әri sol iydeyanyng kórin qazghannyng qorghaushysy. Ol maghan qazaqty Bahtinnyng tәsilimen qazaqty tanyghandy úsynatyn siyaqty. Týsingenim solay. Nege men ózim biletin qazaqty ózge bireu arqyly tanuym kerek?  Alayda, ol qazaqqa ne beredi?  Onsyz da osy kýnge deyin qazaq ózin ózgeler jazghan tarih arqyly tanyp kelgen joq pa? Búnyng nәtiyjesining qanday bolghanyn qazirgi kýni aiqyn kórinip otyrghan joq pa? Nelikten men, qazaqty qazaqtyng ózi qaldyrghan ruhany dýniyesi arqyly tanysam, qatelesemin be?  Joq.  Sol sebepti, Týrkistandyq «janashyrymnyn» búl kenesinen bas tartamyn.

Ol ózining maghan aitqan synynyng ýshinshi tarmaghynda mende metodologiyalyq qiyndyq baryn, jalghan tarih jazyp, qazaqty әlemge masqara qyludan saqtandyrady. Ras, әli de tarih ghylymynyng filosofiyalyq negizi әli qalyptasqan joq. Alayda, osy kýnge deyin jýrgizgen izdenisterimizde birshama jetistikterimiz bar. Tәuelsiz tarihty jazuda әzirge sony paydalanyp jatyrmyz. Men búl tarihty jazghanda týrkining tek jenisning tarihyn jazghanym joq. Kerisinshe, bir kezde әlemdi dýrkiretken úly halyqtyn, qaytip memlekettiginen aiyrlyp. ózgening tabanyna týskenin, bodan bolghanyn jәne onyng sebepterin jazdym. Egerde biz sol qasiretti tarihtan býgin sabaq almasaq, ertengi kýni Tәuelsiz Qazaqstan memlekettigin taghy da kýiretetinimizdi eskerttim. Ókinishke oray, búl shyndyqqa ainalatyn týri bar. Býgnigi kýngi qazaq qoghamy ózining diny tanymyna, kózqarasyna qaray birneshe bólikke bólinip ketti. Memleket tez arada dini-iydeologiyalyq sharalar qóoldanbasa, onda qazaq halqy ertengi kýni taghy da birneshe etnikalyq birlikke jiktelu qaupi bar.

Odan keyin Mening Týrkuistandyq opponentim meni iydeologiyalyq, ekonomikalyq, gegemondyq kýshke ie bolu ýshin tarihy shyndyqty qúrban etpeuge shaqyrady.  Onyng búl aqylyn bir jaghynan dúrys dep qabyldasam da, ekinshi jaghynan qarsymyn. Sebebi, Egemendikke jetkenge deyin mening ekinshi sortty halyq ekenimdi moyyndatqan tariyhqa syn kózben qaramay, qazaq halqynyng mýddesin eskermey tarih jaza almaymyn. Biraq, belgili bir sayasy nemese basqa bir toptardyng yqpalymen tarihty búrmalay almaymyn. Óitkeni, jalghan tarih eshqashan jaqsylyq әkelmeydi. Osy maqalanyng aldyndaghy «Rulyq, taypalyq jýiege» qatysty maqalada mening ústanymym anyq bayqalghan bolatyn. Mysaly, «Jeti jarghygha» zanynnyng Qazaq handyghynyng kýireuine yqpaly turaly mәsele ashyq qoyyldy.Mening doktorlyq dissertasiyany qorghay almay qaluymnyng bir sebebi osy boldy, Alayda men ol ýshin ókinbeymin. Men ýshin tarihy shyndyq qymbat.

Al Týrkistandyqtyng besinshi eskertpesinde R Cherepanovanyng jazghandaryna nazar saluymdy, onyng auyz әdebiyeti ýlgilerin tolyghymen tarihy derek retinde joqqa shygharghanyn eskertipti. Onysyna rahmet. Alayda, bir ol emes, qanshama ghalymdar әli dәleldep jatqan joq pa? Basqa bireu, auyz әdebiyeti turaly osylay depti dep, men qazaqtyng tarihy jadynan bas tartuym kerek pe? Joq. Ol mәsele metodologiyalyq túrghydan sheshilgen. Sol sebepti, oghan bas auyrtyp jatpaymyn.

Týrkistandyq myrzanyng maghan qoyghan kinәsәining biri mening N.Masanovtyng jazghanyn «dúrys týsinbegenim».Búl jerde men emes, ózining oiyn tújyrymdap, ózgelerding auzymen jetkizgen avtordyng ózi kinәli. Onyng sonday pikirde ekendigin bir men emes, bar qazaq bildi. Akademik Orazaq Ismaghúlov aghamyz oghan arnap arnayy maqala da jazdy. Onyng ýstine әli kýnge deyin qazirgi qazaq jerining indoevropalyqtar jeri ekendigin dәleldegen taraular «Qazaqstan tarihynda» órip jýrgen joq pa? Alayda, búl tarihy shyndyqqa say ma? Joq. Orazaq aghanyng antropologiyalyq zertteulerinde qazaq jerin mekendegen halyqtyng búl jerde 4000 jyldan beri túryp kele jatqany dәleldendi. Búl anyz emes, búl ghylymnyng songhy jetistikteri arqyly alynghan nәtiyje. Sondyqtan búl syndy men dúrys dep qabylday almaymyn. Al A:Orazbaevanyng pikiri óz kitabynan alyndy. Oryssha jazylghan jerden ghana silteme jasaugha bolady, qazaqsha bolmaydy degen qaghida esh jerde jazylmaghan. Sol sebepti, búl kinәni de men dәieksiz dep bilemin. Al Týrkistandyqtyng sonsha tertógip, enbektengendegi maqsaty  ne ekenin әli týsine almay jýrmin. Syny shyn bolsa, mening qateligimdi kórsetip jatsa, men onday synshygha rahmetter basqa aitarym joq. Ókinishke oray, Týrkistandyqtyng maqsaty meni qalay da sýrindiru. Onday syndy syn dep emes, jaulyq  dep qaraghan dúrys shyghar. Búl tek maghan ghana qarsy baghyttalghan ba? Joq әlde bar qazaqtyng ilgeri basqan qadamyna shider salu ma? Meninshe songhysy siyaqty.

Múnyng syry nede? Maghan búl myrza keshegi orystyng iydeologiyalyq yqpalymen qalyptasqan, sol saptyng әli qatardan shyqpaghan jauyngerine úqsaydy. Óitkeni ol bar bilimin, jighan tergenin qazaqtyng qayta oyanyp kele jatqan ruhyn túnshyqtyrugha júmsap, tarihy shyndyqty ashylmay qaluyna mýddeli ekendigin bildirip keledi. Bir men emes, B. Qoyshybaevty da ittey talady. Sebebi, ol Alash arystary qalay qúrtylghany turaly tarihy shyndyqtyng betin ashyp jiberdi. Onda da, alasúryp, jónge kónbey, uәjge toqtamay arpalysty. Búl onyng shyn bet beynesin tolyq ashap kórsetti. Al onday adamnyng soyylyn soghyp, qazaqtyng sózin sóilegenderdi búlay soyyldyng astyna alar bolsa, erteng qazaqtyng kýni ne bolmaq.!? Men qara basym ýshin qoryqpaymyn, qazaq ýshin qorqamyn. Mening bar aitarym  - osy.

Qúrmetpen,

Zikiriya Jandarbek

«Abay-aqparat»