تۇركىستاندىققا (http://old.abai.kz/content/zikiriya-zhandarbek-kazirgi-kazakstan-tarikhy-kazak-m-ddesine-sai-kelmeidi) ماقالالارمەن جاۋاپ بەرەمىن دەگەن ويىمنىڭ ورىندالماۋى، وعان بەلگىلى دارەجەدە باسىمدىق بەرىپ وتىر. ايتپەسە، تۇركىستاندىق ءوزىنىڭ قويعان سۇراقتارىنىڭ كوبىنە جاۋاپ العان بولار ەدى. بىلاي قاراساق، قازاق حالقىنىڭ تاۋەلسىز تاريحىنىڭ جازىلۋىن قولدايتىن سياقتى. الايدا، شىن نيەتى باسقادا ەكەنىن كورمەۋ مۇمكىن ەمەس. ماقساتى قالايدا اياقتان شالۋ. ونى كىم ەكەنىن كورمەسەم دە، جازعاندارىنا قاراپ، قاي كەزەڭنىڭ مامانى ەكەنىن، قاي ماسەلەمەن شۇعىلدانعان ادام ەكەنىن توپشىلادىم. 19 عاسىردىڭ ەكىنىشى جارتىسى مەن 20 عاسىر باسىنىڭ مامانى. وسىعان قاراپ، ونىڭ ايتقاندارىنا جاۋاپ بەرمەسەم دە بولار ەدى. ويتكەنى، قانشا وڭمەڭدەسە دە، ورتاعاسىر تاريحىنان مىقتى ەمەستىگى انىق. ال، ايتىپ وتىرعان مەتودولوگيا ماسەلەسى وزەكتى ماسەلە. ونى ەشكىم جوققا شىعارمايدى. اركىم ءوز شاماسى جەتكەنىنشە ارەكەت جاساپ جاتىر. ماعان اقىل قوسقان بولىپ، انانى قارا، مىنانى قارا دەپ، اقىل ايتقان بولادى. ەگەردە مەن بەلگىلى ءبىر ماسەلەمەن شۇعىلدانسام، ماعان نە قاجەت ەكەندىگىن ءوزىم بىلسەم كەرەك. راس، كەيبىر اقىل-كەڭەستەرىن تىڭداۋعا بولادى. اناۋ مىناداي دەپ جازدى، مىناۋ مىناداي دەپ جازدى، سولاردى قارا دەپ نۇسقاۋ بەرۋى مەنىڭشە ەشقانداي ەتيكاعا جاتپايدى.

تۇركىستاندىققا (http://old.abai.kz/content/zikiriya-zhandarbek-kazirgi-kazakstan-tarikhy-kazak-m-ddesine-sai-kelmeidi) ماقالالارمەن جاۋاپ بەرەمىن دەگەن ويىمنىڭ ورىندالماۋى، وعان بەلگىلى دارەجەدە باسىمدىق بەرىپ وتىر. ايتپەسە، تۇركىستاندىق ءوزىنىڭ قويعان سۇراقتارىنىڭ كوبىنە جاۋاپ العان بولار ەدى. بىلاي قاراساق، قازاق حالقىنىڭ تاۋەلسىز تاريحىنىڭ جازىلۋىن قولدايتىن سياقتى. الايدا، شىن نيەتى باسقادا ەكەنىن كورمەۋ مۇمكىن ەمەس. ماقساتى قالايدا اياقتان شالۋ. ونى كىم ەكەنىن كورمەسەم دە، جازعاندارىنا قاراپ، قاي كەزەڭنىڭ مامانى ەكەنىن، قاي ماسەلەمەن شۇعىلدانعان ادام ەكەنىن توپشىلادىم. 19 عاسىردىڭ ەكىنىشى جارتىسى مەن 20 عاسىر باسىنىڭ مامانى. وسىعان قاراپ، ونىڭ ايتقاندارىنا جاۋاپ بەرمەسەم دە بولار ەدى. ويتكەنى، قانشا وڭمەڭدەسە دە، ورتاعاسىر تاريحىنان مىقتى ەمەستىگى انىق. ال، ايتىپ وتىرعان مەتودولوگيا ماسەلەسى وزەكتى ماسەلە. ونى ەشكىم جوققا شىعارمايدى. اركىم ءوز شاماسى جەتكەنىنشە ارەكەت جاساپ جاتىر. ماعان اقىل قوسقان بولىپ، انانى قارا، مىنانى قارا دەپ، اقىل ايتقان بولادى. ەگەردە مەن بەلگىلى ءبىر ماسەلەمەن شۇعىلدانسام، ماعان نە قاجەت ەكەندىگىن ءوزىم بىلسەم كەرەك. راس، كەيبىر اقىل-كەڭەستەرىن تىڭداۋعا بولادى. اناۋ مىناداي دەپ جازدى، مىناۋ مىناداي دەپ جازدى، سولاردى قارا دەپ نۇسقاۋ بەرۋى مەنىڭشە ەشقانداي ەتيكاعا جاتپايدى. ەگەردە سولاردىڭ ۇلگىسىمەن ماقالا نەمەسە ودان كۇردەلىرەك بىرنارسە جازار بولسام، وندا ول كىمنىڭ شىعارماسى بولىپ شىعادى؟ ۇسىنىپ وتىرعانى ەۆروپالىقتار مەن ورىس عالىمدارى. ەگەردە ءالى كۇنگە دەيىن ءوز تاريحىمىزدى ءوزىمىز جازباي وزگەلەردىڭ ىزىمەن جازار بولساق وندا قازاقتىڭ تاۋەلسىز تاريحىن جازا الامىز با؟ جوق. ەگەردە قاجەت جەرى بولسا، ورىس جازادى ما، ەۆروپالىق جازادى ما، جوق الدە امەريكاندىق جازادى ما؟ ءوزىمىز ىزدەپ تابۋعا شامامىز بار.  تۇركىستاندىقتىڭ باستى ۇسىنىسى - تاۋەلسىز تاريحتى جازۋدان باس تارتۋ. تاريحتى قايتا جازۋدىڭ قاجەتى جوق، ونى تولىقتىرۋ كەرەك دەيدى. ونىڭ بۇل ايتقانىنا ءبىر جاعىنان كەلىسۋگە، ەكىنشى جاعىنان كەلىسپەۋگە بولادى. كەلىسۋگە بولاتىن سەبەبى، ول تاريحتا كەلتىرىلگەن تاريحي وقيعالاردىڭ كەزەڭىن، تاريحي تۇلعالاردىڭ اتتارىن، سول دەرەكتى جازىپ وتىرعان اۆتوردىڭ سول وقيعاعا كوزقاراسىن ت.ب. دالىرەك انىقتاۋ ءۇشىن قاجەت. سول ءۇشىن ونداعى دەرەكتەردى پايدالانۋعا بولادى. كەلىسۋگە بولمايتىن جاعى مىنادا: بىرىنشىدەن، ول تاريح قازاقتى ءداستۇرلى تاريحي جادىنان ايىرىپ، وزگەگە تاۋەلدى ەتۋ ماقساتىندا جازىلعان; ەكىنشىدەن، ول تاريحتا پايدالانىلعان دەرەكتەردىڭ بارلىعى قازاققا قاتىسى جوق، قىتايدىڭ، ارابتىڭ، پارسىنىڭ، ۆيزانتيالىقتىڭ، يتالياندىقتىڭ كەزبە ساياحاتشىلارى قالدىرعان دەرەك نەگىزىندە جانە ونى ورىستار قالاي قورىتتى، قاي دەڭگەيدە قازاققا تاريحي شىندىقتى جەتكىزۋ كەرەك دەپ تاپتى، سول دەڭگەيدە جازىلدى. سول سەبەپتى، ول تاريحتى قازاق تاريحى دەپ اتاۋ قيىن. ول قازاق تاريحى ەمەس، قازاق تۋرالى شەتەلدىكتەردىڭ كوزقاراسى عانا. قازاقتىڭ رۋحاني، مادەني بولمىسى، مادەنيەتىنەن ەشقانداي  ماعلۇمات جوق. ءبىر عانا بەلگىلى نارسە - ول قازاق كوشپەندى. ول تاريحتا قازاق تۇگىل وزگە تۇركى حالىقتارى تۋرالى دا ناقتى دەرەك جوق. مىسالى، الەمدى تىتىرەتكەن التىن وردا مەملەكەتى تۋرالى دا ءالى كۇنگە تولىق قاندى تاريحي ەڭبەك جازىلماي كەلەدى. سەبەبى، ول مەملەكەتتىڭ نەگىزگى تىرەگى بولعان قازاق جانە وزگە تۇركى حالىقتارىنىڭ رۋحاني، تاريحي جادى ول تاريحتى جازۋدا قولدانىلماي كەلەدى. التىن وردا مەملەكەتىنىڭ كۇيرەۋىنەن باستاپ، قازاق حاندىعىنىڭ ىدىراۋىنا دەيىنگى ارالىقتاعى بۇكىل تاريح شالا. باستى سەبەبى، سول تاريحتى جاساۋشى حالىقتىڭ تاريحي جادى تاريح سىرتىندا قالىپ قويعان. مۇنى ەسكەرىپ جاتقان ەشكىم جوق. سوندىقتان بۇل تاريحتى وزگەرىسسىز  قالدىرۋ قازاقتىڭ وزگەگە رۋحاني تاۋەلدىلىگىن بۇدان ارى سوزۋ بولىپ تابىلادى. رۋحاني تاۋەلسىزدىگى قالىپتاسپاعان حالىق ەشقاشان تاۋەلسىز ەل بولا المايدى. مۇنى سەزىنە الماعان تاريحشى،تاۋەلسىز تاريحتى جازۋعا تالپىنباعان، حالقىنىڭ رۋحاني تاۋەلسىزدىگىن قالىپتاستىرۋعا ات سالىسپاعان تاريحشى - تاريحشى ەمەس. راس، تاۋەلسىز تاريحتى جازامىز دەپ، ءجون-جوسىقسىز تاريح جازعاندار دا بولدى. ولار كەزىندە، قاتتى سىنعا الىنعانى، بىرەمەس، ەكى رەت كونفەرەنتسيا بولعانى ەسىمدە. كەيىننەن ول تۋرالى ارنايى كىتاپ تا شىققانى، كىتاپتا عالىم گ.ەروفەەۆا ول اۆتورلاردى سىنعا العانى بەلگىلى. مەن ول سىنمەن تولىق كەلىسەمىن. الايدا، بۇل قازاقتىڭ تاۋەلسىز تاريحى جازىلماسىن دەگەندى بىلدىرمەيدى.

مەنىڭ تۇركىستاندىق وپپونەنتىم تاعى ءبىر ماسەلەنى قوزعاپتى. ول جەڭىستى عانا ايتىپ، جەڭىلىستى ايتپاۋعا بولمايتىنىن مەڭزەپتى. مەن ءۇشىن تاريحتا جەڭىستى عانا جازىپ، جەڭىلىستى جازباۋ قىلمىس. ويتكەنى ونداي تاريحتان ەشكىم ساباق المايدى. سول سەبەپتى، تاريح جازىلعاندا جەڭىس تە، جەڭىلىس تە، جاقسىلىق تا، جاماندىق تا، ساتقىندىق تا تولىق جازىلۋى، تالدانۋى ءتيىس. ولاي جازىلماعان تاريح تاريح بولمايدى. بۇل مەنىڭ تۇسىنىگىم. الايدا، تۇركىستاندىق تاريحتى بۇلاي تۇسىنەدى دەپ مەن ايتا المايمىن. ويتكەنى، ول ءۇشىن تاريح ءوزىن عانا كورسەتۋدىڭ قۇرالى. ونسىن وتكەندە ب.قويشىباەۆ جاريالاعان تۇراردىڭ ستالينگە جازعان حاتىنا بايلانىستى بولعان تارتىستا ءوزىنىڭ كىم ەكەندىگىن تولىق كورسەتتى.

تۇركىستاندىقتىڭ مەنى سىناعان تاعى ءبىر ماسەلەسى - مەنىڭ «قازاق يدەياسىنا» قايتا ورالۋدى قالايتىنىم. قازاق دەگەن حالىقتى حالىق ەتىپ تاريح ساحناسىنا شىعارعان يدەيا بۇگىن دە قازاقتىڭ باسىن قايتا قوسىپ، رۋحاني تاۋەلسىز ەل قىلۋعا شاماسى كەلەدى. وتكەن عاسىردىڭ باسىندا الاش قايراتكەرلەرى ۇستانعان الاش يدەياسى دا وسى يدەيا. ونىڭ تامىرى نەگە سولعانىن مەنەن كورى تۇركىستاندىق «باۋىرىم» جاقسىراق بىلەدى. سەبەبى، ول سول كەزەڭنىڭ مامانى، ءارى سول يدەيانىڭ كورىن قازعاننىڭ قورعاۋشىسى. ول ماعان قازاقتى باحتيننىڭ تاسىلىمەن قازاقتى تانىعاندى ۇسىناتىن سياقتى. تۇسىنگەنىم سولاي. نەگە مەن ءوزىم بىلەتىن قازاقتى وزگە بىرەۋ ارقىلى تانۋىم كەرەك؟  الايدا، ول قازاققا نە بەرەدى؟  ونسىز دا وسى كۇنگە دەيىن قازاق ءوزىن وزگەلەر جازعان تاريح ارقىلى تانىپ كەلگەن جوق پا؟ بۇنىڭ ناتيجەسىنىڭ قانداي بولعانىن قازىرگى كۇنى ايقىن كورىنىپ وتىرعان جوق پا؟ نەلىكتەن مەن، قازاقتى قازاقتىڭ ءوزى قالدىرعان رۋحاني دۇنيەسى ارقىلى تانىسام، قاتەلەسەمىن بە؟  جوق.  سول سەبەپتى، تۇركىستاندىق «جاناشىرىمنىڭ» بۇل كەڭەسىنەن باس تارتامىن.

ول ءوزىنىڭ ماعان ايتقان سىنىنىڭ ءۇشىنشى تارماعىندا مەندە مەتودولوگيالىق قيىندىق بارىن، جالعان تاريح جازىپ، قازاقتى الەمگە ماسقارا قىلۋدان ساقتاندىرادى. راس، ءالى دە تاريح عىلىمىنىڭ فيلوسوفيالىق نەگىزى ءالى قالىپتاسقان جوق. الايدا، وسى كۇنگە دەيىن جۇرگىزگەن ىزدەنىستەرىمىزدە ءبىرشاما جەتىستىكتەرىمىز بار. تاۋەلسىز تاريحتى جازۋدا ازىرگە سونى پايدالانىپ جاتىرمىز. مەن بۇل تاريحتى جازعاندا تۇركىنىڭ تەك جەڭىسنىڭ تاريحىن جازعانىم جوق. كەرىسىنشە، ءبىر كەزدە الەمدى دۇركىرەتكەن ۇلى حالىقتىڭ، قايتىپ مەملەكەتتىگىنەن ايىرلىپ. وزگەنىڭ تابانىنا تۇسكەنىن، بودان بولعانىن جانە ونىڭ سەبەپتەرىن جازدىم. ەگەردە ءبىز سول قاسىرەتتى تاريحتان بۇگىن ساباق الماساق، ەرتەڭگى كۇنى تاۋەلسىز قازاقستان مەملەكەتتىگىن تاعى دا كۇيرەتەتىنىمىزدى ەسكەرتتىم. وكىنىشكە وراي، بۇل شىندىققا اينالاتىن ءتۇرى بار. بۇگنىگى كۇنگى قازاق قوعامى ءوزىنىڭ ءدىني تانىمىنا، كوزقاراسىنا قاراي بىرنەشە بولىككە ءبولىنىپ كەتتى. مەملەكەت تەز ارادا ءدىني-يدەولوگيالىق شارالار قوولدانباسا، وندا قازاق حالقى ەرتەڭگى كۇنى تاعى دا بىرنەشە ەتنيكالىق بىرلىككە جىكتەلۋ قاۋپى بار.

ودان كەيىن مەنىڭ تۇركۋىستاندىق وپپونەنتىم مەنى يدەولوگيالىق، ەكونوميكالىق، گەگەموندىق كۇشكە يە بولۋ ءۇشىن تاريحي شىندىقتى قۇربان ەتپەۋگە شاقىرادى.  ونىڭ بۇل اقىلىن ءبىر جاعىنان دۇرىس دەپ قابىلداسام دا، ەكىنشى جاعىنان قارسىمىن. سەبەبى، ەگەمەندىككە جەتكەنگە دەيىن مەنىڭ ەكىنشى سورتتى حالىق ەكەنىمدى مويىنداتقان تاريحقا سىن كوزبەن قاراماي، قازاق حالقىنىڭ مۇددەسىن ەسكەرمەي تاريح جازا المايمىن. بىراق، بەلگىلى ءبىر ساياسي نەمەسە باسقا ءبىر توپتاردىڭ ىقپالىمەن تاريحتى بۇرمالاي المايمىن. ويتكەنى، جالعان تاريح ەشقاشان جاقسىلىق اكەلمەيدى. وسى ماقالانىڭ الدىنداعى «رۋلىق، تايپالىق جۇيەگە» قاتىستى ماقالادا مەنىڭ ۇستانىمىم انىق بايقالعان بولاتىن. مىسالى، «جەتى جارعىعا» زاڭىننىڭ قازاق حاندىعىنىڭ كۇيرەۋىنە ىقپالى تۋرالى ماسەلە اشىق قويىلدى.مەنىڭ دوكتورلىق ديسسەرتاتسيانى قورعاي الماي قالۋىمنىڭ ءبىر سەبەبى وسى بولدى، الايدا مەن ول ءۇشىن وكىنبەيمىن. مەن ءۇشىن تاريحي شىندىق قىمبات.

ال تۇركىستاندىقتىڭ بەسىنشى ەسكەرتپەسىندە ر چەرەپانوۆانىڭ جازعاندارىنا نازار سالۋىمدى، ونىڭ اۋىز ادەبيەتى ۇلگىلەرىن تولىعىمەن تاريحي دەرەك رەتىندە جوققا شىعارعانىن ەسكەرتىپتى. ونىسىنا راحمەت. الايدا، ءبىر ول ەمەس، قانشاما عالىمدار ءالى دالەلدەپ جاتقان جوق پا؟ باسقا بىرەۋ، اۋىز ادەبيەتى تۋرالى وسىلاي دەپتى دەپ، مەن قازاقتىڭ تاريحي جادىنان باس تارتۋىم كەرەك پە؟ جوق. ول ماسەلە مەتودولوگيالىق تۇرعىدان شەشىلگەن. سول سەبەپتى، وعان باس اۋىرتىپ جاتپايمىن.

تۇركىستاندىق مىرزانىڭ ماعان قويعان كىناساىنىڭ ءبىرى مەنىڭ ن.ماسانوۆتىڭ جازعانىن «دۇرىس تۇسىنبەگەنىم».بۇل جەردە مەن ەمەس، ءوزىنىڭ ويىن تۇجىرىمداپ، وزگەلەردىڭ اۋزىمەن جەتكىزگەن اۆتوردىڭ ءوزى كىنالى. ونىڭ سونداي پىكىردە ەكەندىگىن ءبىر مەن ەمەس، بار قازاق ءبىلدى. اكادەميك ورازاق يسماعۇلوۆ اعامىز وعان ارناپ ارنايى ماقالا دا جازدى. ونىڭ ۇستىنە ءالى كۇنگە دەيىن قازىرگى قازاق جەرىنىڭ يندوەۆروپالىقتار جەرى ەكەندىگىن دالەلدەگەن تاراۋلار «قازاقستان تاريحىندا» ءورىپ جۇرگەن جوق پا؟ الايدا، بۇل تاريحي شىندىققا ساي ما؟ جوق. ورازاق اعانىڭ انتروپولوگيالىق زەرتتەۋلەرىندە قازاق جەرىن مەكەندەگەن حالىقتىڭ بۇل جەردە 4000 جىلدان بەرى تۇرىپ كەلە جاتقانى دالەلدەندى. بۇل اڭىز ەمەس، بۇل عىلىمنىڭ سوڭعى جەتىستىكتەرى ارقىلى الىنعان ناتيجە. سوندىقتان بۇل سىندى مەن دۇرىس دەپ قابىلداي المايمىن. ال ا:ورازباەۆانىڭ پىكىرى ءوز كىتابىنان الىندى. ورىسشا جازىلعان جەردەن عانا سىلتەمە جاساۋعا بولادى، قازاقشا بولمايدى دەگەن قاعيدا ەش جەردە جازىلماعان. سول سەبەپتى، بۇل كىنانى دە مەن دايەكسىز دەپ بىلەمىن. ال تۇركىستاندىقتىڭ سونشا تەرتوگىپ، ەڭبەكتەنگەندەگى ماقساتى  نە ەكەنىن ءالى تۇسىنە الماي ءجۇرمىن. سىنى شىن بولسا، مەنىڭ قاتەلىگىمدى كورسەتىپ جاتسا، مەن ونداي سىنشىعا راحمەتتەر باسقا ايتارىم جوق. وكىنىشكە وراي، تۇركىستاندىقتىڭ ماقساتى مەنى قالاي دا ءسۇرىندىرۋ. ونداي سىندى سىن دەپ ەمەس، جاۋلىق  دەپ قاراعان دۇرىس شىعار. بۇل تەك ماعان عانا قارسى باعىتتالعان با؟ جوق الدە بار قازاقتىڭ ىلگەرى باسقان قادامىنا شىدەر سالۋ ما؟ مەنىڭشە سوڭعىسى سياقتى.

مۇنىڭ سىرى نەدە؟ ماعان بۇل مىرزا كەشەگى ورىستىڭ يدەولوگيالىق ىقپالىمەن قالىپتاسقان، سول ساپتىڭ ءالى قاتاردان شىقپاعان جاۋىنگەرىنە ۇقسايدى. ويتكەنى ول بار ءبىلىمىن، جيعان تەرگەنىن قازاقتىڭ قايتا ويانىپ كەلە جاتقان رۋحىن تۇنشىقتىرۋعا جۇمساپ، تاريحي شىندىقتى اشىلماي قالۋىنا مۇددەلى ەكەندىگىن ءبىلدىرىپ كەلەدى. ءبىر مەن ەمەس، ب. قويشىباەۆتى دا يتتەي تالادى. سەبەبى، ول الاش ارىستارى قالاي قۇرتىلعانى تۋرالى تاريحي شىندىقتىڭ بەتىن اشىپ جىبەردى. وندا دا، الاسۇرىپ، جونگە كونبەي، ۋاجگە توقتاماي ارپالىستى. بۇل ونىڭ شىن بەت بەينەسىن تولىق اشاپ كورسەتتى. ال ونداي ادامنىڭ سويىلىن سوعىپ، قازاقتىڭ ءسوزىن سويلەگەندەردى بۇلاي سويىلدىڭ استىنا الار بولسا، ەرتەڭ قازاقتىڭ كۇنى نە بولماق.!؟ مەن قارا باسىم ءۇشىن قورىقپايمىن، قازاق ءۇشىن قورقامىن. مەنىڭ بار ايتارىم  - وسى.

قۇرمەتپەن،

زىكىريا جانداربەك

«اباي-اقپارات»