Álemde adam ataulyny birden jaqyndastyrghan da, ortaq til tabystyrghan da әdebiyet ekeni dausyz. Ónerding osy týri adamzatty ruhany damugha jetelip, yntymaq pen birlikke shaqyrdy. Jaqsy men jamandy, jauyzdyq pen janashyrlyqty ajyratyp, aqyldylyq pen naqúrystyqtyng arajigi qanshalyqty qashyqtyghyn qarapayym týrde ghana týsindiretin, biraq sodan keremet lәzzat aldyratyn әdebiyetting sanaly pendege bereri sheksiz. Alayda әdebiyet turaly týsinik san aluan. Orayy kelse, ortaq ta, ynghayy kelmese olaq ta pikir aitu - tabighy zandylyq. Sondyqtan da bolar, pikir aluandylyghy qazaq әdebiyetshilerining arasynda da bar. Áriyne, múny tereng týsinistikpen qabyldaghan jón. Býgin «Ádebiyet әlemi» aidaryna atsalysushy qalamgerlerding aitar oilary da әdebiyetting býgini men keleshegi turaly bolmaq.

Gerolid BELGER, jazushy, audarmashy: Memlekettik syilyqtyng syry...

Álemde adam ataulyny birden jaqyndastyrghan da, ortaq til tabystyrghan da әdebiyet ekeni dausyz. Ónerding osy týri adamzatty ruhany damugha jetelip, yntymaq pen birlikke shaqyrdy. Jaqsy men jamandy, jauyzdyq pen janashyrlyqty ajyratyp, aqyldylyq pen naqúrystyqtyng arajigi qanshalyqty qashyqtyghyn qarapayym týrde ghana týsindiretin, biraq sodan keremet lәzzat aldyratyn әdebiyetting sanaly pendege bereri sheksiz. Alayda әdebiyet turaly týsinik san aluan. Orayy kelse, ortaq ta, ynghayy kelmese olaq ta pikir aitu - tabighy zandylyq. Sondyqtan da bolar, pikir aluandylyghy qazaq әdebiyetshilerining arasynda da bar. Áriyne, múny tereng týsinistikpen qabyldaghan jón. Býgin «Ádebiyet әlemi» aidaryna atsalysushy qalamgerlerding aitar oilary da әdebiyetting býgini men keleshegi turaly bolmaq.

Gerolid BELGER, jazushy, audarmashy: Memlekettik syilyqtyng syry...

- «Memlekettik syilyq әdil beriledi» degenge, mening ýlken kýmә­nim bar. Óitkeni osy syilyqty júrtqa beretin komissiyada men biraz jyl, yaghny on-on bes jyl júmys istedim. Ol jerde ózimdi de eki ret úsyndym. Sosyn ol jerdegi tirlikten әbden týnilgennen keyin, maqala jazyp, onda komissiya de­genning manayyna qaytyp jolamay­tynymdy, ózimdi týbinde eshuaqytta syilyqqa úsynbaytynymdy ashyq aittym. Nege týnildim deysiz ghoy, búl komissiya óte formaldy týrde ghana júmys isteydi. Alghashqy kezde mening tanghalghanym, júrt ús­y­nyl­ghan shygharmalardyng bәrin oqyp kelip, otyrysta egjey-tegjeyin shygharyp taldap, baghalap, layyqty­syn kórsetedi eken desem, olay emes eken.

Komissiya jinalady eken de, «al, dauys bereyik» degen әngime­den bastaydy eken. Alghashynda men jan-jaqty dayarlanyp kelgen edim, sol kezde marqúm Qadyrdyng ait­qany bar: «Au, Gerolid, sen nemene shygharmalardy taldau ýshin kelding be? Joq, olay bolmaydy. Sen ne de­seng de, qalay talqylasang da qa­lyptasqan jýieni ózgerte almay­syn. Osy baghytpen jýremiz» degen son, oilanyp qaldym. Ra­syn­da, solay eken. Ol jerde esh­qanday tal­qylau joq. Qazir de solay. De­mek, men búl Memlekettik komiys­siyadan әbden týnildim. Ádil qory­tyndygha kelip, syilyqty әdil be­redi degenge sengim joq. Barlyghy kýni búryn belgilenedi eken de, sonyng ynghayymen ketedi eken. Sen dauys berding be, bermeding be, mәsele onda emes. Mәsele joghary­da otyr­ghandardyng sheshimine bay­lanysty. Aytarym - osy.

Tanakóz TOLQYNQYZY, aqyn: Aqynnyng qolynda qúdiret túr

- Keybir jas aqyn-jazushylar ýkimet jaghday jasamay otyr, әitpegende «qa­tyrar» edim dep jatatyny bar...Kezinde sen de osy rәuishte әngime qozghap edin.

- Jalpy, aqyn ózining boyynan «mem­leketti» quyp shyghuy kerek. Áriyne, ol na­ghyz aqyn bolghysy kelse... Jәne búl jer­de bir nәrseni ashyp aitu kerek. «Mem­lekettik» sanadan emes, «mem­le­ketke» tәueldilikten arylu qajet. Aqyn­nyng qolynda bir sәtti mәngilikke ai­naldyra alatyn qúdiret bar. Sonday qú­direti bola túra, uaqytsha ómir sýretin ýkimetke tәueldi boludan asqan qorlyq bar ma? Men de kezinde «ýkimet bizge tegin ýy berui tiyis» dep ashyq hat jazghandardyng birimin. Biraq men «Qazaq әdebiyeti» gaze­tine bergen súhbatymda: «Ýkimet mening aqyn bolghandyghym ýshin emes, mening qazaq bolghandyghym ýshin, osy jerding iyesi men bolghanym ýshin ghana ýy berui tiyis» dep jazyp edim. Qazaqtardyng kirme últ bolyp kýn keshetinine qorlanatynmyn. Áli de sol pikirdemin. Al aqynnyng ýkimetke tәueldi boluy, bergen azyn-aulaq materialdyq kómegi ýshin shyndyqty aita almay ómir sýrui qiyanat emes pe? Óner saraygha qyzmet ete bastaghanda óledi. Biraq taghy bir shyndyqty eskeru kerek. Aqyn óz memleketinde kirme últ siyaqty kiriptar psihologiyamen ómir sýrse, onda qanday úly shygharmalar tuuy mýmkin? Sondyqtan últyn oilaytyn el aghalary aqyndaryn miskin etuden saqtanuy kerek. Aqyn­darynyng túrmysyna qarap mem­leketting bet-beynesin anyqtay salugha bolady. Sondyqtan ýkimetten keletin kó­mekting eki jaghy da bolatynyn úmytpauy­myz kerek.

- Jas aqyndar jyrlarynda ómirden týnilu jii kezdesedi... nening belgisi?

- «Ózine-ózi qol salu turaly búl ómirde eng bolmaghanda, bir ret bolsyn oi­lama­ghan adam joq shyghar» degen eken Uiliyam Djeyms. Ózine-ózi qol salu - ol ózine kó­mekke shaqyrghan jannyng songhy jan ai­qayy. Ókinishke qaray, eshkim estimeydi. Eger olar ólim turaly jazsa, ólgisi kele­tin­dikten emes, ózine kómekke shaqyrghany, әldekimnen jan jyluyn kýtkeni bolar. Al shyntuaytyna kelsek, myna zamanda ómir sýruding ózi erlik! Jýrek qayshy­lyq­targha toly bolsa, al óleni shyndyqty ta­lap etse, kónilindegini jazbaghanda qayt­edi? Biraq poeziyasy jýz payyz ómirden týniluden túrmaytyn bolar. Ómirding ózin­dey әrkelki bolar. Jalpy, poeziya týnilu, týnilmeuden emes, shynayy, shynayy emes degen úghymdardan túratyn siyaqty. Búl - mening jeke pikirim. Eger óleng sizding qanynyzda buyrqanys tudyra almasa, ol - óleng emes. Eshkimge eliktemeytin aqyn myq­ty emes, eshkim eliktey almaytyn aqyn myqty. Son­dyqtan óz jolyn tap­qan aqyndar sizde múnday súraq tudyr­mauy tiyis. «Nege ol búlay jazdy, nege qara boyauy basym?» dep bas qatyrmaysyz. Tek senesiz, bas shayqaysyz. Ol myng jerden týnilse de, sizdi ilandyrsa, mine, sol naghyz poeziya bolyp shyghady.

Qaldybek QÚRMANÁLIYEV, sazger: Ózing ýshin júmys iste!

- Keyde qolyna qalam ústaghan jastargha qarap tanghalamyn. Aqyny bar, jazushysy bar, ne bolmasa sazgeri, ya әnshi bәri biylikten bir nәrseni dәmetedi de jýredi. Nege? Uaqytynda, soghystan keyingi kezde, odan bergi 60-70-jyldary әdebiyetke kelgen bir shoghyr talantty agha-әpkelerimiz ýkimetten eshnәrseni talap etpey-aq, qazaq әdebiyetin kókke kóteretin keremet shygharmalar jazdy. Olar da qanghyp, әrkimning bosaghasynda pәterde jýrdi. Biraq tauy shaghylghan joq. «Óleng jazugha, ne әn shygharugha jaghdayymyz joq» dep eshkimge múng shaqpady. Sýite jýre iyisi qazaqtyng ónerine, әdebiyetine ýles qosty. Qabyrghasyn qalasty. Elim deytin azamattar - osylar.

Qazirgi jastar she? Shiykili-pisili bir shimaqtaryn jazady da, «maghan pәter ber, jaghdayymdy jasa» dep alaqan jaygha kóshedi. Osy jón be? Áriyne, túrmysy jaqsy bolghangha ne jetsin! Biraq men túrmys týzelisimen keremet tuyndy jazyp ketedi degenge senbeymin. Tuma talant iyesi jer kepede túryp ta, týrmede otyryp ta jaza beredi. Búghan mysal kóp. Keyde bireuler «men halyq ýshin jazdym» dep jatady. Múny da qabylday almaymyn. Búl - bayaghy kenes zamanyndaghy «bәri de halyq ýshin» degen qaghidanyng sarqyndysy. Sony qaytalaumen kelemiz. Sәtti shygharma, tamasha әn, bәri - daryndy adamgha beriletin Allanyng syiy. Ol tolqyp syrtqa shyghady. Janyndy núrgha bóleydi. Onyng bәrin qalay «halyq ýshin jazdym» dep aitasyn. Ózgege de haqym joq. Men әndi ózim ýshin jazamyn. Ishimdegi búlqynysty syrtqa shygharamyn. Qaghazgha týsirem, ne bolmasa әn bolyp tógiledi. Janymdy rahatqa bóleydi. Al ony qalay men «halyq ýshin jazdym» dep kólgirsiymin.

Ámirhan BALQYBEK, aqyn, әdebiyetshi: Oqyrmanmen qarym-qatynas az

- Sýzgiden, dәlirek aitqanda, auytqymaly sandyq kórsetkishten túraqty sapalyq den­geyge ótip jatyr. Keshe­gi kenes dәuirinde kitap bir qabyrghany tútas alyp túratyn pútqa ai­nalyp kete jazdap edi. Qazirgi oqyrman onday asyra silteushilikten ada, esesine súranysy da shynayy. Myna kór­shi Resey әdebiyeti orys mújyghy sauatsyz bol­ghan kezde de әlsiz bolghan joq. Shamasy, әdebiyet­ting myqtylyghy oqyr­mannyng kóptigimen anyqtalmaydy ghoy deymin. Ataqty Dos­toevskiyding romandary 80 million orysqa 3 myng danamen taralghan kezi bolghan. Biraq sol Dostoevs­kiylerding túsy basqa emes, orys әdebiyetining dәl altyn dәuiri bolyp sanalady. Kitabynyng saudasyn jýrgizip, sol Dostoevskiydi joqtyqtyng qúrsauynan alyp shyqqan kisi әieli bolghandyghyn da úmytpaghan jón. Bizde osy kitappen sauda mәselesi, oqyrmanmen qarym-qatynas dúrys jolgha qoyylmay jatyr desek bolady.

Qalihan YSQAQ, jazushy, Memlekettik syilyqtyng iyegeri: Jazatyn nәrse kóp

- Jazatyn nәrse kóp eken. Biraq jas kelip qalghan son, onyng bәrin qaghazgha týsiru onay emes. Bәrin jazyp tastaugha mýmkindik kel­mey túr. Osy jasqa deyin, birge qyzmet istegen, birge jýrgen zaman­dastar, qimas aghalar bar. Sonday sha­paghaty tiygen azamattar jóninde bir nәrse aitu kerek boldy. Sosyn bәrin sypyryp tastadym da, estelik jazugha otyrdym. Onym «Júldyz» jurnalynda «Kelmes kýnder elesi» degen atpen eki jyl boldy, jaryq kórip jatyr. Qazir jazyp bitir­dim desem de bolady. Alayda «bitirdim» degen ber jaghy, әli de olar jayynda aitatyn, jazatyn nәrse jetkilikti. Qa­zir keybir jerlerin toltyryp, keybir jerlerin týzetip degen siyaqty tirlik jasaudamyn. Ázirge baspalargha ber­mey, ústap otyrmyn. Týbi ýlken, sýbeli dýnie bolyp jaryq kóreri haq. Jalpy, jas úlghayghan son, adamnyng «anany aitsam, mynany aitsam» degen maqsattary kóp bolady eken. Biraq onyng bәrin bir dýniyege syighyzu - qiynnyng qiyny. Qazirding ózinde әlgi jazghandarym bes jýz elu bettey boldy. Búl degening otyz bes baspa tabaqtay ghoy. Minekey, mening istep otyrghan sharuam, songhy kezde bitirgen ýlken tirligim - osy..

Amankeldi KENShILIKÚLY, synshy: Ádebiyetting qúny Nobeli syilyghymen ólshenbeydi

- Tәuelsizdikke deyin eng kóp maqtalghan, joly bolghan aqyn-jazushy? Ne bolmasa, eng kóp dattalghan kim?

- Maqtalghandar - Ábdilda Tәjibaev, Múhamedjan Qarataev, Serik Qirabaev... bolyp kete beredi. Dattalghandar - Maghjan Júmabaev, Jýsipbek Aymauytov, Qasym Amanjolov bolyp jalghasa beredi.

- Ádebiyette tәuelsizdikke deyin qúby­lys jasaghan shygharma? Ne bolmasa tәuel­siz­dikke qol jetkizgen kezdegi tuyndy?

- Prozada - Múhtar Áuezovting «Kók­serek» pen «Qarash-Qarash» povesteri men «Abay joly» romanynyng birinshi kitaby, Beyimbettin, Tólen men Tynymbaydyng әn­gimeleri, poeziyada - Iliyastyng poema­la­ry, Múqaghalidyng syrshyl lirikasy men Júmekenning oily ólenderi, Ken­shi­likting balladalary, synda - Tәken Álim­qúlovtyng «Júmbaq jan» jәne Túr­synjan Shapaydyng «Shyn jýrek - bir jý­rek» kita­by, publisistikada Marat Qa­ban­baydyng maqalalary. Balalar әde­biye­tinde tynnan týren salghan jazushymyz - Ber­di­bek Soqpaqpaev. Dramaturgiyada - Iran-Ghayyptyng shygharmalary.

- Nobeli syilyghy nege joq? Sebep? Álde onday tuyndy joq pa?

- Ádebiyetting qúny Nobeli syilyghy­men ólshenbeydi. Jalpy, men osy bir ón­beytin daugha qyzylkenirdek bolyp ai­ty­syp-tartysyp jatqan syn­shy­la­ry­myzdy týsinbeymin. Álemde Nobeli syilyghynan basqa da bedeli zor halyqaralyq syilyq­tar kóp. Ókinishke qaray, sol syilyqtar­dyng birde-bireuin alghan qazaq jazushysy joq. Áueli Dubliyn, Servantes, Pulitser, Bu­ker, Gete, Kafka, t.s.s halyqaralyq syilyqtyng bireuin qazaq jazushysy alsa da taqiyamyzgha tarlyq etpes edi. Joq, biz birden Nobelige qol sozamyz. Nobeli syi­lyghyna ýmitker eng qúryghanda osy ha­lyqaralyq syilyqtardyng bir-ekeuin alyp, әlemge tanyluy kerek ekenin oila­ghymyz da kelmeydi.

Tayauda birneshe qazaq basylymdary­nyng betinen qazaq jazushylary Ákim Tarazi, Asqar Altay men Roza Múqanovagha әlem әdebiyetin damytugha qosqan zor ýlesi ýshin Frans Kafka atyndaghy halyqaralyq әde­by syilyghynyng berilgeni turaly aqparatty oqyp, tanghaldym. Búl - naghyz ótirik. Aqiqatynda esimderi atalghan ýsh jazushygha da, búdan búryn da ony alghan Tólen Ábdikúly, Shómishbay Sariyev pen Nemat Kelimbetovke berilgeni Kafka atyn­daghy halyqaralyq әdeby syilyq emes, әigili jazushynyng atyndaghy altyn medali. Halyqty aldap, oqyrmandy adas­tyrudyng qajeti qansha? Kafka atyndaghy halyqaralyq әdeby syilyq 2001 jyldan bastap әlemdegi tanymal jazushylargha berilip keledi. Qazaq jazushylarynyng birde-bireui Kafka syilyghyn alghan emes. Nobeli syilyghyn qazaq jazushysy alyp jatsa, qúba-qúp. Berilmese, oghan bola sa­ry uayymgha salynudyng qajeti qansha? Bi­yl ony aqyn Tomas Transtemer aldy. Alayda ol oghan birden qol jetkizgen joq. Oghan deyin ol 1981 jyly Petrarka, 1990 jyly «Neyshtad», 2003 jyly «Altyn tәj» ha­lyq­aralyq әdeby syilyghyn iye­len­gen bolatyn. Byltyr jazushy Mario Vargos Liosagha búiyrdy. Búl jazushy da qara jayau emes. 1995 jyly «IYerusaliym», 1996 jyly «Beybitshilik» halyqaralyq syily­ghyn alghan qalamger. Degenmen ta­lant­tary búl ekeuinen әldeqayda kýshti Ev­geniy Evtushenko men Valentin Ras­putinge osy syilyq búiyrmay keledi. Óitkeni Nobeli syilyghyn berude barlyq uaqytta әdi­let­tilik bolmaydy, komissiya mýsheleri belgi­li bir prinsipti de ústana bermeydi. My­sa­ly, osydan jýz on jyl búryn Shved Akademiyasy orystyng úly jazushysy Lev Tolstoygha hristian dinin joqqa shyghar­ghany ýshin osy syilyqty bergizbey tasta­dy. Bir ghasyr ótken song kerisinshe, Joze Saramago hristian әlemin shulatqan «Evan­gelie ot Iisusa» romany ýshin No­beli syilyghyn aldy. Búl syi­lyqtyng tónireginde qiytúrqy sayasy oi­yn­dar kóp. Úly jazushylar Horhe Luis Bor­hes, Shervud Andersen, Frans Kafka, Djey­ms Djoys, Marseli Prust, Grem Grinderge de obektivti jәne subiektivti sebepterge baylanysty búl syilyq beril­gen joq. «Nobeli syilyghy kimge kerek?» atty ma­qalamda ol turaly egjey-tegjeyli jazghan­myn.

- Daryndy bola túra, elenbey jýr, en­begi eskerilmey jýr dep kimdi aitar ediniz?

- Tynymbay Núrmaghambetov. Ádebiye­timizdegi ýlken jazushymyzgha Memlekettik syilyqtyng berilmey, onyng talantymen salystyrugha da kelmeytinderding ony alyp jatqanyna qatty qynjylamyn. Biraq key­de ol kisining sol syilyqty alugha úm­tyl­may-aq qoyghany da dúrys pa degen oigha batamyn. Shynymdy aitsam, soghan jetu ýshin ar-úyatyn satyp jatqan jaghym­paz­dar men alayaqtardyng arasynan Ty­nym­bay aghamdy kórgim kelmeydi

Betti dayyndaghan Seysen ÁMIRBEKÚLY,

Aytjan Salyqúly (foto)

«Ayqyn» gazeti