Bir tonna bolatty qorytugha tórt tekshe metr su júmsalady eken. Al jylma-jyl milliondaghan tonna bolat jәne shoyyn qorytylatynyn eskersek, soghan qanshama su ketetinin kóz aldynyzgha elestetip kóriniz. Al sudyng shyghyny uaqyt ótken sayyn kóbeymese, tipti de azayar emes.
Kórshiles Reseyding Ghylym Akademiyasy su mәseleleri institutynyng diyrektory Viktor Danilovtyng aituynsha, 2025 jyly býkilәlemdik su daghdarysy bastalady. Sol kezde tek 4 el ghana ózin-ózi osynau bir tirshilik qaynarymen qamtamasyz ete almaq. Olar: Australiya, Braziliya, Resey, Kanada. Al Memlekettik Dumanyng tóraghasy Boris Gryzlovtyng pikirine qúlaq týrsek, tipti bar su qorynyng ózine kýmәnmen qarau kerek. Óitkeni, býgingi Reseydegi túshy sudyng 50 payyzy qanday da bolsyn sanitarlyq-gigiyenalyq talaptargha say emes. Sonyng ishindegi 15 payyzy mýldem uly eken. Shólmekke qúiylghan, gazy bar nemese gazsyz sudyng da kәusarday tazalyghyna Gryzlov asa kýmәndi. Óitkeni atalghan dayyn ónimning elu payyzyna deyin jalghan su eken...

Bir tonna bolatty qorytugha tórt tekshe metr su júmsalady eken. Al jylma-jyl milliondaghan tonna bolat jәne shoyyn qorytylatynyn eskersek, soghan qanshama su ketetinin kóz aldynyzgha elestetip kóriniz. Al sudyng shyghyny uaqyt ótken sayyn kóbeymese, tipti de azayar emes.
Kórshiles Reseyding Ghylym Akademiyasy su mәseleleri institutynyng diyrektory Viktor Danilovtyng aituynsha, 2025 jyly býkilәlemdik su daghdarysy bastalady. Sol kezde tek 4 el ghana ózin-ózi osynau bir tirshilik qaynarymen qamtamasyz ete almaq. Olar: Australiya, Braziliya, Resey, Kanada. Al Memlekettik Dumanyng tóraghasy Boris Gryzlovtyng pikirine qúlaq týrsek, tipti bar su qorynyng ózine kýmәnmen qarau kerek. Óitkeni, býgingi Reseydegi túshy sudyng 50 payyzy qanday da bolsyn sanitarlyq-gigiyenalyq talaptargha say emes. Sonyng ishindegi 15 payyzy mýldem uly eken. Shólmekke qúiylghan, gazy bar nemese gazsyz sudyng da kәusarday tazalyghyna Gryzlov asa kýmәndi. Óitkeni atalghan dayyn ónimning elu payyzyna deyin jalghan su eken...
Jer betindegi su ataulynyng 94 payyzy múhittardyng ýlesine tiyedi. Onyng týgelimen túzdy su bolghandyqtan, adamzat iygiliginen jaramsyz. 4 payyzy - jerasty sulary. Ókinishtisi sol, onyng bәri birdey túshy su emes. Qalghan 1,6 payyzy - Soltýstik jәne Ontýstik polustegi múz ben qar. Ras, ondaghy ylghaldyng basym bóligin túshy sudyng qory dep senimmen aitugha bolady. Sonda qalghan 0,4 payyz ghana túshy su ózen-kólder men batpaqtarda jinaqtalady. "Qasqaldaqtyng qanynday" dese dúrys. Tap qazir adamdar kýnine 3,5 myng tekshemetr (negizinen ózen suy) ómir nәrin tútynady. Sol tútynylghan sudyng 1,4 myng tekshe metri óte las jәne uly kýiinde keri paydalanylady.

SU SOGhYSQA KIYLIKTIRUI DE MÝMKIN

Qazirding ózinde әlemde 1,1 mlrd. júmyr basty pende túshy sugha airyqsha múqtaj. Solardyng ishinen Tayau Shyghystaghy arab memleketterin jәne Tayland, Japoniya men Ontýstik Koreya siyaqty elderdi bólek aitu kerek. Ásirese "qara" qúrylyq - Afrikada jaghday tym kýrdeli. Osy qúrlyqtyng ekvatordan tómen qarayghy keybir elderinde kәriz jýiesi tipti atymen joq. Nәtiyjesinde 300 mln.auyl jәne 80 mln. qala túrghyny sumen qamtamasyz etilmegen.
Túshy sugha súranystyng kýrt ósui nelikten? Ótken ghasyrda jer betindegi adam sanynyng artuymen sudy paydalanu eki esege artyq ósipti. Demograftardyng boljamy boyynsha, aldaghy 30 jylda dýnie jýzindegi halyq sany jylyna 80 milliongha ósip, 2050 jyly 9 mlrd.-qa jetui tiyis. Mine, su jetispeuding kókesi sonda bolmaq!..
Demek, sugha dilgerlik qazirding ózinde talay memleketti san aluan qaqtyghysqa, qala berdi soghysqa kiyliktirmek. Songhy elu jylda әlem elderining arasynda sugha qatysty 200 kelisimshart jasalghanymen, kezdeysoq dau tuuynyng saldarynan 32 ret kýsh qoldanylghan. Bir ghana Afrikadaghy ýlken ózen - Nilding suyn 9 el (Mysyr, Sudan, Efiopiya t.b.) paydalanyp, ara-túra qyrghiqabaqtanyp qalady. Sayasy sarapshylar kórshiles Sudan men Efiopiya arasyndaghy qarym-qatynastyng jyldan jylgha ushyghyp kele jatqanyn aitady. Tipti alysqa barmay-aq, aiyr qalpaqty qyrghyz bauyr men ala taqiyaly tәjik, ózbekting arasynda da "Su dauy joq" dep, kesip aitu qiyn...
Qasiyetti Qúran-Kәrimning "Isra" sýresinde bylay delingen eken: "Ysyrapqorlar shyn mәninde, shaytan (shaytannyn) jaqyndary". Rasynda su turaly ýnemi aityp kórinizshi, júrt sizge qalay qarar eken?! Eng júmsaghy: "Qúdaydyng qara suyn ayap túrmysyn?" dep, iyghyn bir qiqang etkizer edi. Áli de bizding sanamyz sudyng tym qat tirshilik kózi ekenin qatang eskeru satysyna jetpegen synayly. Onyng ýstine kýnde paydalanyp jýrgen túshy sudy ýnemdeu turaly әngime qozghau tym erte siyaqty. Orys kórshimizding ysyraby bizden artyq bolmasa, tipti de kem emes. Mәselen, "ortasha" orys kýnine keminde 220, al mәskeulik túrghyn 400 litr su júmsaydy. Múny estise, kez kelgen japon ne nemis, aghylshyn tandanghanynan jaghasyn ústary sózsiz. Kóptegen elderding osydan otyz-qyryq jyl búryn egindi, bau-baqshany tamshylatyp suaru әdisin oilap tabuy sirә, erikkenning ermegi bola qoymas.
Sebebi Batysta da, AQSh-ta da jәne әlemning ózge de kóptegen elderinde paydalanylatyn sudyn, sonyng ishinde taza sudyng qúny óte qymbat. Jogharyda aitqan elderding kóbi sudy qayta-qayta sýzip, keri paydalanugha bayaghyda-aq kóshken eken. Sóitip, meylinshe qolda bardy qatang ýnemdeydi. Al bizde basqany aitpaghannyng ózinde, araq-sharap óndirisinde kýn sayyn ondaghan tekshe metr túshy sudyng rәsuә bolatynyna ne der ediniz?! Jogharydaghy bolat qorytugha júmsalatyn ylghalgha qynjylsang da, qynjylmasang da, qajettilik dep qaraysyz ghoy. Al adamzatqa qayghy-qasiretten basqa eshtene әkelmeytin spirtti ishimdikter she?!..
Demek, búdan tap qazir paydalanugha júmsalatyn sudyng baghasyn dereu jәne kýrt ósiru kerek degen úghym tumaydy. Mәsele - sanadaghy silkiniste. Árkim de óz erkimen sudy barynsha tiyimdi de ýnemdi paydalanugha úmtyluy qajet. As bólmede sudy aghyzyp qoyyp, bottashyq arshumen birge ósek soghudyng zamany bayaghyda ótken. Taghy da qasiyetti Qúran-Kәrimning "Isra" sýresinen alynghan mynaday úlaghatty sózder esine týsedi. "Qolyndy mýldem júmyp ta alma (tassarandyqty aitady), jayyp ta jiberme (ysyrapqorlyq), onda kózge týrtilesing nemese ókinishke qalasyn". Yqylym zamannan beri ysyrapqa qany qas islam dinining osy qaghidalary men atam qazaqtyng "Sudyng da súrauy bar" atty danalyq sózi qalaysha ózara ýilesim tauyp túr desenizshi?! Qazirgi ekonomikalyq daghdarystyng da ysyrapqorlyqty "sýie qoymaytyny" óz-ózinen týsinikti...

KÓRShILERINEN SÓZ ESTIPTI

Qazir qanday ekeni qaydam, әiteuir ótken ghasyrdyng 80 jyldarynan bastap, kýni keshege deyin oblysymyzdyng shóleyt aumaghynda ornalasqan ózge de audandar siyaqty jәnibektikter túshy sugha qat bolyp, talay qiynshylyqty bastan ótkerdi. Sondyqtan bolar, sugha degen qúrmetimiz airyqsha. Oghan bir jerles aghamyzdyng aitqan әngimesi aiqyn dәlel...
Elge syily bolghan Hayrolla aghay men Mariyam jengey 90-jyldardyng ayaghynda aru Almatynyng týbegindegi bir auylgha baryp qonystanghan edi. Arada eki jylday uaqyt ótken song ol kisilerding elge kelip ketkeni bar. Sonda kezdeskende, myna әngimesin jadyma jazyp alghanmyn:
- Almatynyng tóniregi kókoray shalghyn, jer jәnnaty eken ghoy, - degen-di Hayrolla aghay әngimesinde. - Ásirese suyn aitsanshy, suyn! Bizding Jәnibektegi kezinde talay ret júrtpen talasyp alghan, temir jol sisternasymen jetkiziletin dәmi dýdәmal, qúramy kýpti, jylymyq su emes. Tap-taza, móldir, dәmi bal tatityn kәusar súiyq. Aytayyn degenim mynau: ýiding tap qasynda su alatyn, jerastynan shyghatyn shýmek (krant) boldy. Saghan - ótirik, maghan - shyn, әlgi shýmekten kýni-týni saryldap, su aghyp túrady. Biz qasqa, ýnemge ýirengenbiz ghoy, eki shelek suymdy alamyn da, shýmekti jauyp tastaymyn. Sonan kelip, kórshilerim, qazaghy da, orysy da, úighyry da bar, maghan ala kózimen qarap, kýnkildeudi shyghardy: "Siz nege jauyp tastaysyz? Qysta suy qatyp qalady". Talay tәjikeleskennen son, shýmekti jappaytyn boldym. Biraq sol jaqtaghy terezeden aghyp túrghan sudy kórsem, qazir de ishim qan jylaydy...

Serik YQSANGhALI, Oral qalasy

«Týrkistan» gazeti» 2 shilde 2009 jyl