Qazaqtyng janyna jazylmas jara bolghan Janaózen oqighasy, búiyrsa, kino tilinde sóileytin bolady. Jýregi júrtyna búryp túratyn, oiy sergek rejisser Erkin Raqyshev búl mәseleni qolgha aludy ózining azamattyq boryshy dep biledi. Janaozen.net saytyna bergen súhbatynda ol bylay depti: «Janaózen jayly orystyng «Novaya gazeta» degen gazetinde maqala basyldy. Sonda Kenjebaev degen azamattyng qayghyly qazasy jayly jazylady. Qyzy bosanyp, nemeresin kóruge bara jatqan Kenjebaevty omondar ústap alyp, adam tózgisiz әdis-tәsilderimen qinaghan. Ish qúrylysy zaqymdanghan Kenjebaev ertesine dýnie salghan. Búl oqigha maghan qatty әser etti. Oqyp otyryp kózime jas aldym. Búl - dayyn ssenariy. Sol bir adamnyng ómirimen býkil Janaózen oqighasyn kórsetuge bolady. Ssenariyin jobalap qoydym, býgingi tanda ony týsiruge men bilek sybanyp kirisip ketsem de, shyndyghyn aitu kerek, aqsham joq, ýkimet maghan aqsha bermeydi múnday jobagha. Biraq josparymda bar, Janaózendegi bolghan oqighany halyqqa kinonyng tilimen jetkizu mening azamattyq boryshym dep sanaymyn! Alla nәsip etip, sәtin salsa, Janaózen jayly kino týsiremin!».

Biz de osy habardy esty sala, qazaqjandy azamatpen tildesuge asyqtyq.

- Erkin myrza, óz kinolarynyz tóniregindegi aitys-tartys, dau-damaydan jalyqqan joqsyz ba?

Qazaqtyng janyna jazylmas jara bolghan Janaózen oqighasy, búiyrsa, kino tilinde sóileytin bolady. Jýregi júrtyna búryp túratyn, oiy sergek rejisser Erkin Raqyshev búl mәseleni qolgha aludy ózining azamattyq boryshy dep biledi. Janaozen.net saytyna bergen súhbatynda ol bylay depti: «Janaózen jayly orystyng «Novaya gazeta» degen gazetinde maqala basyldy. Sonda Kenjebaev degen azamattyng qayghyly qazasy jayly jazylady. Qyzy bosanyp, nemeresin kóruge bara jatqan Kenjebaevty omondar ústap alyp, adam tózgisiz әdis-tәsilderimen qinaghan. Ish qúrylysy zaqymdanghan Kenjebaev ertesine dýnie salghan. Búl oqigha maghan qatty әser etti. Oqyp otyryp kózime jas aldym. Búl - dayyn ssenariy. Sol bir adamnyng ómirimen býkil Janaózen oqighasyn kórsetuge bolady. Ssenariyin jobalap qoydym, býgingi tanda ony týsiruge men bilek sybanyp kirisip ketsem de, shyndyghyn aitu kerek, aqsham joq, ýkimet maghan aqsha bermeydi múnday jobagha. Biraq josparymda bar, Janaózendegi bolghan oqighany halyqqa kinonyng tilimen jetkizu mening azamattyq boryshym dep sanaymyn! Alla nәsip etip, sәtin salsa, Janaózen jayly kino týsiremin!».

Biz de osy habardy esty sala, qazaqjandy azamatpen tildesuge asyqtyq.

- Erkin myrza, óz kinolarynyz tóniregindegi aitys-tartys, dau-damaydan jalyqqan joqsyz ba?

- Negizinde «tasty jemis beretin aghashqa ghana atady» emes pe? Sol dau-damaylardyng dәl ortasynda jýrgen mening filimderimdi halyq kórip jatyr. Búl degeniniz - júrttyng kónilinen shyqty degen sóz. Al eger mening tuyndylarym qyzyqsyz bolsa, qanday da bir qoghamgha qajetti problemalardy kótermese, ol filimderdi eshkim de elemes edi. Eshkim de kinolarymdy sóz-kókpargha salyp, syngha almas edi! Áytpese aty bar da, zaty joq talay filimderding shyghyp jatqanyna el kuә ghoy. Osy jerde aita keteyin, synaudyng jóni osy eken dep, keybireu bilip, endi biri bilgishsinip synaytynyn qaytersin! Búl ne sonda, kóshten qalmau ma?! 5 jylda 10 shaqty kino týsirippin. Allagha shýkir, barlyghy halyq kónilinen shyghuda. Men ýshin eng bastysy osy!

- Birde «Qazaqfilim» basshylarynyng biri: «Qazir «Qazaqfilimde» eki problema bar. Onyng birinshisi - Ermek Túrsynovtyng «Kelin» filimi, ekinshisi - Erkin Raqyshev. Raqyshevting kinolary - qazaqqa jaghylghan jala dep esepteymin», - degen eken baspasóz betine bergen súhbatynda. Osyghan qanday uәj aitasyz?

- Shynymdy aitsam, «Raqyshevting kinolary - qazaqqa jaghylghan jala dep esepteymin» degendi estimeppin. Biraq kim aitsa da, ol - qate pikir. IYә, alghashqy kinolarymda kemshilikter bolmady emes - boldy. Biraq olar negizinen qarajattyng jetispeushiligi men tehnikanyng әlsizdiginen bolghan edi. Jaqynda ghana Túrar Rysqúlov jayly derekti filim týsirip, ayaqtadym. Búl joly basshylardyng osy kinogha bergen baghasy men kózqarasy óte joghary dengeyde boldy. Osy jerde aita keteyin, kino әleminde filimning shynayy baghasy festivalida oryn alghanyna qarap emes, sol kinony qansha kórermen kórgenine qarap baghalanady.

- Aytynyzshy, Erkin Raqyshevpen elding últtyq kinokompaniyasy alysarday, aralarynyzda ne býlinip edi?

- «Qazaqfilimmen» aitysatynday eshnәrsem joq siyaqty... Kezinde mening kinolarymdy jappay jamandaghannan keyin, men de qarap jatpay, ol jaqtaghy rejisserlerding enbekterine «әdil baghasyn» bergenim ras (kýlip alyp). Al býginde «Túrar Rysqúlov» derekti filimi men «Aysha» atty serialymyzdy birigip shyghardyq. Qazir birigip júmys isteymiz. Keybir bilmeytin dýniyelerdi Satybaldy Narymbetov siyaqty aghalarymyzdan ýirenudemin.

- Degenmen, qanshama jyldyq tarihy bar, zamanauy ozyq tehnologiyamen jabdyqtalghan, qanshama rejisseri, qanshama әrtisi, solardy dayyndaytyn oqu orny bar memlekettik mekeme qyruar qarjygha eshkim kórmeytin kino týsiretini sizge qalay әser etedi?

- Shynyn aitu kerek, býginde «Qazaqfilimde» ýlken qozghalys payda boldy. Búrynghygha qaraghanda kóptegen kinolar shygharuda. Daryndy jas rejisserlar kelip jatyr. Mәselen, Aqan Sataev, Farhad Sharipov! Eger men «Qazaqfilimdi» jamandasam, Aqan Sataevty jamandaghan bolyp shyghamyn. Biraq men Aqandy jamanday almaymyn. Óitkeni Aqannyng filimderin joghary baghalaymyn. Osy joly onyng «Myng bala» týsiriliminde boldym. Múndaghy oiym, kýnderding kýninde tarihy kino týsire qalsam, kerek bolar degen ýmit qoy. Sondyqtan basqa salalarmen salystyrghanda býgingi qazaq kinosyna tәube deyik! Óitkeni qazir bireuler ózining týiedeyin kórmey, ózgenin týimedeyin sózbúidagha salugha sheber. Mәselen, qazirde qazaq kinosy nashar dep bagha beretinder kóp. Al solar qazaqtyng qay nәrsesin jaqsy dey alady. Jaqsy dep bagha beretindey bizde ne bar? Ózimiz shygharatyn bir zat bar ma? Qarap otyrsanyz, ýidegi televizor, tonazytqysh, ydys-ayaq, kiyimderimiz, dәri-dәrmek, ishetin as-auqat... bәri sheteldiki, kensege kelsek, kompiuter, kseroks, úyaly telefon... sheteldiki. Tipti kóshedegi kólikterdi aitpaghanda, «gaishnikterdin» qolyndaghy tayaghyna deyin bizdiki emes eken. Súradym, baqsam, ol tayaqtardy kәris elinen satyp alady ekenbiz. Kórdiniz be? Sonda biz ne, tayaqty da jasay almaymyz ba? Jasay alamyz! Biraq biylikte otyrghan jemqorlargha ony satyp alghan tiyimdi. Búl degeniniz súmdyq qoy!

- Áriyne, býgingi qoghamdy jegidey jegen jemqorlyq derti әmbege ayan. Al siz búdan basqa qanday qasiretke qatty qinalar ediniz?

- Biz әlemdegi 50 elding qataryna iligemiz dep talpynyp jýrdik qoy. Býginde onymyzdan eshnәrse shyqpaytyn bolghannan keyin qoydyq qoy deymin...

- Nege olay deysiz?

- Óitkeni biz qoghamdaghy әleumettik mәselelerde әlem memleketterining aldynghy qatarynan oryn alyp qoyghanbyz. Mәselen: suisidten, nashaqorlyqtan, maskýnemdikten, jemqorlyqtan, tuberkulez, jýrek qan tamyrlary auruynan óletinderden aldynghy qatardamyz. Al shetelge bala satudan 15 million ghana halqymyz bola túra, 1,5 milliard halqy bar Qytaydyng aldyna shyghyp ketippiz. Búdan artyq qanday jetistik kerek endi? Búl - aitylghandary, al aitylmaghany qanshama! Toq eteri - adamdy adamdyq qasiyetterden bezdiretin jaman is-әreketterden biz aldynghy qatardamyz. Qazir ýkimetimiz: «Ana men bala óliminen nege eng aldynghy qatardamyz?» degen saualgha jauap izdep әlek. Olar býginde ash-jalanash jýrgen studentten erteng qanday densaulyghy myqty ana kýtip otyr sonda?

Biz bay memleketpiz. Oghan dәlel - «Habar» men «Qazaqstan» telearnalaryndaghy janalyqtar! Qarap otyrsan, keudendi maqtanysh kerneydi! Quanasyn! Jastar bizding bolashaghymyz deymiz. Biraq sol bay memlekette studentter toyyp tamaq ishpeydi! Almatyda eng az degende 500 tengege tamaqtanu kerek. Eger student kýnine 3 ret tamaqtansa, bir jarym myng tenge, yaghny 10 dollardy qúraydy. 30 kýnge shaqsaq - 300 dollar! Al bizdegi studentterding alatyny - 100 dollarday. Ony mýlde almaytyndar da bar. Jataqhanamen barlyq student qamtamasyz etilmeydi. Onyng jolyn, kiyimin, pәteraqysyn, anausyn-mynausyn qosqanda, keminde aiyna 600 dollar! Al ata-analary kómektesedi desek, kóbining ata-anasy auylda júmyssyz otyr. Jaraydy, biz bay memleket bolmasaq, men týsiner edim.

Biraq qorghasyn, bariy, hrom shygharudan әlemde birinshi, marganes, kýmis, urannan ekinshi, temirden ýshinshi, múnay óndiruden jetinshi oryndamyz ghoy! Al osmiy, reniy degen siyrek kezdesetin metaldar tek bizding elden ghana shyghady. Búl metaldardyng 1 gramy 100 myng dollar túrady. Biz ony tonnalap shetelge satudamyz. Al aqsha qayda? Biz adam basyna shaqqanda әlemde eng bay memleketterding birimiz. Biraq bolashaq ana bolatyn býgingi student jastarymyzdyng jartylay ash-jalanash jýrgeni anau. Sondyqtan osynday jaghdaydy bile túra, nege bizde ana men bala ólimi kóp dep tang qaludyng qajeti joq.

- Múnyng sheshimin tabu ýshin sonda ne isteu kerek dep oilaysyz?

- Konstitusiyany ózgertu kerek! Konstitusiyadaghy: «Qazaqstannyng jer asty men ýstindegi baylyghy qazaq halqyna birdey tiyesili» degen birinshi babyn: «Baylyq tek biylik basyndaghylar men olardyng tughan-tuystary, qúda-jegjattaryna, naghashy-jiyenderine, kónildesterine, onyng tuysqandaryna, úry- qary men shpanalargha tiyesili» dep ózgertu kerek. Sonda zang oryndalady. Oryndalmaytyn zannyng ne qajeti bar bizge. Múny bastama kóterip, halyq talqysyna salu kerek. Keng baytaq jerimiz ben baylyghymyzdy qorghap qalghan biyliktegilerding ata-babalary ghana ma eken?! Olardyng atalary jongharlarmen soghysyp jatqanda, mening atam Qoygeldi batyr úiyqtap jatyp pa, әlde Mayyamiyde demalyp jatty ma?

Qarapayym halyq óte kedey túrmysta qayyrshynyng kýnin keshude. Áyteuir qarttarymyzdyng zeynetaqylaryn jyl sayyn kóbeytip, 200 dollargha jetkizdik. Jaqynda Amerikany basyp ozamyz. Bilesiz be, olar aiyna itterining tamaghyna 200 dollardan asa qarjy júmsaydy eken. Al bizding bayghús qarttarymyzdyng kóbi osyghan da jete almaydy. Japoniya, Fransiya, Norvegiya, taghy basqa elderde zeynetkerlikke 63 jasta shyghady deydi. Biraq ol elderde zeynetkerlikke shyqqan son, 20-25 jyl ómir sýredi degendi aitpaydy. Al bizde er adamdardyng ortasha jasy - 58 jas. Múnyng bәri túrmystyng nasharlyghynan tuyndap jatqan mәseleler. Al ony jong ýshin qazaqqa tiyesili baylyq әdil bólinu kerek! Nemqúraylylyghymyzdyng arqasynda býkil biylikti solar sheshedi dep, biylikke berip qoydyq. Biylik halyqqa qyzmet etu kerek, al bizde, kerisinshe, halyq biylikke qyzmet etip otyr. Múnyng zardabyn qarapayym halyq qana kórude. Keshegi janaózendikterding jaghdayy - osynyng bastamasy.

- Qoghamdy osylay bey-bereketsizdikke әkelgen ne dep oilaysyz? Adasqandy jónge salatyn, qaghynghandy tezge salatyn kýsh-qayrat kimning qolynda dep oilaysyz?

- Qoghamdy ruhsyzdanu jaylaghan. Jastar ótirik aitu, aldau-arbau, qorqaqtyq, jigersizdik, namyssyzdyq, jaghympazdyq siyaqty qasiyetterdi boyyna sinirude. «Chtoby zavoevati gosudarstvo, ne obyazatelino voevati s niym, dostatochno razvratiti ego molodeji» degen qytaylyqtardyng qanatty sózi bar. Bizding ýkimetting jýrgizip otyrghan osynday sayasaty jaqsylyqqa әkelmeydi.

Osy orayda men aitar edim, qoghamnyng qazirgi jaghdayyna eng birinshi - ziyaly qauym kinәli. Ziyalymyz dep jýrgen biraz azamattardyng nemqúraylyqtarynyng arqasynda qoghamda osynday kelensiz jayttar oryn aluda. Eger oyanbasaq, osylay maujyrap jýre bersek, erteng múnan da soraqysy bolmasyna kim kepil?! Demek, Leninnin: «Intelliygenty - eto govno» degenine men de qosylamyn. Búryn týsinbeushi edim, qazir eki qolymdy tóbeme kóterip qosylamyn: Bizding ziyaly qauym - «govno»!

- Erkin myrza, osynday sózderiniz arqyly bireulerding shamyna tiyip alamyn dep qoryqpaysyz ba?

- Shyn últ mýddesin qorghap, qoldap jýrgen últshyl azamattar mening sózime shamdanbaydy. Olar biledi, búl sózding olargha qatysy joq ekenin. «Adam ýshin eng qadirli de qasterli últynyng atyn alyp, endi qazaq dep atalmaymyz, onday últ bolmaydy» degen kezde de sujýrektiligi men jaghympazdylyghynan biylikke bir auyz sóz aita almaghan intelliygensiya kim bolu kerek, «govno» bolmaghanda! Ony ózderi de jaqsy biledi. Al men  últtyng qayghy-qasiretine nemqúrayly qaraytyn adamdardan qoryqpaymyn. Sebebi olar qorqaqtar men jaghympazdar. Olar menen qoryqsyn!

- Qazaqstannyng sayasat tehnologiyasy men mәdeniyetting basshylary Borat tudyrghan jaghymsyz imidjdi joyyp, elding jaghdayyn jaqsy etip kórsetu ýshin, budjetten qyruar qarjy bóldirip jatyr degen habardy estidiniz be?

- Estimedim. Eger ras bolsa, aqshany bosqa shashu dep týsinemin. Qazaqstannyng imidji batysta Boratsyz da qalyptasqan. Bizding qanday jaghdayda ekenimiz internet arqyly býkil әlemge ayan. Meninshe, biz ózimizdi jaqsy jaghynan kórsetkimiz kelse, әdiletti qogham ornatuymyz kerek. Yaghny shetelge ózimizdi tanytatyn jarnamanyng eng tiyimdi joly - Qazaqstannyng shygharghan ónimi boluy kerek! Ókinishke qaray, býgingi tanda qazba baylyqtan basqa eshtene shygharmaymyz. Bizde bәri keremet, jaqsy dep jalang úrandatyp toylatudy, eshkimge qajet emes konferensiyalargha aqsha shashudy toqtatu kerek. Tәuelsizdigimizding 20 jyldyghyn atap óttik. Sheteldik júldyzdargha milliondap shashtyq. Odan da osy tәuelsizdik ýshin janyn qúrban etken Alash qayratkerlerinin, qazaq arystarynyng býgingi úrpaqtaryna nege kónil bólmeske?! Men bilemin olardyng qanday jaghdayda ómir sýrip jatqanyn. Masqara!

- Kinogha oralsaq... Avtorlyq kinogha, jeke kinokompaniyalargha memleket tarapynan tapsyrys, qarjylyq qamqorlyq bar ma?

- «Túrar Rysqúlov» derekti filimin memleket qarjylandyrdy. Sonday-aq «Astanagha kóktem kesh keledi» filimim de ýkimetting tapsyrysy boyynsha 30 myng dollargha týsirilgen edi. Áriyne, eki saghattyq kino ýshin búl az ghoy. Osy jerde aita keteyin, týsirgen kinodan aqsha tabu - men ýshin maqsat emes. Bilesiz be, eger kinomnan kórermen ózine bir qajetti nәrse alsa, kókeyine týise, sol men ýshin - jetistik, ol men alatyn aqshadan artyq der edim.

- Býginde qanday ispen ainalysyp jatyrsyz? Kinoóndiriske qanday olja salmaqsyz?

- Biyl asharshylyqqa 80 jyl tolmaq. Sondyqtan asharshylyq jayly derekti filim týsirudi qolgha aldym. Ókimet qarjylandyrady degen ýmitimiz bar. Qazaqtyng jartysyna juyghy ashtan qyrylghan tarihy oqighany kópshiligimiz bilmeymiz. 1921,1932 jyldardaghy asharshylyq neden boldy, әdeyi jasaldy ma, nege, qanday sayasatpen jasaldy? Nege milliondaghan qazaq shetelge qashty? Osy mәselege jete mәn bermey kelemiz. Qazaqtardy stalindik totalitarlyq rejim ayausyz qyryp jatqan kezde, qazaq degen últtyng joyylu qaupi tóngen kezde, shetelge baryp bas saughalaghan, soghan mәjbýr bolghandar jayly tarihty nege úmytamyz?! Qazaqty, óz úrpaghymyzdy saqtayyq, zaman onalyp, aman bolsa, balalarymyz tughan elge qaytar dep, kóshken ata-babalarymyzdyng úrpaqtary býgingi oralmandar emes pe? Osy kinony týsiru ýshin kóp izdendik. Mәskeude FSB-nyng múraghatynan kóptegen qúpiya qújattardy aiqaylasyp jýrip aldyq. Nәtiyjesinde kóp shyndyqtyng betin ashtyq. Alla qalasa, filimdi osy jazda kórermen nazaryna úsynamyz. Býginde 20 jyldyqty toylatyp jýrip, ashtyqtan 3 millionday qúrban bolghandargha arnap bir eskertkish te ornata almadyq. Ókinishti...

Ángimelesken -

Ardaq Imanbekqyzy,

«D»

«Obshestvennaya pozisiya»

(proekt «DAT» № 15 (143) 04 sәuir2012 jyl