Seysenbi, 29 Qazan 2024
Janalyqtar 2647 0 pikir 9 Sәuir, 2012 saghat 04:20

Áliby Jangeldiyn. Mening ghúmyr jolym* (jalghasy)

*1946 jyldyng jeltoqsan - 1947 jyldyng qantar ailarynda Á.T.Jangeldinning óz auzynan tarih ghylymdarynyng kandidaty R.I. Golubeva jazyp alghan búl estelikter keybir qysqartularmen úsynylyp otyr.

(Jalghasy. Basyn myna jerden oqy alasyzdar: http://old.abai.kz/content/elibi-zhangeldin-menin-gymyr-zholym, http://old.abai.kz/content/elibi-zhangeldin-menin-gymyr-zholymzhalgasy)

 

Kóterilisshilerding arasynda bir de bir ziyaly bolghan joq, orys tilin biletin sauaty bar adamdar bolmady.

Baylar da patsha ýkimetin qoldady, sóite túryp, ózderi әskerge alynbas ýshin, aqsha tógip pәreledi. Jastar әskerge jinalatyn bólimderge barudyng ornyna kóterilisshiler otryadtaryna qosylyp jatty.

Men Torghay oblysyna shyqtym. Jasyryn atpen poyyzgha otyryp, Shalqar beketine kelip týstim, odan Torghay oblysyndaghy Yrghyzgha kettim. Kóterilisshiler auyl starshyndarynan tizimderdi tartyp alyp, joyyp otyrdy.

*1946 jyldyng jeltoqsan - 1947 jyldyng qantar ailarynda Á.T.Jangeldinning óz auzynan tarih ghylymdarynyng kandidaty R.I. Golubeva jazyp alghan búl estelikter keybir qysqartularmen úsynylyp otyr.

(Jalghasy. Basyn myna jerden oqy alasyzdar: http://old.abai.kz/content/elibi-zhangeldin-menin-gymyr-zholym, http://old.abai.kz/content/elibi-zhangeldin-menin-gymyr-zholymzhalgasy)

 

Kóterilisshilerding arasynda bir de bir ziyaly bolghan joq, orys tilin biletin sauaty bar adamdar bolmady.

Baylar da patsha ýkimetin qoldady, sóite túryp, ózderi әskerge alynbas ýshin, aqsha tógip pәreledi. Jastar әskerge jinalatyn bólimderge barudyng ornyna kóterilisshiler otryadtaryna qosylyp jatty.

Men Torghay oblysyna shyqtym. Jasyryn atpen poyyzgha otyryp, Shalqar beketine kelip týstim, odan Torghay oblysyndaghy Yrghyzgha kettim. Kóterilisshiler auyl starshyndarynan tizimderdi tartyp alyp, joyyp otyrdy.

Jol boyynda qazaqtar maghan onda barugha bolmaytynyn, kóterilisshiler óltirip qoyy mýmkin ekenin aityp saqtandyrdy. Olar mening kim ekenimdi bilmeytin edi. Olar orys jәne qazaq ziyalylary jarlyq jaghynda dep oilady. Olar búl adamdar orystargha satylyp ketkender, búlar óz adamdary emes dep eseptedi.

Men eshtene de aitpadym, bir kómekshi alyp, qala syrtyna shyqtym. Kinoapparat әrqashan janymda jýretin. Qyrymnan ketip bara jatyp, ony da ózimmen birge alghan edim.

Maghan kóterilisshiler tobynyng bir basshysy kelip, tútqyndaghysy, sóitip apparatty tartyp alghysy keldi. Men olargha:

- Joldastar, men ózim de senderge bara jatyrmyn. Myna mәshiyne patsha sheneunikterine qarsy júmys isteytin bolady,- dedim.

Olar bәribir kinoapparatty tartyp almaqshy boldy. Men:

- Búlay etuding qajeti joq, men ózim Torghaygha bara jatyrmyn. Sol jerde kórsetemin, - dedim.

Olardyng ishinde Gorensk bolysynyng bir bedeldi Kenje deytin kisi bar edi. Sol meni biletin, mening sheneunik emes ekenimdi aitty. Men shamaly  sóz sóiledim. Sodan song maghan seninkirep qaraytyn boldy. Búl jerlerden Torghaygha attandym.

Torghay shekarasynda meni Torghay kóterilisshileri qarsy alyp, kóterilis shtabyna alyp jýrdi. Torghay uezinde eki ru bar: arghyndar men qypshaqtar. Arghyn ruynda kóterilis basynda - Ospan Sholaqov, qypshaqtarda - Ábdighappar Janbosynov boldy.

Men kelgende, halyq tútasymen kóterilispen qamtylmaghan eken. Torghay uezinde kóterilisshiler qoly birneshe myng adamnan túrdy. Men kelisimen, Áskery Kenes ótkizdik. Kóterilisshilerding Torghaygha shabuyl jasaugha dayyndalyp jatqanyn bildim. Maghan shabuyl josparyn bayandady.

Aldymen arghyn ruy jasaqtary keldi. Arghyn jәne qypshaq - eki rudyng  da jasaqtary bir-birine jaqyn ornalasqan, aralary -10-15 shaqyrym.

Men eki ru da birlesip, úiymdasqan týrde shabuyl jasau kerek, óitkeni patsha ýkimeti -ejelgi jau dedim. Áskery keneske Amankeldi Imanov ta keldi. Búl kezde onyng birneshe myng adamy boldy.

Jinalystaghy sóz Torghaygha shabuyl jayynda boldy. Eki kózqaras aityldy: arghyn ruynyng basshysy Ospan Sholaqov jәne onyng kenesshileri qalany shabuyldap alu kerek dese, saq qimyldaytyn Ábdighappar Janbosynov qalany úzaq qorshau arqyly beriluge mәjbýr etu kerek dedi.

Ábdighappar Janbosynov ta, Amankeldi Imanov ta qalany shabuylmen emes, qorshap túryp, sodan song lap berip shabuyldap alu kerek degen mening oiymdy qoldady. Men jinalysta bylay dedim: qalany alu qiyn. Torghayda әskery bólimder bar, kóterilisshilerde ang aulaytyn bytyra myltyq pen aghash sapty nayzadan basqa eshtene joq, al Torghayda vintovkalar, tipten pulemetter de bar. Qalany qorshau kerek, birden shabuyldamay, ózen jaghynan kesip tastap, susyz qaldyru kerek, sóitip qorghanysty úzaq ústap, qalany qorshau jolymen beriluge mәjbýr etu kerek.

Mening birinshi úsynysymdy olar qabyl aldy, al ekinshi úsynysymmen kelispedi. Sol sәtten-aq shabuyldau kerek, basqa týk te emes dedi.

Úzaq talastan keyin jinalys ózara kelisimmen toqtady: qalany qorshau kerek, eger mýmkindik tuyp túrsa - ony lap berip shabuyldap alu kerek.

Keybir qyzba erler úrysqa qúlshyndy. Sol eki arada olar eskertusiz, búiryqsyz stihiyalyq týrde shabuyldap ta ýlgerdi. Shabuyldy toqtattyq, biraq qalany shabuyldau tang aldynda bir kezde, bir auyzdan úiymdasqan týrde bolady dep sheshtik.

Men arghyndar batystan shabuyldasyn, al qypshaqtar shyghys jaqtan shabuyldasyn dep kenes berdim. Týnde ózennen ótip, tang ata shabuyldaymyz dep sheshtik. Alayda ókinishke qaray, arandatushylardyng biri ýlken shóp mayalardy órtep, bizding dayyndap jatqan shabuylymyz turaly qalagha belgi jasady.

Órt patsha әskerine berilgen belgi edi, biraq shabuyl jospary jasalynyp qoyylghan, biz endi shegine almadyq.

Sóitip bizder, qypshaqtar, qalanyng batys jaghynda túrghan arghyndardan qol ýzip qaldyq.

Bizding sheshimimiz mynaday edi: qalagha shusyz kirip, bas poshtany jәne basqaday negizgi mekeme ýilerin basyp alyp, әsker jasaghyna, kazarmagha, jetip, qarularyn tartyp alu. Kóterisshilerding negizgi qaruy aibalta, nayza, anshylyq myltyq, bytyra myltyq, qylysh boldy. Patsha әskeri tolyghynan qazirgi qarumen qarulanghan. Torghayda birneshe jýz adamnan qúralghan garnizon túrdy jәne qosymsha polkovnik Tkachenko basqarghan jýz adamdyq otryad Qostanaydan jiberilgen.

Shabuyl bastaldy. Kóterilisshiler qalagha lap qoyyp, shetine basyp kirdi. Attylardyng qolynda jermaygha batyryp alghan shýberek janghan nayzalar boldy. Olar qamyspen jabylghan ýilerdi, qoralardy órtep, basqalary barrikada tosqauylyn búzyp ótuge kiristi. Búlardyng qaruy úzyn aghash saptyng basynda kishkene baltalar bekitilgen qaru edi. Keybireulerde myltyq, onyng ózinde anshylyq myltyq boldy, jәne búlar әr jýz adamda bireu edi. Al olar, kóbinese, bytyramen nemese qorghasyn týiirlerimen atty.

Biraq nashar qarualanghanmen, kóterilisshiler qaysarlyqpen aldy. Qalanyng ýshten biri alyndy, alayda bizge 80 adam shyghynmen sheginuge tura keldi, al garnizon jaghynan ólgender 20 boldy.

Tang ata qalagha kirdik, keshki saghat jetige deyin úrys jýrgizdik. Kýn bata qalany  tastap shyqtyq.

Shabuyl kezinde biz bir mal dәrigeri әri tilmashtyng ýiin basyp alyp edik. Sol ýide bolghan kezimde bizge segiz anshy mergender kelip qosyldy. Búl topta Amankeldi Imanov, men jәne Keyki batyr boldyq. Atys qyzdy. Bizde - bytyra myltyqtar ghana. Bizdi patsha soldattary tizbegi shabuyldady. Búl ýlken vzvod edi. Amankeldi Imanov komandirdi óltirdi. Búdan song vzvod sasyp keyin serpildi. Erjýrek Keyki vzvodtyng kóz aldynda jýgirip baryp, komandirding shiynelin, bas kiyimin, qaruyn alyp, qayta oraldy. Soldattar shegindi: biraq qayta es jiyp, taghy shabuylyn bastady. Olardyng bizdi qorshaugha alugha tyrysyp jatqanyn kórip, biz ýiding artyna sheginuge mәjbýr boldyq, úrys kezinde sonda qaldyrghan attargha minip, úzap kettik.

Sóitip biz qalany tastap shyghugha mәjbýr boldyq.

Torghaygha shabuyl - kóterilisting basy edi. Sodan keyin kóterilis Qazaqstannyng barlyq jerine tarady, ol aqpan revolusiyasyna deyin basylmady.

Qypshaqtar qoly qaladan 15 shaqyrymgha shegindi. Biraq biz qaladan úzap  ketpey túrdyq.

Biz Orta Aziyanyng basqa audandarynda bolyp jatqan kóterilis turaly bildik, alayda olarmen baylanysymyz bolmady.

Arghyndar bizden bólinip qaldy, olar alauyzdylyqpen qimyldady. Qypshaqtar qoly qaladan qol ýzbey, úzap ketpedi.

Bastapqyda biz jeke auyldarda azyqtandyq, biraq qúramalar qúrghan son, tamaqtanudy ózimiz úiymdastyrdyq.

Torghaydan shegingennen son, biz odan arghy qarsylyq jýrgizu josparyn qúrdyq. Qolbasylar, bólimsheler qanday bolu kerek jóninde oqytu josparyn da jasadyq.

Áskerdi ústau ýshin bizge azyq-týlik, at jemi, kiyim kerek edi. Sondyqtan biz әskerdi sharuashylyq jaghynan qamtamasyz etetin intendant siyaqty arnayy basqarma jasaqtap, tapsyrma berdik. Halyqtar bizdi jazghyrmas ýshin biz josparly әreket ettik.

Mysaly, on ýilik auyl túr deyik. Búl auyl әr sarbazgha bir aigha dәn men kýrishti aitpaghanda, bir pút ún, bir qoy berui kerek. Qoylar qúiryqty, semiz, al ishmaydyng ózi 25 funt boluy tiyis. Odan basqa kiyim beredi:etikter, jeydeler, jyly tondar, bauly jyly kýlәpara. On ýy osy jiynmen qamtamasyz etedi. Attardy tek baylar beredi. Árbir bay at pen er-túrman beredi. Búlarmen intendant basqarmasy ainalysady.

Aldymyzda negizgi mindet - әskerdi qarulandyru mindeti túrdy. Qarudy ózimiz jasauymyz kerek boldy. Qaru jasay biletin ústalardy shaqyrdyq, nayza, qylysh, jasadyq. Bizding ýlken sheberhanamyz boldy, ol ózimizben birge kóship-qonyp jýrdi. Bizding ústahanamyz da bar edi. Anshylyq myltyqtan bytyraly myltyq jasaytyn sheberlerimiz boldy. Oq -dәrini  ózimiz dayyndadyq, óitkeni ony esh jerden alu mýmkin bolmady. Oq -dәrini sor qúramasynan jasady. Osylaysha ózimiz jasaghan aibalta, qylysh, nayza, bytyra myltyqpen qarulandyq.

Attardy tabu kerek, óitkeni biz tek atty әsker edik. Jogharyda aitqanday, attardy tek baylar berip otyrdy. Olar bizding bylay da tartyp alatynymyzdy bilip, jaqsy attardy ózderi berdi. Bәrimizde at boldy. Bәrimiz de at sayysyn bildik. Jayau әskerimiz bolghan joq.

Keyinrek biz jazalaushylardan qolgha týsirgen ýsh syzyqty jýz vintovka iyelendik. Sonday-aq, birneshe pulemet tartyp aldyq, biraq olardy paydalana almadyq, óitkeni eshkim de pulemet atudy bilmeydi.

Bizde arnayy ýgitshiler júmys istedi. Olar elge shyghyp, týsindirip, әngimeler jýrgizdi. Arab әripterimen jazylghan ýndeu taratty. Búl shaqyru qysqa, birneshe auyz sózden túrdy. Ol ýndeu ózimiz qúrghan ýkimet atynan aityldy. Ýkimetimiz handyq dep ataldy. Handyq basynda Ábdighappar Janbosynov biylik etti. Han óz betinshe mәseleler sheshe almady. Barlyq mәseleni 12 ministrden túratyn Kenes sheshti. Shyn mәninde 2-3 adam ghana mәselening sheshimin dayyndaytyn. Al ony Ministrler Kenesi jariyalaytyn. Sóitip Kenes barlyq mәselening sheshiluine qatysty, sheshushi kýshke ie boldy.

Kóterilisshiler sany artyp jatty, bizderge óz oblysymyzdan ghana emes, kórshi oblystardanda kelip qosyldy. Sóitip kóterilisshiler sany 20 myngha jetti.

(Jalghasy bar)

«Abay-aqparat»

0 pikir