ءالىبي جانگەلدين. مەنىڭ عۇمىر جولىم* (جالعاسى)
*1946 جىلدىڭ جەلتوقسان - 1947 جىلدىڭ قاڭتار ايلارىندا ءا.ت.جانگەلديننىڭ ءوز اۋزىنان تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى ر.ي. گولۋبەۆا جازىپ العان بۇل ەستەلىكتەر كەيبىر قىسقارتۋلارمەن ۇسىنىلىپ وتىر.
(جالعاسى. باسىن مىنا جەردەن وقي الاسىزدار: http://old.abai.kz/content/elibi-zhangeldin-menin-gymyr-zholym, http://old.abai.kz/content/elibi-zhangeldin-menin-gymyr-zholymzhalgasy)
كوتەرىلىسشىلەردىڭ اراسىندا ءبىر دە ءبىر زيالى بولعان جوق، ورىس ءتىلىن بىلەتىن ساۋاتى بار ادامدار بولمادى.
بايلار دا پاتشا ۇكىمەتىن قولدادى، سويتە تۇرىپ، وزدەرى اسكەرگە الىنباس ءۇشىن، اقشا توگىپ پارەلەدى. جاستار اسكەرگە جينالاتىن بولىمدەرگە بارۋدىڭ ورنىنا كوتەرىلىسشىلەر وتريادتارىنا قوسىلىپ جاتتى.
مەن تورعاي وبلىسىنا شىقتىم. جاسىرىن اتپەن پويىزعا وتىرىپ، شالقار بەكەتىنە كەلىپ ءتۇستىم، ودان تورعاي وبلىسىنداعى ىرعىزعا كەتتىم. كوتەرىلىسشىلەر اۋىل ستارشىندارىنان تىزىمدەردى تارتىپ الىپ، جويىپ وتىردى.
*1946 جىلدىڭ جەلتوقسان - 1947 جىلدىڭ قاڭتار ايلارىندا ءا.ت.جانگەلديننىڭ ءوز اۋزىنان تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى ر.ي. گولۋبەۆا جازىپ العان بۇل ەستەلىكتەر كەيبىر قىسقارتۋلارمەن ۇسىنىلىپ وتىر.
(جالعاسى. باسىن مىنا جەردەن وقي الاسىزدار: http://old.abai.kz/content/elibi-zhangeldin-menin-gymyr-zholym, http://old.abai.kz/content/elibi-zhangeldin-menin-gymyr-zholymzhalgasy)
كوتەرىلىسشىلەردىڭ اراسىندا ءبىر دە ءبىر زيالى بولعان جوق، ورىس ءتىلىن بىلەتىن ساۋاتى بار ادامدار بولمادى.
بايلار دا پاتشا ۇكىمەتىن قولدادى، سويتە تۇرىپ، وزدەرى اسكەرگە الىنباس ءۇشىن، اقشا توگىپ پارەلەدى. جاستار اسكەرگە جينالاتىن بولىمدەرگە بارۋدىڭ ورنىنا كوتەرىلىسشىلەر وتريادتارىنا قوسىلىپ جاتتى.
مەن تورعاي وبلىسىنا شىقتىم. جاسىرىن اتپەن پويىزعا وتىرىپ، شالقار بەكەتىنە كەلىپ ءتۇستىم، ودان تورعاي وبلىسىنداعى ىرعىزعا كەتتىم. كوتەرىلىسشىلەر اۋىل ستارشىندارىنان تىزىمدەردى تارتىپ الىپ، جويىپ وتىردى.
جول بويىندا قازاقتار ماعان وندا بارۋعا بولمايتىنىن، كوتەرىلىسشىلەر ءولتىرىپ قويۋى مۇمكىن ەكەنىن ايتىپ ساقتاندىردى. ولار مەنىڭ كىم ەكەنىمدى بىلمەيتىن ەدى. ولار ورىس جانە قازاق زيالىلارى جارلىق جاعىندا دەپ ويلادى. ولار بۇل ادامدار ورىستارعا ساتىلىپ كەتكەندەر، بۇلار ءوز ادامدارى ەمەس دەپ ەسەپتەدى.
مەن ەشتەڭە دە ايتپادىم، ءبىر كومەكشى الىپ، قالا سىرتىنا شىقتىم. كينواپپارات ارقاشان جانىمدا جۇرەتىن. قىرىمنان كەتىپ بارا جاتىپ، ونى دا وزىممەن بىرگە العان ەدىم.
ماعان كوتەرىلىسشىلەر توبىنىڭ ءبىر باسشىسى كەلىپ، تۇتقىنداعىسى، ءسويتىپ اپپاراتتى تارتىپ العىسى كەلدى. مەن ولارعا:
- جولداستار، مەن ءوزىم دە سەندەرگە بارا جاتىرمىن. مىنا ماشينە پاتشا شەنەۋنىكتەرىنە قارسى جۇمىس ىستەيتىن بولادى،- دەدىم.
ولار ءبارىبىر كينواپپاراتتى تارتىپ الماقشى بولدى. مەن:
- بۇلاي ەتۋدىڭ قاجەتى جوق، مەن ءوزىم تورعايعا بارا جاتىرمىن. سول جەردە كورسەتەمىن، - دەدىم.
ولاردىڭ ىشىندە گورەنسك بولىسىنىڭ ءبىر بەدەلدى كەنجە دەيتىن كىسى بار ەدى. سول مەنى بىلەتىن، مەنىڭ شەنەۋنىك ەمەس ەكەنىمدى ايتتى. مەن شامالى ءسوز سويلەدىم. سودان سوڭ ماعان سەنىڭكىرەپ قارايتىن بولدى. بۇل جەرلەردەن تورعايعا اتتاندىم.
تورعاي شەكاراسىندا مەنى تورعاي كوتەرىلىسشىلەرى قارسى الىپ، كوتەرىلىس شتابىنا الىپ ءجۇردى. تورعاي ۋەزىندە ەكى رۋ بار: ارعىندار مەن قىپشاقتار. ارعىن رۋىندا كوتەرىلىس باسىندا - وسپان شولاقوۆ، قىپشاقتاردا - ابدىعاپپار جانبوسىنوۆ بولدى.
مەن كەلگەندە، حالىق تۇتاسىمەن كوتەرىلىسپەن قامتىلماعان ەكەن. تورعاي ۋەزىندە كوتەرىلىسشىلەر قولى بىرنەشە مىڭ ادامنان تۇردى. مەن كەلىسىمەن، اسكەري كەڭەس وتكىزدىك. كوتەرىلىسشىلەردىڭ تورعايعا شابۋىل جاساۋعا دايىندالىپ جاتقانىن ءبىلدىم. ماعان شابۋىل جوسپارىن باياندادى.
الدىمەن ارعىن رۋى جاساقتارى كەلدى. ارعىن جانە قىپشاق - ەكى رۋدىڭ دا جاساقتارى ءبىر-بىرىنە جاقىن ورنالاسقان، ارالارى -10-15 شاقىرىم.
مەن ەكى رۋ دا بىرلەسىپ، ۇيىمداسقان تۇردە شابۋىل جاساۋ كەرەك، ويتكەنى پاتشا ۇكىمەتى -ەجەلگى جاۋ دەدىم. اسكەري كەڭەسكە امانكەلدى يمانوۆ تا كەلدى. بۇل كەزدە ونىڭ بىرنەشە مىڭ ادامى بولدى.
جينالىستاعى ءسوز تورعايعا شابۋىل جايىندا بولدى. ەكى كوزقاراس ايتىلدى: ارعىن رۋىنىڭ باسشىسى وسپان شولاقوۆ جانە ونىڭ كەڭەسشىلەرى قالانى شابۋىلداپ الۋ كەرەك دەسە، ساق قيمىلدايتىن ابدىعاپپار جانبوسىنوۆ قالانى ۇزاق قورشاۋ ارقىلى بەرىلۋگە ءماجبۇر ەتۋ كەرەك دەدى.
ابدىعاپپار جانبوسىنوۆ تا، امانكەلدى يمانوۆ تا قالانى شابۋىلمەن ەمەس، قورشاپ تۇرىپ، سودان سوڭ لاپ بەرىپ شابۋىلداپ الۋ كەرەك دەگەن مەنىڭ ويىمدى قولدادى. مەن جينالىستا بىلاي دەدىم: قالانى الۋ قيىن. تورعايدا اسكەري بولىمدەر بار، كوتەرىلىسشىلەردە اڭ اۋلايتىن بىتىرا مىلتىق پەن اعاش ساپتى نايزادان باسقا ەشتەڭە جوق، ال تورعايدا ۆينتوۆكالار، تىپتەن پۋلەمەتتەر دە بار. قالانى قورشاۋ كەرەك، بىردەن شابۋىلداماي، وزەن جاعىنان كەسىپ تاستاپ، سۋسىز قالدىرۋ كەرەك، ءسويتىپ قورعانىستى ۇزاق ۇستاپ، قالانى قورشاۋ جولىمەن بەرىلۋگە ءماجبۇر ەتۋ كەرەك.
مەنىڭ ءبىرىنشى ۇسىنىسىمدى ولار قابىل الدى، ال ەكىنشى ۇسىنىسىممەن كەلىسپەدى. سول ساتتەن-اق شابۋىلداۋ كەرەك، باسقا تۇك تە ەمەس دەدى.
ۇزاق تالاستان كەيىن جينالىس ءوزارا كەلىسىممەن توقتادى: قالانى قورشاۋ كەرەك، ەگەر مۇمكىندىك تۋىپ تۇرسا - ونى لاپ بەرىپ شابۋىلداپ الۋ كەرەك.
كەيبىر قىزبا ەرلەر ۇرىسقا قۇلشىندى. سول ەكى ارادا ولار ەسكەرتۋسىز، بۇيرىقسىز ستيحيالىق تۇردە شابۋىلداپ تا ۇلگەردى. شابۋىلدى توقتاتتىق، بىراق قالانى شابۋىلداۋ تاڭ الدىندا ءبىر كەزدە، ءبىر اۋىزدان ۇيىمداسقان تۇردە بولادى دەپ شەشتىك.
مەن ارعىندار باتىستان شابۋىلداسىن، ال قىپشاقتار شىعىس جاقتان شابۋىلداسىن دەپ كەڭەس بەردىم. تۇندە وزەننەن ءوتىپ، تاڭ اتا شابۋىلدايمىز دەپ شەشتىك. الايدا وكىنىشكە قاراي، ارانداتۋشىلاردىڭ ءبىرى ۇلكەن ءشوپ مايالاردى ورتەپ، ءبىزدىڭ دايىنداپ جاتقان شابۋىلىمىز تۋرالى قالاعا بەلگى جاسادى.
ءورت پاتشا اسكەرىنە بەرىلگەن بەلگى ەدى، بىراق شابۋىل جوسپارى جاسالىنىپ قويىلعان، ءبىز ەندى شەگىنە المادىق.
ءسويتىپ بىزدەر، قىپشاقتار، قالانىڭ باتىس جاعىندا تۇرعان ارعىنداردان قول ءۇزىپ قالدىق.
ءبىزدىڭ شەشىمىمىز مىناداي ەدى: قالاعا شۋسىز كىرىپ، باس پوشتانى جانە باسقاداي نەگىزگى مەكەمە ۇيلەرىن باسىپ الىپ، اسكەر جاساعىنا، كازارماعا، جەتىپ، قارۋلارىن تارتىپ الۋ. كوتەرىسشىلەردىڭ نەگىزگى قارۋى ايبالتا، نايزا، اڭشىلىق مىلتىق، بىتىرا مىلتىق، قىلىش بولدى. پاتشا اسكەرى تولىعىنان قازىرگى قارۋمەن قارۋلانعان. تورعايدا بىرنەشە ءجۇز ادامنان قۇرالعان گارنيزون تۇردى جانە قوسىمشا پولكوۆنيك تكاچەنكو باسقارعان ءجۇز ادامدىق وترياد قوستانايدان جىبەرىلگەن.
شابۋىل باستالدى. كوتەرىلىسشىلەر قالاعا لاپ قويىپ، شەتىنە باسىپ كىردى. اتتىلاردىڭ قولىندا جەرمايعا باتىرىپ العان شۇبەرەك جانعان نايزالار بولدى. ولار قامىسپەن جابىلعان ۇيلەردى، قورالاردى ورتەپ، باسقالارى بارريكادا توسقاۋىلىن بۇزىپ وتۋگە كىرىستى. بۇلاردىڭ قارۋى ۇزىن اعاش ساپتىڭ باسىندا كىشكەنە بالتالار بەكىتىلگەن قارۋ ەدى. كەيبىرەۋلەردە مىلتىق، ونىڭ وزىندە اڭشىلىق مىلتىق بولدى، جانە بۇلار ءار ءجۇز ادامدا بىرەۋ ەدى. ال ولار، كوبىنەسە، بىتىرامەن نەمەسە قورعاسىن تۇيىرلەرىمەن اتتى.
بىراق ناشار قارۋالانعانمەن، كوتەرىلىسشىلەر قايسارلىقپەن الدى. قالانىڭ ۇشتەن ءبىرى الىندى، الايدا بىزگە 80 ادام شىعىنمەن شەگىنۋگە تۋرا كەلدى، ال گارنيزون جاعىنان ولگەندەر 20 بولدى.
تاڭ اتا قالاعا كىردىك، كەشكى ساعات جەتىگە دەيىن ۇرىس جۇرگىزدىك. كۇن باتا قالانى تاستاپ شىقتىق.
شابۋىل كەزىندە ءبىز ءبىر مال دارىگەرى ءارى ءتىلماشتىڭ ءۇيىن باسىپ الىپ ەدىك. سول ۇيدە بولعان كەزىمدە بىزگە سەگىز اڭشى مەرگەندەر كەلىپ قوسىلدى. بۇل توپتا امانكەلدى يمانوۆ، مەن جانە كەيكى باتىر بولدىق. اتىس قىزدى. بىزدە - بىتىرا مىلتىقتار عانا. ءبىزدى پاتشا سولداتتارى تىزبەگى شابۋىلدادى. بۇل ۇلكەن ۆزۆود ەدى. امانكەلدى يمانوۆ كومانديردى ءولتىردى. بۇدان سوڭ ۆزۆود ساسىپ كەيىن سەرپىلدى. ەرجۇرەك كەيكى ۆزۆودتىڭ كوز الدىندا جۇگىرىپ بارىپ، كومانديردىڭ شينەلىن، باس كيىمىن، قارۋىن الىپ، قايتا ورالدى. سولداتتار شەگىندى: بىراق قايتا ەس جيىپ، تاعى شابۋىلىن باستادى. ولاردىڭ ءبىزدى قورشاۋعا الۋعا تىرىسىپ جاتقانىن كورىپ، ءبىز ءۇيدىڭ ارتىنا شەگىنۋگە ءماجبۇر بولدىق، ۇرىس كەزىندە سوندا قالدىرعان اتتارعا ءمىنىپ، ۇزاپ كەتتىك.
ءسويتىپ ءبىز قالانى تاستاپ شىعۋعا ءماجبۇر بولدىق.
تورعايعا شابۋىل - كوتەرىلىستىڭ باسى ەدى. سودان كەيىن كوتەرىلىس قازاقستاننىڭ بارلىق جەرىنە تارادى، ول اقپان رەۆوليۋتسياسىنا دەيىن باسىلمادى.
قىپشاقتار قولى قالادان 15 شاقىرىمعا شەگىندى. بىراق ءبىز قالادان ۇزاپ كەتپەي تۇردىق.
ءبىز ورتا ازيانىڭ باسقا اۋداندارىندا بولىپ جاتقان كوتەرىلىس تۋرالى بىلدىك، الايدا ولارمەن بايلانىسىمىز بولمادى.
ارعىندار بىزدەن ءبولىنىپ قالدى، ولار الاۋىزدىلىقپەن قيمىلدادى. قىپشاقتار قولى قالادان قول ۇزبەي، ۇزاپ كەتپەدى.
باستاپقىدا ءبىز جەكە اۋىلداردا ازىقتاندىق، بىراق قۇرامالار قۇرعان سوڭ، تاماقتانۋدى ءوزىمىز ۇيىمداستىردىق.
تورعايدان شەگىنگەننەن سوڭ، ءبىز ودان ارعى قارسىلىق جۇرگىزۋ جوسپارىن قۇردىق. قولباسىلار، بولىمشەلەر قانداي بولۋ كەرەك جونىندە وقىتۋ جوسپارىن دا جاسادىق.
اسكەردى ۇستاۋ ءۇشىن بىزگە ازىق-تۇلىك، ات جەمى، كيىم كەرەك ەدى. سوندىقتان ءبىز اسكەردى شارۋاشىلىق جاعىنان قامتاماسىز ەتەتىن ينتەندانت سياقتى ارنايى باسقارما جاساقتاپ، تاپسىرما بەردىك. حالىقتار ءبىزدى جازعىرماس ءۇشىن ءبىز جوسپارلى ارەكەت ەتتىك.
مىسالى، ون ۇيلىك اۋىل تۇر دەيىك. بۇل اۋىل ءار ساربازعا ءبىر ايعا ءدان مەن كۇرىشتى ايتپاعاندا، ءبىر پۇت ۇن، ءبىر قوي بەرۋى كەرەك. قويلار قۇيرىقتى، سەمىز، ال ءىشمايدىڭ ءوزى 25 فۋنت بولۋى ءتيىس. ودان باسقا كيىم بەرەدى:ەتىكتەر، جەيدەلەر، جىلى توندار، باۋلى جىلى كۇلاپارا. ون ءۇي وسى جيىنمەن قامتاماسىز ەتەدى. اتتاردى تەك بايلار بەرەدى. ءاربىر باي ات پەن ەر-تۇرمان بەرەدى. بۇلارمەن ينتەندانت باسقارماسى اينالىسادى.
الدىمىزدا نەگىزگى مىندەت - اسكەردى قارۋلاندىرۋ مىندەتى تۇردى. قارۋدى ءوزىمىز جاساۋىمىز كەرەك بولدى. قارۋ جاساي بىلەتىن ۇستالاردى شاقىردىق، نايزا، قىلىش، جاسادىق. ءبىزدىڭ ۇلكەن شەبەرحانامىز بولدى، ول وزىمىزبەن بىرگە كوشىپ-قونىپ ءجۇردى. ءبىزدىڭ ۇستاحانامىز دا بار ەدى. اڭشىلىق مىلتىقتان بىتىرالى مىلتىق جاسايتىن شەبەرلەرىمىز بولدى. وق -ءدارىنى ءوزىمىز دايىندادىق، ويتكەنى ونى ەش جەردەن الۋ مۇمكىن بولمادى. وق -ءدارىنى سور قۇراماسىنان جاسادى. وسىلايشا ءوزىمىز جاساعان ايبالتا، قىلىش، نايزا، بىتىرا مىلتىقپەن قارۋلاندىق.
اتتاردى تابۋ كەرەك، ويتكەنى ءبىز تەك اتتى اسكەر ەدىك. جوعارىدا ايتقانداي، اتتاردى تەك بايلار بەرىپ وتىردى. ولار ءبىزدىڭ بىلاي دا تارتىپ الاتىنىمىزدى ءبىلىپ، جاقسى اتتاردى وزدەرى بەردى. بارىمىزدە ات بولدى. ءبارىمىز دە ات سايىسىن بىلدىك. جاياۋ اسكەرىمىز بولعان جوق.
كەيىنرەك ءبىز جازالاۋشىلاردان قولعا تۇسىرگەن ءۇش سىزىقتى ءجۇز ۆينتوۆكا يەلەندىك. سونداي-اق، بىرنەشە پۋلەمەت تارتىپ الدىق، بىراق ولاردى پايدالانا المادىق، ويتكەنى ەشكىم دە پۋلەمەت اتۋدى بىلمەيدى.
بىزدە ارنايى ۇگىتشىلەر جۇمىس ىستەدى. ولار ەلگە شىعىپ، ءتۇسىندىرىپ، اڭگىمەلەر جۇرگىزدى. اراب ارىپتەرىمەن جازىلعان ۇندەۋ تاراتتى. بۇل شاقىرۋ قىسقا، بىرنەشە اۋىز سوزدەن تۇردى. ول ۇندەۋ ءوزىمىز قۇرعان ۇكىمەت اتىنان ايتىلدى. ۇكىمەتىمىز حاندىق دەپ اتالدى. حاندىق باسىندا ابدىعاپپار جانبوسىنوۆ بيلىك ەتتى. حان ءوز بەتىنشە ماسەلەلەر شەشە المادى. بارلىق ماسەلەنى 12 مينيستردەن تۇراتىن كەڭەس شەشتى. شىن مانىندە 2-3 ادام عانا ماسەلەنىڭ شەشىمىن دايىندايتىن. ال ونى مينيسترلەر كەڭەسى جاريالايتىن. ءسويتىپ كەڭەس بارلىق ماسەلەنىڭ شەشىلۋىنە قاتىستى، شەشۋشى كۇشكە يە بولدى.
كوتەرىلىسشىلەر سانى ارتىپ جاتتى، بىزدەرگە ءوز وبلىسىمىزدان عانا ەمەس، كورشى وبلىستارداندا كەلىپ قوسىلدى. ءسويتىپ كوتەرىلىسشىلەر سانى 20 مىڭعا جەتتى.
(جالعاسى بار)
«اباي-اقپارات»
