2.

Sonymen, A.Baytúrsynovtyng sayasy jәne kontrrevolusiyalyq qylmystary, terrorlyq әreketteri, sol maqsatta astyrtyn úiym qúrghandyghy dәleldenbegen son, endi tergeushiler barlyq aila-amaldy últ kósemining mәdeniyet maydanyndaghy «dúshpandyq әreketterin» algha tartty. Búl retten alghanda, kommunist-kolonizatorlardyng kózqarasy boyynsha qazaq últynyng órkeniyetke úmtyluynyng ózi qylmys bolyp sanalatyn.

Al Ahmet Baytúrsynov - últtyq ruhaniyatynyng kýre tamyry. Qazaq últynyng últtyq sanasyn, oilau jýiesin, kózqarasyn, sana satysyn mýldem jana dengeyge kótergen qúbylysty túlgha edi. Ahmet Baytúrsynovtyng aqyl-parasatyn, ghylymy danalyghyn, azamattyq qasiyetterin tolyq ashyp, arman-maqsatyn jýzege asyrghan «Álippeni», "Oqu qúralyn", "Til qúralyn", "Ádebiyet tanytqyshyn", "Qazaq mәdeniyetining tarihyn" jazyp, jaryqqa shygharghan túsy da osy 1920-1927 jyldardyng arasy edi.

Amal qansha, onday baqytty ghúmyr úzaqqa sozylmady. Otarshyl samoderjaviyening búghauynan, «Alashtaghy» arpalysty kýnderding qúrsauynan, Kolchak pen Annenkovtyng aranynan aman shyqqan Ahmet Baytúrsynov ózi erkimen qabyldaghan Sovet ókimetining «jauy» bop shygha keldi. Revolusiya kósemining ósiyetterin búrmalaghan Goloshekin siyaqty Stalinning qoljaulyqtaryna qarsy túrdy.

2.

Sonymen, A.Baytúrsynovtyng sayasy jәne kontrrevolusiyalyq qylmystary, terrorlyq әreketteri, sol maqsatta astyrtyn úiym qúrghandyghy dәleldenbegen son, endi tergeushiler barlyq aila-amaldy últ kósemining mәdeniyet maydanyndaghy «dúshpandyq әreketterin» algha tartty. Búl retten alghanda, kommunist-kolonizatorlardyng kózqarasy boyynsha qazaq últynyng órkeniyetke úmtyluynyng ózi qylmys bolyp sanalatyn.

Al Ahmet Baytúrsynov - últtyq ruhaniyatynyng kýre tamyry. Qazaq últynyng últtyq sanasyn, oilau jýiesin, kózqarasyn, sana satysyn mýldem jana dengeyge kótergen qúbylysty túlgha edi. Ahmet Baytúrsynovtyng aqyl-parasatyn, ghylymy danalyghyn, azamattyq qasiyetterin tolyq ashyp, arman-maqsatyn jýzege asyrghan «Álippeni», "Oqu qúralyn", "Til qúralyn", "Ádebiyet tanytqyshyn", "Qazaq mәdeniyetining tarihyn" jazyp, jaryqqa shygharghan túsy da osy 1920-1927 jyldardyng arasy edi.

Amal qansha, onday baqytty ghúmyr úzaqqa sozylmady. Otarshyl samoderjaviyening búghauynan, «Alashtaghy» arpalysty kýnderding qúrsauynan, Kolchak pen Annenkovtyng aranynan aman shyqqan Ahmet Baytúrsynov ózi erkimen qabyldaghan Sovet ókimetining «jauy» bop shygha keldi. Revolusiya kósemining ósiyetterin búrmalaghan Goloshekin siyaqty Stalinning qoljaulyqtaryna qarsy túrdy.

Tergeu isinde «Alashordashylargha» taghylghan basty «qylmystyn» biri - «kenes sayasatyn qasaqana búrmalap, últshyl-burjuaziyalyq iydeyany siniru maqsatynda jýrgizgen arab әlipbiyin saqtap qalu jóninde jýrgizgen» ýgit-nasihat júmysy. Áriyne, búl tergeushiler sheshetin ghylymi-aghartu júmysy emes edi. Biraqta  jer men mal da sayasattyng qúraly bolghan tústa aghartu salasy naghyz taptyq maydan bolyp sanalatyn.

Týrkiya memleketi latyn harpine kóshken kezde týrki júrttarynyng arasynda búl da ýlken sayasattyng qúraly boldy. 1924 jyly mausym aiynyng ortasynda Qazaqstan, Qyrghyzstan, Týrkistan, Búqara ziyalylary, jiyny 19 oqymysty bas qosqan ghylymy konferensiya ótti. Sondaghy eng basty mәsele - qay әripti qabyldau turaly pikir alysu boldy. Sonda N.Tóreqúlov:

«Arab harpining ornyna latyn harpin qoldanudy úsyndy. Jas qazaqtar: Shyghystyng órkeniyetke kóshuin tejep otyrghan keritartpa әripten qútyludy belsene úsyndy. Al ózining eski erekshe túrmysyn әldiylegen egdeler toby evropalyq yqpaldan seskenip, olargha qarsy shyqty. Baytúrsynovtyng pikirin 11 adam qoldap, eski emileni sol kýiinde qaldyrdy. Ekinshi toptyng arab harpinde qaludy jantalasa jaqtauynyng sebebi, olar ózderining songhy qamaly bolyp tabylatyn Qazaq oqu-aghartu halyq komissariatynyng ghylymy kenesindegi ýstemdigin saqtap qalu», - dep jazdy ózining qúpiya hatynda Qazaq obkomynyng jauapty hatshysy G.Korostelev.

Ahmet Baytúrsynov jazyp shyqqan qazaq әlipbiyi, Kononov siyaqty kórnekti oqymysty týrkologtardyng bergen baghasy boyynsha, sol tústa týrki júrttarynyng ishindegi eng jetilgen  sanat qúraly bolyp tabyldy. Qazaq tilining jazyluy, dybystaluy, maghynalyq ekshelui, termindik ataulary, ýndestik zandylyghy túrghysynan alghanda ózining kemel qalpyna kelgen ilim retinde tanyldy jәne ózge týrki tektes últtar sony ózderine negiz etip aldy. Áripting auysuy emilelik túrghydan biraz ózgerister әkeletin, al eng bastysy, qazaqtyng «jasasyndatqan jastary» «keritartpa әripten qútylu» arqyly ózining ruhaniyat tarihynan maqúrym qalatyn. «Qúrandy» oqudan «qútylatyn». «Din - apiyn» dep eseptegen ókimet ýshin búl da sosializmning sózsiz jenisine sanalatyn Ol jeniskek qol jetkizu - mәngýrt úrpaqty tәrbiyeleuge jol ashatyn. Aragha ghasyr ótkende osy kenjelikting әli de saqtalyp otyrghandyghyn, býtindey eki buyn ókilining sauatsyz qalghanyn eskersek, A.Baytúrsynovtyng alanyn týsinuge bolatyn.

Al N.Tóreqúlovtyng oilau jýiesi, ghylymy pikirdi qabyldau jәne sheshim shygharu qabileti turaly Z.Validov:

«Nәzir qolyna týsken kitaptyng bәrine jarmasa ketetin, ony әr avtordyng oiy qyzyqtyratyn. Men oghan: kitapty qatang bir jýie boyynsha oqu kerek, sonda ghana adam jetistikke jete alady - dedim. Mening búl oiymdy ol sol kezdegi on bes jasar bozbala Sholpangha týsindiruge tyrysty. Nәzir ózine de syn kózben qaraugha tyrysty, alayda qyzyqqúmar, әr nәrsege yntyq, aumaly-tókpeli minezin jene almady da, tabandy da jýieli tózimmen oqudy boyyna sinirmedi. Ol sol kezding ózinde týrikshil bolatyn, Stambolda shyghyp túratyn «Týrik júrty» jurnalyn ýzbey oqityn. Jiddadaghy orys konsuldyghynda istep jýrgende Nәzir týrik tilderi turaly maqala jariyalady, sóitip ol ózining últtyq mәdeniyetin berik ústandy, sondyqtan da kenester qysym kórsetken adamdardyng qatarynda qúrban boldy», - dep  jazdy.

«Týrik tilderi turaly» maqala dep Z.Validov pen G.Korostelevting kórsetip otyrghany N.Tóreqúlovtyng latyn әrpine kóshu turaly «Búl әlipbiydi nege alu kerek?», «Jana әlipby nege kerek?», «K voprosu o latinizasiy turkskih alfavitov», «K voprosu o latinskom alfaviyte», «V boribe za novyy turkskiy alfaviyt» atty «Álipbiyler tarihy, qazaq-qyrghyz mәdeniyetining joldary, jana әlipbi» jónindegi 1924-1926 jyldary Moskvada basylyp shyqqan kitapshalaryndaghy pikiri bolsa kerek. Búl mәsele aragha jýz jyl ótken song da qazaq qauymdastynyng arasynda  tolyq sheshimin tappay keledi.

Tergeu barysynda latyn әrpine kóshuge qarsylyq - kenes ókimetining mәdeny sharalaryna kórsetilgen qarsylyq retinde baghalanyp, aiyp retinde taghyldy. Tam- túm qazaqshasy bar tergeushiler «Qúral» degen sózdi «qaru» dep te týsingen siyaqty. Oghan myna hattama dәlel.

Baytúrsynov: (D.Dosjannyng jariyalanymynan): Súraq: Jasyryn úiymgha arnap qanday qújattar jazdynyz?

Jauap: Jasyryn úiymnyng hattamasyn jazatyn tónkeris ókili emespin, men jazghan «Til qúraly»», «Til ústartu» degen kitaptar júrttyng bәrine belgili.

Súraq: «Til qúraly» ne turaly jazylghan kitap?

Jauap: «Til qúraly» qazaq tilining fonetikasy, morfologiyasy, sintaksiysi turaly oqulyq, sóileu tili men jazu tilining ózara baylanysy, qoldanu jýiesi bir izge týsirilgen enbek. Qyzylornyn, Almaty joghary oqu oryndarynda pәn retinde oqylady. Sózderding septelu, tәueldenu, jiktelu jýiesi bayandalghan», - dep .A.Baytúrsynov ózining «mәdeniyet maydany» salasyndaghy barlyq «qylmystaryn» bir-aq jauapqa sidyrghan.

Búdan keyingi tergeulerde osy jauapqa silteme jasap, qysqa qayyryp otyrghan. A.Baytúrsynovtyng oilau jýiesin týsinu ýshin «mәdeniyet maydanyndaghy qylmystary» turaly jauapty tolyq keltiremiz.

«Baytúrsynov Ahmetting tergeudegi qosymsha jauaby.

18/ÝI-29 jyl.

Mening әdeby shygharmalarymnyng ishinen samoderjavie túsynda basylyp shyqqandary: Krylovtyng mysaldarynyng audarmasy jәne "Masa" degen atpen shyqqan ózimning tól ólenderim men audarmalardyng jinaghy. Kenes ókimeti túsynda men әdeby ispen ainalysqamyn joq. Kórkem shygharma turaly mәselege keletin bolsaq, men kórkem dýniyening qúndylyghyn onyng qanday iydeyany negizge alghandyghymen emes, adamnyng jandýniyesine, sezimine qalay әser etuine baylanysty baghalanuy kerek - degen kózqarasty jaqtaymyn.

Qazaqstandaghy әdeby aghymdarmen tanyspyn, biraqta olardyng eshqaysysyna da ishtartpaymyn, sebebi men ýshin әdeby baghyttardyng qaysysy: proletarlyq nemese últshyldyq saryn әdebiyette basymdyq tanytsa da, bәribir. Oqu oryndaryndaghy jastardy tәrbiyeleu jolyndaghy ústazdyq tәlimim jәne әdebiyet jónindegi dәrister jogharydaghy aitqan pikirimning negizinde jýrgizilgen. Al Orynbor men Qyzylorda qalasyndaghy Qazaq aghartu institutyndaghy dәris bergen "Mәdeniyet tarihy" pәnining baghytyna keletin bolsaq, onda men ózimning negizgi arnamdy - adamzattyng damuynyng qozghaushy kýshi men quaty - ghylym men tehnika degen pikirdi jetekshilikke aldym.

Birde, 1927 jyly Qyzylordanyng Qazaq halyq aghartu institutynda tarih pәninen dәris oqyp túrghan kezimde maghan: bolashaqta ókimet bola ma? - degen súraq qoyyldy. Búl súraq, memleket biyligi turaly oqylghan dәristerden: adam balasy barlyq zamanda da biyliksiz ómir sýrmegen - degen sózden tuyndady.

Men ol saualgha: ghylym - tәjiriybege negizdeledi, al ótkennin tәjiriybesine jýginsek - adamzat biyliksiz ómir sýrip kórmepti. Sondyqtan da, tәjiriybeden ótkizip almay, bolashaqta ókimet biyligi bola ma, joq pa, oghan ghylymy túrghydan bagha beruge bolmaydy, - dep jauap berdim.

Eger de úmytyp qalmasam, mening jauabym sonymen tәmәmdalghan siyaqty bolatyn. Al sosiyalistik qúrylystyng damu bolashaghy men sodan kelip tuyndaytyn memlekettik biylikting taghdyry jónindegi súraqtar maghan berilgen emes.

Qazaq әdebiyetining aghymdary turaly mәseleni men eshkimmen de birigip taldagham joq. Onyng ishinde, Maghjan Júmabaev jasaghan әdeby plotformany Bókeyhanovpen birigip oqyghan emespin. Qalay bolghan kýnning ózinde de, men Mәskeuge barghan kezimde Maghjan Júmabevti Bókeyhanovtyng pәterinen kórmegenim anyq, sonday-aq Júmabaevting de pәterinde bolghamyn joq.

Naqtysyn aita almaymyn, biraq Júmabaev pen Bókeyhanov men ornalasqan jatahanagha (ol RSFSR-ding Halyq aghartu komisariatynyng Mәskeudegi jatahanasy bolatyn, 1924 jyly kýzde men ólketanushylardyng qúryltayyna qatysu ýshin barghamyn) keldi me, әlde bәrimizde ólketanushylardyng qúryltayynyng mәjilisinde kezdestik pe, әiteuir, bir jýzdeskenim ras. Sonday-aq, "Tabaldyryq" әdeby ýiirmesining baghdaryn oqyghanym da esimde joq. Áriyne, әdeby shygharmalardy oqyghan bolarmyz, alayda eshqanday qoljazbanyng bolghany jadymda saqtalmapty, al Sәrsembinning gazette jariyalanghan maqalasy esimde. Men Mәskeude bolghan kezimde ony Júmabaevpen birge kórip qalghanym bar.

Orynbor qalasynda túrghanda Sәrsembin mening ýiime kelgen emes. Áyteuir mening jadymda qalmapty. Tipti, ólketanushylardyng qúryltayynan keyin men sonyng ózin kórdim be, joqpa pa, bilmeymin.

Júmabaevting әdeby baghdaryn (platformasyn) talqylaugha arnalyp Aldongharovtyng ýiindegi mәjilisting ótkendiginen beyhabarmyn, tipti, Aldongharovtyng ýiine bir ret bas súqqan emespin.

Shoqaevqa qatysty biletinim: onyng Parijde túratyndyghy ghana. Tek 1924 jyly Parijde ótken dýniyejýzilik óner kórmesine barghan qazaq әnshisi Ámire Qashaubaev ol jaqtan qaytyp kelgen song Shoqaevti kórgenin aitqan bolatyn. Búdan basqa ol turaly eshtene de aytqan joq, men odan súraghanym joq. Búl sózdi Ámire mening ýiime әdeyi kelip aitty ma, joq, kóshede kezdeysoq kezdesip qalghanda aitty ma, ol jaghy esimde qalmapty.

Mening bergen jauabym ózime oqyldy, mening aitqan sózderim dúrys týsirilgen, sol ýshin qol qoyamyn - A. Baytúrsynov. Súraghan - Saenko».

Ángime tek "Tabaldyryq" әdeby ýiirmesi turaly órbigen. Búl turaly arnayy bólimde jeke taldau jasalatyndyqtan da týsinikteme berip jatpaymyz. Qashan tergeu ayaqtalghansha Aqang - Ahmet Baytúrsynov ózi ústanghan baghytynan tanbaghan. Ol kisining bergen jauabyna oray birde-bir kóldeneng súraq ózgelerge qoyylmaghan. Kerisinshe ózgelerding kórsetindisindegi mәlimetterge jauap beruine tura kelgen. Mysaly, Ámire Qashaubaev turaly E.Omarovtyn:

«1927 jyly 16 qazan. Qyzylorda. Men, Omarov, 1926 jyly Qazaq oqu-aghartu komissariatynyng úigharuymen Qazaqstannyng ókili retinde Baku qalasynda ótken týrkitanushylardyng qúryltayyna issaparmen bardym. Menimen birge Bilәl Sýleev pen Ghaziz Bayseyitov qatysty. Ahmet Baytúrsynov pen qazaqtyng últtyq әnderin oryndaushy retinde Ámire Qashaubaev resmy týrde shaqyryldy. Ol Bakuge bara jatqan jolda maghan - Omarovqa jәne basqalargha ózining Parijge barghan sapary turaly әngimelep berdi», - degen maghlúmatyna.

A.Baytúrsynov jogharyda keltirililgenindey: «1924 jyly Parijde ótken dýniyejýzilik óner kórmesine barghan qazaq әnshisi Ámire Qashaubaev ol jaqtan qaytyp kelgen song Shoqaevti kórgenin aitqan bolatyn. Búdan basqa ol turaly eshtene de aitqan joq, men odan súraghanym joq. Búl sózdi Ámire mening ýiime әdeyi kelip aitty ma, joq, kóshede kezdeysoq kezdesip qalghanda aitty ma, ol jaghy esimde qalmapty», - dep qysqa qayyryp jauap bergen.

Aldynghy tomdarda aiyptau kórsetindileri M.Dulatovqa qaray baghyttalsa, endigi súraq-jauaptyng deni A.Baytúrsynovtyng tóniregine toptastyrylghan. Soghan oray búryn jauap berip ketken Eldes Omarov ta qayta súralghan.

Tergeu hattamasynyng osy betinde E.Omarovtyng sureti saqtalghan. Shashy qysqa, shoqsha saqaldy, múrty basylghan, júqa óndi, qabaghy týiilgen, aryq kisi eken. Súraq 1929 jyly 20 mausymda alynghan. Ol jauapta: Kolchak ýkimeti qúlaghan song 40 adamnyng Atbasargha barghany, odan Semeyge kelgeni aitylady da, әri qaray mynany bayandaydy.

E.Omarov: "...Ol adamdardyng birazy keyinnen Semeyge bet aldy. Men Tanashev Sәbir men Qaliydqan jәne Qadyrbaevting әieli bәrimiz keri qayttyq. Men jәne Tanashev Qaliydqan ekeuimiz Jangeldinge keshirim súrap bardyq. Ol bizdi Orynbordaghy Qazaq tónkeris komiytetine jiberdi. Orynborgha barmas búryn men ózimning auylyma kelip, onda bir aiday túrdym. Sodan son: Chelyabi uezining qúramyndaghy qazaq bolystarynyng ókili retinde olardyn Qazaqstan Respublikasynyng qúramyna qosu turaly ótinishterin jetkizu ýshin Orynborgha, dәlirek aitsam Orynbor arqyly Mәskeuge attandym. Orynborda jolay bir ay ayaldaugha tura keldi, sebebi, Baytúrsynovtyng da Mәskeuge baratyndyghyn bilip, ol kisimen birge jýru ýshin kýtip jattym, óitkeni, mening ózimning onda jalghyz baruym óte qiyngha soghatyn edi.

Mәskeude Baytúrsynovpen bir aiday birge túrdym. Sonday-aq búl kezde qazaq qyzmetkerlerining ishinde Ermekov pen Bókeyhanov Abdolla (solay dep jazylghan - T.J.) Mәskeude túrdy. Bizben birge Qaliydqan Tanashev ta keldi. Sodan keyin biz jol-jónekey kele jatyp qabyrghasyn syndyryp alghan Seydazym Qadyrbaevting Mәskeuden jýz shaqyrymday jerde jatqanyn bildik. Ol turaly túraqty ókildikke Qadyrbaevpen birge kele jatqan Zaky Validovting ózi aitty. Qadyrbaevting Zaky Validovke qalay kezigip jýrgeni esimde joq. Zady, ol Mәskeuge kele jatqan betinde jolay soghyp, ózine keshirim jasaugha kómektesuin ótinbek oiy bolghan shyghar.

Mәskeuding syrtynda bizding bastanghy úiymdastyrghanymyz esimde. Oghan myna adamdar qatysty: men, Abdolla Bókeyhanov, Baytúrsynov, Tanashev, sodan keyin Ermekov jәne Validov boldy-au deymin. Sonymen birge Bashqúrstan men Tatarstannyng ókildikterining birneshe qyzmetkerleri, onyng ishinde Seydghaliyev pe, әlde Súltanghaliyev pa bir adam boldy, al osy ekeuining naqty qaysysy boldy, ony ashyp aita almaymyn. Bastanghynyng aty - bastanghy, ishtik - jedik, týstendik. Bizben birge bashqúrt pen tatar qyzmetkerlerining әielderi boldy. Osy bastanghydan keyin Validovpen kezdesken emespin. Búl bastanghyda biz sayasy mәselelerdi, onyng ishinde últtyq ólkeler turaly mәseleni talqyladyq pa, joq pa, ol jaghy esimde qalmapty. Mýmkin onday әngimeler aitylsa - aitylghan da shyghar. Baytúrsynov ol kezde VKP /b/-nyng mýshesi bolatyn, sondyqtan da barlyq partiyada joqtardy onyng mýsheligine ótuge ýgittedi. Baytúrsynov ol kezde mening ózime jeke úsynys jasady. Ermekov Baytúrsynovtyng úsynysyn qyzu qoldady, biraq ta onyng ózi nege ekenin bilmeymin, ótpey qaldy. VKP /b/ turaly "Alashordanyn" arnayy núsqauy bolghan - bolmaghanyn bilmeymin. Mening ózim de Baytúrsynovtyng sol úsynysyn jaqtadym, Bókeyhanov Álihan da búl pikirdi qostady.

Qaytalap aitamyn, jogharydaghyday jaghdayda Mәskeu qalasynda kezdeskennen keyin qaytyp Validovty kórgemin joq. Onymen hat alysqamyn joq jәne "Alashorda" qayratkerlerining arasynda onymen kim hat alysyp túrghanyn da bilmeymin. Baytúrsynovtyng 1921 jyly Búharadan Validovten hat alghanyn men bilmeymin. Biz ekeuimiz qazaqtardy tyl júmysyna alghan dýniyejýzilik soghys kezinde Minski qalasynda birge istedik. Al 1921 jyly Orynbor qalasyndaghy kenes - partiya mektebinde de qyzmettes boldyq. Sodan keyin ol Tashkentke ketti. Nege ketkenin maghan aitqan joq, bilmeymin. Validovtan hat alghannan keyin, astyrtyn úiymnyng tapsyrmasymen Bolghanbaevting Tashkentke ketkeni turaly eshtene de bilmeymin".

Búl kórsetindidegi negizgi mәseleler tarihy sholuda qamtylghandyqtan da toqtalyp, taldap jatpaymyz. Ómirlik qúbylystar men ózara qarym-qatynas ayasy әr adamgha týsinikti bolsa kerek. Tek Zәky Validovting esteligindegi:

«...Qazaq jetekshilerine... «Alashtyn» neososialistik qoghamdyq-ekonomikalyq platformasynyng negizinde Qazaq sosialistik partiyasyn qúrudy úsyndyq», - degen pikirdi qaytalap eske sala ketemiz.

1919 jyly talqylanghan búl úsynystyng baghdarlamanyng 1926 jylghy sheteldegi jariyalanymyna sýienip Golshekiyn:

«Alashordashylardyn» shetelmen baylanysy bar. Validov pen bolishevikterge qarsy partiya qúrghan astyrtyn úiym әshkerelenip otyr», - dep tergeushilerge «demeu» kórsetken.

Shyntuaytyna kelgende, tergeu oryndary 1921 jyly Orynbor men Tashkentte ótken mәjilister konrevolusiyalyq astyrtyn úiymnyng bas qosuy emes, Orynbor qalasynda ótken Býkilqazaqtyq qúryltay ekendigine,  onda «kenes ókimetine qarsy astyrtyn úiymnyng platformasy» emes, ashtan qyrylyp jatqan qyr eline kómek kórsetu turaly baspasózderde ashyq jarilanghan Ýndeu qabyldanghanyna, osy dilgir sharany úiymdastyru ýshin jan-jaqqa jiberilgen adamdar - kóterilisti úiymdastyrushylar emes, ashtargha jylu jiishylar ekenine  yqylas qoyyp, bas auyrtyp jatpady. Tek taghylatyn aiyptyng neghúrlym kóp boluyna tyrysty.

Eshqanday kontrrevolusiyalyq astyrtyn úiymnyng bolmaghanyna, diyversiyalyq qastandyqtardyng jasalmaghanyna, aiypker dep týrmege qamalghan adamdardyng betpe-bet jýzdesuinde qylmysty isting dәleldenbegenine qaramastan, tergeu jalghasa berdi.

Oghan Oghan Qazaq SSR Joghary sotynyng myna anyqtamasy dәlel:

«Sonymen, Orynbor jәne Tashkent qalasynda kontrrevolusiyalyq úiym qúryldy-mys dep taghylghan aiypty moyyndatatyn qanday da bir naqty obektivti qylmys dәleldenbegen. Sonday-aq, ózderining Orynbordaghy "kelis-sózinen» keyin Ádilov pen Bolghanbaevtyng onda qaytyp oralmaghandyghyn, jýrgizgen kelisimderining qorytyndysy jóninde ózderining jetekshilerining birde-bireuine habarlamaghany tergeu barysynda anyqtaldy. Sonymen qatar, tergeu ornynyng qolynda Orta Aziyadaghy kontrrevolusiyalyq úiymgha sayasy nemese әskery kómek kórsetken degendi dәleldeytin aighaq bolmaghan».

Aqiqat  anyqtaldy. Tergeu tyghyryqqa tireldi. OGPU-ding arandatulary kýtken nәtiyjeni bermedi. Endi jazyqsyz jandardyng bostandyqqa shyghuy tiyisti edi. Is jýzinde bәri de kerisinshe jýrgizildi. Tergeu sozyla berdi. Kuәgha tartylghandardyng barlyghy da qamaldy. Solardyng qatyrynda sonau Tashkent qalasyndaghy Múhtar Áuezov te  abaqtynyng esigin ashty. Olar qazirgi Sayran kólining janyndaghy týrmede jatty. Ýsti-ýstine qoyday toghytylghan «kontrrevolusionerlerdin» sany tym kóbeyip ketip, jeke kamera jetpey, ortaq kameragha ornalastyryldy. Múhtar Áuezov ol kezdi esine alyp otyryp, eluinshi jyldary aqtalyp kelgen Qayym Múhamedhanovqa:

«Pәli, sen jalghyz jattyng ba? Al, bizge rahat boldy. Bәrimizdi birge otyrghyzdy. Basymyz qosylyp, erkin әngimelesip, sherimizdi tarqattyq», - dep әzildepti.

Úly Múhtar tútqynda otyrghan kýnderin rahatqa sanap otyrghan joq, kerisinshe, Ahmet, Mirjaqyp, Múhamedjan, Halel, Jýsipbek, Maghjan siyaqty  ardagerlermenmen  aqtaryla  syrlasqan kýnderin, súhbattaryn esine alyp, asyl beynelerdi saghynyp aitty búl. Solardyng aqyly bolmaghanda, ózining de tiri qaluy ekitalay edi.

Jә, búl óz aldyna bólek әngime.

Sonymen, astyrtyn kontrrevolusiyalyq úiym ashylmady. Endi tergeushiler de tәsildi kýrt ózgertti. Arandaudyng eng nәzik әri jýrek shoshytarlyq tәsilin tauyp, Goloshekinning ózin "qarauylgha" aldy. Ásireleu emes, naq solay. «Kishi oktyabridin» avtoryn - Goloshekindi qastandyqpen óltiruge әrekettendi», «dalada kóterilis úiymdastyrugha әrekettendi» degen aiyp ayaq astynan tabyla ketti.

Búl iydeyanyng avtory kim? Eger de, Filipp Isaevichting ózi maqúldamasa, tergeushilerding birde bireui basyn bәigege tigip, tәuekelge bel baylauy mýmkin be? Qaydam. Al, Goloshekin búl laqap arqyly ózining bedelining ósetinin bildi.

Birinshiden; búl búltartpaytyn ashyq jaulyqty bayqatady. Oghan «ayypkerlerdin» kez kelgen pikiri aighaqqa jaraydy. Ekinshiden, «sosializm damyghan sayyn, tap kýresi shiyelenise týsedi» - degen Stalinning pikirin «dәleldey» týsedi. Ýshinshiden: «Goloshekinge qastandyq jasaugha úmtyluy tegin emes. Rasynda da, «Kishi oktyabri» jasau kerek. Jaraysyn, dәl osylay qimylda» - dep Stalinning ishtey sýisinetini sózsiz.

Áriyne, búl jay ghana boljam. Biraq shyndyqtyng da silemi joq emes. Óitkeni Goloshekiyn ózine qastandyqtyng jasalatynyn jii eske aluy, tipti, mәjilisterde de qaytalap aitudy  únatatynyn qalay týsinuge bolady.

Sonymen, Baytúrsynov bastatqan «kontrrevolusionerler» Goloshekinge qarsy qastandyq úiymdastyrdy ma, joq pa? «Úiymdastyrghan» eken. Ony da «aytyp qoyghan» - D. Ádilov bop shyqty. Búl jolghy salmaq, yaghni, qorghanu kezegi - Jýsipbek Aymauytovqa týsti. Oghan1929 jyly mamyr aiynda tútqyngha alynghan Jýsipbek Aymauytovqa:

«1921-1922 jyldary qyrda qaruly kóterilis úiymdastyrmaq bolghan», - degen aiyp taghylghan.

Búl jala da - jala kýiinshe qaldy. Ayghaq tabylmady, biraq qylmys retindegi kýshin saqtady. Kerisinshe taghy bir kinә - eng qauipti kinә qosyldy. 1927 jyly Angliya men SSSR-ding arasyndaghy diplomatiyalyq qarym-qatynas ýzildi. Osyghan oray leksiya ýstinde A.Baytúrsynovqa:

«Aghylshyndar soghys asha qalghan jaghdayda, qazaqtar ne isteu kerek?, - degen súraq qoyylady.

Birinshi dýnie jýzilik soghysty, patshanyng jazalau әskeri men últ-azattyq kóterilisi arasyndaghy qyrghyndy, aq pen qyzyldyng arasyndaghy azamat soghysynyng soyqanyn kórip, әbden zәrezep bolghan elding ýreylenui zandy da edi. Ahmet Baytúrsynov olargha:

«Múnyng salqyny ózge respublikalargha tiymese de, Orta Aziya men Qazaqstangha borandatyp soghuy mýmkin. Sebebi: Angliyanyng osy territoriyagha kóz tigip, Indiya siyaqty otaryna ainaldyrugha tyrysyp kele jatqany  belgili. Sondyqtan da endi Angliyanyng shpiondaryn izdeu bastalady», - dep jauap qayyrdy.

Tynshylar búl sózdi tiyisti oryngha «der kezinde» jetkizip ýlgeredi. Kýdikting kýbirtkisi kóp kýttirmedi, kóbeden shanshylghan iyne bop  jabysty. Tergeuding jelisine jýginsek A. Baytúrsynov, M. Dulatov, X. Ghabbasov, M. Espolov aghylshyn barlauyna mәlimet berip, astyrtyn baylanys jasaghan. Angliyamen diplomatiyalyq qarym-qatynas ýzilgen son, olar qyrgha baryp, halyqty qaruly kóteriliske shaqyrmaq bolghan. Yaghni, eki elding arasynyng qyrghiqabaq boluyna Orta Aziyadaghy kontrrevolusiyalyq úiymdar men olarmen baylanys jasaugha tyrysqan Baytúrsynovtar kinәly. Osyghan oray tergeushige:

«A.Baytúrsynov (D.Dosjannyng jariyalanymy boyynsha): «SSRO memleketi aghylshyndarmen diplomatiyalyq qatynasty ýzgen song Dulatov pen Esbolov maghan kelip: eger azamat soghysy bastalyp ketken jaghdayda ózderining qyrgha shyghyp ketetinderin aitty.

Súraq: Búl úsynysqa siz qanday jauap berdiniz?

Jauap: Eshqanday kenes bergemin joq. Kim ne isteymin dese de ózining erki ózinde.

Súraq: Olarmen búl mәsele turaly pikir alystynyzdar ma?

Jauap: Búl mәsele jóninde olarmen pikir alysqan emespin.

Súraq: Kenes sharuashylyghyna, kommunaldyq sharuashylyqqa qarsy ýndeu jazghanynyz ras pa?

Jauap: Eshqanday da ýndeu jazghan emespin. Bar uaqytymdy tek ghylymgha júmsaymyn.

Súraq: Qaru-jaraqty qaydan almaqshy boldynyzdar?

Jauap: Qaru-jaraq turaly mәsele qaralghan emes, tipti qaruly kóterlis degendi sizding auzynyzdan birinshi ret estip otyrmyn, biz bas  qosyp aqyldasa qalsaq, eldi asharshylyqtan qútqarudy udyn, sauat ashudyng joldaryn ghana aqyldasatynbyz», - dep jauap berdi.

Biraq ta tergeu isining qorytyndysynda búl jauaptyng astary ózgerip:

«1927-28 jyldardaghy Qazaqstandaghy baylardy kәmpeskeleu, Angliya men kenes ókimeti arasyndaghy diplomatiyalyq qatynasynyng ýzilui kezinde qyr elinde kontrrevolusiyalyq qaruly  qozghalys  úiymdastyrugha qatynasqan Ádilov pen Dulatov әngime arsynda: «...endigi jerde býkilqazaqtyq qaruly qozghalys úiymdastyryp, eldi kóteriliske kóteruge tura keletinin» aitady (4 tom, 6-bet, Ádilovtyng mәlimdemesi). Dulatov «búl pikirge qosylady, Espolov Myrzaghazy, Baytúrsynov, Ghabbasov Halel qalany tastap,  elge jýruge әzir otyrghandyghyn» jetkizedi , (búl da sonda). «Kenes ókimetine qarsy qaruly kóterilis úiymdastyrudy kimdermen aqyldastynyz», - degen saualgha Baytúrsynov: «Qaruly kóterilis turaly eshqanday kenes bolghan emes, eshkimmen aqyldasqan da emespiz. Espolov pen Dulatov, dәlirek aitsam Dulatov ekeumizding aramyzda: eger de azamat soghysy bastala qalghan jaghdayda qyrgha shyghyp ketkenimiz jón bolar. Ótkeni elde jýrsek halyqqa paydamyz kóbirek tiyedi, «Alashorda» kezinde de auyldardy aralap, elge paydaly aqyl-kenes bergen edik qoy - degen mazmúndaghy sóz boldy» (4 tom, 30 jyldyng 3 aqpanyndaghy mәlimdemeden)», - dep bayandaldy.

Teregeu isining negizdemesinde:

«Baytúrsynov tútqyndalardan bir kýn búryn  kýieu balasy Abdulghafarovqa erkinen tys: «Kenes ókimeti bәribir qúlaydy»dep aitqan jәne kenes ókimetine qarsy  ýndeu jazdyrghan. Ýndeuding qysqasha mazmúny tómendegidey: El adamdaryn sovhozgha kirmeuge ýgitteu qajet, óitkeni kolhozdan keyin kommunalyq  sharuashylyq  qúrylady, jeke menshik joyylady, jeke adamgha tiyesili eshteme qalmaydy... Búl jolghy әreket óz nәtiyjesin berui yqtimal. Óitkeni Qostanay mújyqtarynyng (orys) jer-jerdegi narazylyghynan seskengen bolishevikter qarsylasyn asa qatal jazalaugha batyly jetpeydi jәne olarmen asa saq bolu kerek, betpe-bet qimylgha barmaghan jón, kisi ólimining qajeti joq, olay etsek jaghdaydy ushyqtyryp alamyz, әsker shaqyrylady, ayaghynda birlesken qimyldan aiyrylyp qalamyz»( 4 tom, Qyrpyqov Qazilyqtyng mәlimdemesi)», - dep jazylghan.

Búl sózdi Qazilyq Harpyqov kórsetti delingen.

«Súraq: Abdulghafarov degen kim?

Jauap: Abdulgafarov - mening kýieu balam, ol últ mәselesi jóninde mýlde basqasha, kereghar kózqarasty ústanady. Jangeldinning tobyndaghy adam».

Aghayyndardyng alypqashpa sózderin taratyp jatudy búdan әri qajet dep tappadyq. Onday «qystyrmalar» әrekege bolmasa, berekege qyzmet etpeydi.

Jogharghy sottyng anyqtamasynan: «Sonday-aq sottalghandargha 1927 jyly dalada (?) qaruly kógerilis úiymdastyrdy dep taghylghan aiyp ta eshqanday dәlelsiz. Búl da Ádilovtyng jalang sózine qúrylghan dauryqpasyna ghana negizdelgen. Búl mәsele jóninde jauapqa tartylghan Dulatov ta, Baytúrsynov ta, Espolov ta, Ghabbasov ta jәne basqalary da moyyndamaghan, olar qaruly kóterilis úiymdastyrudy maqsat etpegen. Olar elderine óz ómirlerin saqtau ýshin ghana qyrgha shyghyp ketpek bolghan, sebebi: SSSR men Angliyanyng arasyndaghy jaghdaydyng nasharlauyna baylanysty eki arada soghys bastalady, sondyqtan da búlardy búrynghy alashordashylar retinde qughyndap, qysymgha alady dep oilaghan»

Áriyne, búlardyng eshqaysysynyng memleketaralyq sayasatqa yqpaly jýrmeytini ózinen-ózi týsinikti. Tek qiynnan qisyndyrylghan qiyanatty qaralau bar. «Qaruly kóterilisti «jeleu etip otyrghany: Mirjaqyp Dulatov - Alash jasaghynyng әsker kenesining tóraghasy, Halel Ghabbasov - Shyghys «Alashordanyn» әsker kenesining tóraghasynyng orynbasary,  Myrzaghazy Espolov «Alashordanyn» Torghay bólimshesining әsker kenesining mýshesi. Áskery kenes mýshelerinin: «Mýmkin, sol kezde tyghyp tastaghan qaruy bar shyghar», - degen esekdәme. H.Ghabbasov ta, M. Espolov ta alash kenes túsynda qazaq sauda basqarmasynda istegen. Demek, Angliyadan jasyryn jolmen qaru satish aldy deuge tolyq "negiz" qalaytyn qyzmet iyeleri. Búl joramaldy búdan әri qazbalap jatpaymyz.

Qazaq SSR Joghary sotynyn:

«Jýrgizilgen tergeu júmystarynyng ishinde qaruly kóterilisti dayyndaghandyqtaryn dәleldeytin birde-bir naqty derek  tabylmady», - degen anyqtamasyna alyp-qosar-pikirimiz joq.

Sebebi - joqqa jýirik jetpeydi. Búl jala da - jala kýiinshe qaldy. Ayghaq tabylmady, biraq qylmysty aiyp retindegi kýshin saqtap qaldy. Kerisinshe oghan taghy bir aiyp qosyldy. Ol - Jýsipbekting atylyp ketuine tikeley sebepker bolghan Goloshekinge «jasalghan qastandyq әreketi».

Biraq ta búl - tergeuding ekinshi jelisining arqauy.

(Jalghasy bar)

«Abay-aqparat»