تۇرسىن جۇرتباي. «بايتۇرسىنوۆ – باياعى بايتۇرسىنوۆ» (جالعاسى)
2.
سونىمەن، ا.بايتۇرسىنوۆتىڭ ساياسي جانە كونتررەۆوليۋتسيالىق قىلمىستارى، تەررورلىق ارەكەتتەرى، سول ماقساتتا استىرتىن ۇيىم قۇرعاندىعى دالەلدەنبەگەن سوڭ، ەندى تەرگەۋشىلەر بارلىق ايلا-امالدى ۇلت كوسەمىنىڭ مادەنيەت مايدانىنداعى «دۇشپاندىق ارەكەتتەرىن» العا تارتتى. بۇل رەتتەن العاندا، كوممۋنيست-كولونيزاتورلاردىڭ كوزقاراسى بويىنشا قازاق ۇلتىنىڭ وركەنيەتكە ۇمتىلۋىنىڭ ءوزى قىلمىس بولىپ سانالاتىن.
ال احمەت بايتۇرسىنوۆ - ۇلتتىق رۋحانياتىنىڭ كۇرە تامىرى. قازاق ۇلتىنىڭ ۇلتتىق ساناسىن، ويلاۋ جۇيەسىن، كوزقاراسىن، سانا ساتىسىن مۇلدەم جاڭا دەڭگەيگە كوتەرگەن قۇبىلىستى تۇلعا ەدى. احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ اقىل-پاراساتىن، عىلىمي دانالىعىن، ازاماتتىق قاسيەتتەرىن تولىق اشىپ، ارمان-ماقساتىن جۇزەگە اسىرعان «الىپپەنى»، "وقۋ قۇرالىن", ء"تىل قۇرالىن", "ادەبيەت تانىتقىشىن", "قازاق مادەنيەتىنىڭ تاريحىن" جازىپ، جارىققا شىعارعان تۇسى دا وسى 1920-1927 جىلداردىڭ اراسى ەدى.
امال قانشا، ونداي باقىتتى عۇمىر ۇزاققا سوزىلمادى. وتارشىل سامودەرجاۆيەنىڭ بۇعاۋىنان، «الاشتاعى» ارپالىستى كۇندەردىڭ قۇرساۋىنان، كولچاك پەن اننەنكوۆتىڭ ارانىنان امان شىققان احمەت بايتۇرسىنوۆ ءوزى ەركىمەن قابىلداعان سوۆەت وكىمەتىنىڭ «جاۋى» بوپ شىعا كەلدى. رەۆوليۋتسيا كوسەمىنىڭ وسيەتتەرىن بۇرمالاعان گولوششەكين سياقتى ءستاليننىڭ قولجاۋلىقتارىنا قارسى تۇردى.
2.
سونىمەن، ا.بايتۇرسىنوۆتىڭ ساياسي جانە كونتررەۆوليۋتسيالىق قىلمىستارى، تەررورلىق ارەكەتتەرى، سول ماقساتتا استىرتىن ۇيىم قۇرعاندىعى دالەلدەنبەگەن سوڭ، ەندى تەرگەۋشىلەر بارلىق ايلا-امالدى ۇلت كوسەمىنىڭ مادەنيەت مايدانىنداعى «دۇشپاندىق ارەكەتتەرىن» العا تارتتى. بۇل رەتتەن العاندا، كوممۋنيست-كولونيزاتورلاردىڭ كوزقاراسى بويىنشا قازاق ۇلتىنىڭ وركەنيەتكە ۇمتىلۋىنىڭ ءوزى قىلمىس بولىپ سانالاتىن.
ال احمەت بايتۇرسىنوۆ - ۇلتتىق رۋحانياتىنىڭ كۇرە تامىرى. قازاق ۇلتىنىڭ ۇلتتىق ساناسىن، ويلاۋ جۇيەسىن، كوزقاراسىن، سانا ساتىسىن مۇلدەم جاڭا دەڭگەيگە كوتەرگەن قۇبىلىستى تۇلعا ەدى. احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ اقىل-پاراساتىن، عىلىمي دانالىعىن، ازاماتتىق قاسيەتتەرىن تولىق اشىپ، ارمان-ماقساتىن جۇزەگە اسىرعان «الىپپەنى»، "وقۋ قۇرالىن", ء"تىل قۇرالىن", "ادەبيەت تانىتقىشىن", "قازاق مادەنيەتىنىڭ تاريحىن" جازىپ، جارىققا شىعارعان تۇسى دا وسى 1920-1927 جىلداردىڭ اراسى ەدى.
امال قانشا، ونداي باقىتتى عۇمىر ۇزاققا سوزىلمادى. وتارشىل سامودەرجاۆيەنىڭ بۇعاۋىنان، «الاشتاعى» ارپالىستى كۇندەردىڭ قۇرساۋىنان، كولچاك پەن اننەنكوۆتىڭ ارانىنان امان شىققان احمەت بايتۇرسىنوۆ ءوزى ەركىمەن قابىلداعان سوۆەت وكىمەتىنىڭ «جاۋى» بوپ شىعا كەلدى. رەۆوليۋتسيا كوسەمىنىڭ وسيەتتەرىن بۇرمالاعان گولوششەكين سياقتى ءستاليننىڭ قولجاۋلىقتارىنا قارسى تۇردى.
تەرگەۋ ىسىندە «الاشورداشىلارعا» تاعىلعان باستى «قىلمىستىڭ» ءبىرى - «كەڭەس ساياساتىن قاساقانا بۇرمالاپ، ۇلتشىل-بۋرجۋازيالىق يدەيانى ءسىڭىرۋ ماقساتىندا جۇرگىزگەن اراب ءالىپبيىن ساقتاپ قالۋ جونىندە جۇرگىزگەن» ۇگىت-ناسيحات جۇمىسى. ارينە، بۇل تەرگەۋشىلەر شەشەتىن عىلىمي-اعارتۋ جۇمىسى ەمەس ەدى. بىراقتا جەر مەن مال دا ساياساتتىڭ قۇرالى بولعان تۇستا اعارتۋ سالاسى ناعىز تاپتىق مايدان بولىپ سانالاتىن.
تۇركيا مەملەكەتى لاتىن ھارپىنە كوشكەن كەزدە تۇركى جۇرتتارىنىڭ اراسىندا بۇل دا ۇلكەن ساياساتتىڭ قۇرالى بولدى. 1924 جىلى ماۋسىم ايىنىڭ ورتاسىندا قازاقستان، قىرعىزستان، تۇركىستان، بۇقارا زيالىلارى، جيىنى 19 وقىمىستى باس قوسقان عىلىمي كونفەرەنتسيا ءوتتى. سونداعى ەڭ باستى ماسەلە - قاي ءارىپتى قابىلداۋ تۋرالى پىكىر الىسۋ بولدى. سوندا ن.تورەقۇلوۆ:
«اراب ءھارپىنىڭ ورنىنا لاتىن ءھارپىن قولدانۋدى ۇسىندى. جاس قازاقتار: شىعىستىڭ وركەنيەتكە كوشۋىن تەجەپ وتىرعان كەرىتارتپا ارىپتەن قۇتىلۋدى بەلسەنە ۇسىندى. ال ءوزىنىڭ ەسكى ەرەكشە تۇرمىسىن الديلەگەن ەگدەلەر توبى ەۆروپالىق ىقپالدان سەسكەنىپ، ولارعا قارسى شىقتى. بايتۇرسىنوۆتىڭ پىكىرىن 11 ادام قولداپ، ەسكى ەمىلەنى سول كۇيىندە قالدىردى. ەكىنشى توپتىڭ اراب ھارپىندە قالۋدى جانتالاسا جاقتاۋىنىڭ سەبەبى، ولار وزدەرىنىڭ سوڭعى قامالى بولىپ تابىلاتىن قازاق وقۋ-اعارتۋ حالىق كوميسسارياتىنىڭ عىلىمي كەڭەسىندەگى ۇستەمدىگىن ساقتاپ قالۋ»، - دەپ جازدى ءوزىنىڭ قۇپيا حاتىندا قازاق وبكومىنىڭ جاۋاپتى حاتشىسى گ.كوروستەلەۆ.
احمەت بايتۇرسىنوۆ جازىپ شىققان قازاق ءالىپبيى، كونونوۆ سياقتى كورنەكتى وقىمىستى تۇركولوگتاردىڭ بەرگەن باعاسى بويىنشا، سول تۇستا تۇركى جۇرتتارىنىڭ ىشىندەگى ەڭ جەتىلگەن سانات قۇرالى بولىپ تابىلدى. قازاق ءتىلىنىڭ جازىلۋى، دىبىستالۋى، ماعىنالىق ەكشەلۋى، تەرميندىك اتاۋلارى، ۇندەستىك زاڭدىلىعى تۇرعىسىنان العاندا ءوزىنىڭ كەمەل قالپىنا كەلگەن ءىلىم رەتىندە تانىلدى جانە وزگە تۇركى تەكتەس ۇلتتار سونى وزدەرىنە نەگىز ەتىپ الدى. ءارىپتىڭ اۋىسۋى ەمىلەلىك تۇرعىدان ءبىراز وزگەرىستەر اكەلەتىن، ال ەڭ باستىسى، قازاقتىڭ «جاساسىنداتقان جاستارى» «كەرىتارتپا ارىپتەن قۇتىلۋ» ارقىلى ءوزىنىڭ رۋحانيات تاريحىنان ماقۇرىم قالاتىن. «قۇراندى» وقۋدان «قۇتىلاتىن». «ءدىن - اپيىن» دەپ ەسەپتەگەن وكىمەت ءۇشىن بۇل دا ءسوتسياليزمنىڭ ءسوزسىز جەڭىسىنە سانالاتىن ول جەڭىسكەك قول جەتكىزۋ - ماڭگۇرت ۇرپاقتى تاربيەلەۋگە جول اشاتىن. اراعا عاسىر وتكەندە وسى كەنجەلىكتىڭ ءالى دە ساقتالىپ وتىرعاندىعىن، بۇتىندەي ەكى بۋىن وكىلىنىڭ ساۋاتسىز قالعانىن ەسكەرسەك، ا.بايتۇرسىنوۆتىڭ الاڭىن تۇسىنۋگە بولاتىن.
ال ن.تورەقۇلوۆتىڭ ويلاۋ جۇيەسى، عىلىمي پىكىردى قابىلداۋ جانە شەشىم شىعارۋ قابىلەتى تۋرالى ز.ۆاليدوۆ:
«ءنازىر قولىنا تۇسكەن كىتاپتىڭ بارىنە جارماسا كەتەتىن، ونى ءار اۆتوردىڭ ويى قىزىقتىراتىن. مەن وعان: كىتاپتى قاتاڭ ءبىر جۇيە بويىنشا وقۋ كەرەك، سوندا عانا ادام جەتىستىككە جەتە الادى - دەدىم. مەنىڭ بۇل ويىمدى ول سول كەزدەگى ون بەس جاسار بوزبالا شولپانعا تۇسىندىرۋگە تىرىستى. ءنازىر وزىنە دە سىن كوزبەن قاراۋعا تىرىستى، الايدا قىزىققۇمار، ءار نارسەگە ىنتىق، اۋمالى-توكپەلى مىنەزىن جەڭە المادى دا، تاباندى دا جۇيەلى توزىممەن وقۋدى بويىنا سىڭىرمەدى. ول سول كەزدىڭ وزىندە تۇرىكشىل بولاتىن، ستامبولدا شىعىپ تۇراتىن «تۇرىك جۇرتى» جۋرنالىن ۇزبەي وقيتىن. جيدداداعى ورىس كونسۋلدىعىندا ىستەپ جۇرگەندە ءنازىر تۇرىك تىلدەرى تۋرالى ماقالا جاريالادى، ءسويتىپ ول ءوزىنىڭ ۇلتتىق مادەنيەتىن بەرىك ۇستاندى، سوندىقتان دا كەڭەستەر قىسىم كورسەتكەن ادامداردىڭ قاتارىندا قۇربان بولدى»، - دەپ جازدى.
«تۇرىك تىلدەرى تۋرالى» ماقالا دەپ ز.ۆاليدوۆ پەن گ.كوروستەلەۆتىڭ كورسەتىپ وتىرعانى ن.تورەقۇلوۆتىڭ لاتىن ارپىنە كوشۋ تۋرالى «بۇل ءالىپبيدى نەگە الۋ كەرەك؟»، «جاڭا ءالىپبي نەگە كەرەك؟»، «ك ۆوپروسۋ و لاتينيزاتسي تيۋركسكيح الفاۆيتوۆ»، «ك ۆوپروسۋ و لاتينسكوم الفاۆيتە»، «ۆ بوربە زا نوۆىي تيۋركسكي الفاۆيت» اتتى «الىپبيلەر تاريحى، قازاق-قىرعىز مادەنيەتىنىڭ جولدارى، جاڭا ءالىپبي» جونىندەگى 1924-1926 جىلدارى موسكۆادا باسىلىپ شىققان كىتاپشالارىنداعى پىكىرى بولسا كەرەك. بۇل ماسەلە اراعا ءجۇز جىل وتكەن سوڭ دا قازاق قاۋىمداستىنىڭ اراسىندا تولىق شەشىمىن تاپپاي كەلەدى.
تەرگەۋ بارىسىندا لاتىن ارپىنە كوشۋگە قارسىلىق - كەڭەس وكىمەتىنىڭ مادەني شارالارىنا كورسەتىلگەن قارسىلىق رەتىندە باعالانىپ، ايىپ رەتىندە تاعىلدى. تام- تۇم قازاقشاسى بار تەرگەۋشىلەر «قۇرال» دەگەن ءسوزدى «قارۋ» دەپ تە تۇسىنگەن سياقتى. وعان مىنا حاتتاما دالەل.
بايتۇرسىنوۆ: (د.دوسجاننىڭ جاريالانىمىنان): سۇراق: جاسىرىن ۇيىمعا ارناپ قانداي قۇجاتتار جازدىڭىز؟
جاۋاپ: جاسىرىن ۇيىمنىڭ حاتتاماسىن جازاتىن توڭكەرىس وكىلى ەمەسپىن، مەن جازعان «ءتىل قۇرالى»»، «ءتىل ۇستارتۋ» دەگەن كىتاپتار جۇرتتىڭ بارىنە بەلگىلى.
سۇراق: «ءتىل قۇرالى» نە تۋرالى جازىلعان كىتاپ؟
جاۋاپ: «ءتىل قۇرالى» قازاق ءتىلىنىڭ فونەتيكاسى، مورفولوگياسى، سينتاكسيسى تۋرالى وقۋلىق، سويلەۋ ءتىلى مەن جازۋ ءتىلىنىڭ ءوزارا بايلانىسى، قولدانۋ جۇيەسى ءبىر ىزگە تۇسىرىلگەن ەڭبەك. قىزىلورنىڭ، الماتى جوعارى وقۋ ورىندارىندا ءپان رەتىندە وقىلادى. سوزدەردىڭ سەپتەلۋ، تاۋەلدەنۋ، جىكتەلۋ جۇيەسى باياندالعان»، - دەپ .ا.بايتۇرسىنوۆ ءوزىنىڭ «مادەنيەت مايدانى» سالاسىنداعى بارلىق «قىلمىستارىن» ءبىر-اق جاۋاپقا سيدىرعان.
بۇدان كەيىنگى تەرگەۋلەردە وسى جاۋاپقا سىلتەمە جاساپ، قىسقا قايىرىپ وتىرعان. ا.بايتۇرسىنوۆتىڭ ويلاۋ جۇيەسىن ءتۇسىنۋ ءۇشىن «مادەنيەت مايدانىنداعى قىلمىستارى» تۋرالى جاۋاپتى تولىق كەلتىرەمىز.
«بايتۇرسىنوۆ احمەتتىڭ تەرگەۋدەگى قوسىمشا جاۋابى.
ء18/ۇى-29 جىل.
مەنىڭ ادەبي شىعارمالارىمنىڭ ىشىنەن سامودەرجاۆيە تۇسىندا باسىلىپ شىققاندارى: كرىلوۆتىڭ مىسالدارىنىڭ اۋدارماسى جانە "ماسا" دەگەن اتپەن شىققان ءوزىمنىڭ ءتول ولەڭدەرىم مەن اۋدارمالاردىڭ جيناعى. كەڭەس وكىمەتى تۇسىندا مەن ادەبي ىسپەن اينالىسقامىن جوق. كوركەم شىعارما تۋرالى ماسەلەگە كەلەتىن بولساق، مەن كوركەم دۇنيەنىڭ قۇندىلىعىن ونىڭ قانداي يدەيانى نەگىزگە العاندىعىمەن ەمەس، ادامنىڭ جاندۇنيەسىنە، سەزىمىنە قالاي اسەر ەتۋىنە بايلانىستى باعالانۋى كەرەك - دەگەن كوزقاراستى جاقتايمىن.
قازاقستانداعى ادەبي اعىمدارمەن تانىسپىن، بىراقتا ولاردىڭ ەشقايسىسىنا دا ءىشتارتپايمىن، سەبەبى مەن ءۇشىن ادەبي باعىتتاردىڭ قايسىسى: پرولەتارلىق نەمەسە ۇلتشىلدىق سارىن ادەبيەتتە باسىمدىق تانىتسا دا, ءبارىبىر. وقۋ ورىندارىنداعى جاستاردى تاربيەلەۋ جولىنداعى ۇستازدىق ءتالىمىم جانە ادەبيەت جونىندەگى دارىستەر جوعارىداعى ايتقان پىكىرىمنىڭ نەگىزىندە جۇرگىزىلگەن. ال ورىنبور مەن قىزىلوردا قالاسىنداعى قازاق اعارتۋ ينستيتۋتىنداعى ءدارىس بەرگەن "مادەنيەت تاريحى" ءپانىنىڭ باعىتىنا كەلەتىن بولساق, وندا مەن ءوزىمنىڭ نەگىزگى ارنامدى - ادامزاتتىڭ دامۋىنىڭ قوزعاۋشى كۇشى مەن قۋاتى - عىلىم مەن تەحنيكا دەگەن پىكىردى جەتەكشىلىككە الدىم.
بىردە، 1927 جىلى قىزىلوردانىڭ قازاق حالىق اعارتۋ ينستيتۋتىندا تاريح پانىنەن ءدارىس وقىپ تۇرعان كەزىمدە ماعان: بولاشاقتا وكىمەت بولا ما؟ - دەگەن سۇراق قويىلدى. بۇل سۇراق، مەملەكەت بيلىگى تۋرالى وقىلعان دارىستەردەن: ادام بالاسى بارلىق زاماندا دا بيلىكسىز ءومىر سۇرمەگەن - دەگەن سوزدەن تۋىندادى.
مەن ول ساۋالعا: عىلىم - تاجىريبەگە نەگىزدەلەدى، ال وتكەنءنىڭ تاجىريبەسىنە جۇگىنسەك - ادامزات بيلىكسىز ءومىر ءسۇرىپ كورمەپتى. سوندىقتان دا، تاجىريبەدەن وتكىزىپ الماي، بولاشاقتا وكىمەت بيلىگى بولا ما، جوق پا، وعان عىلىمي تۇرعىدان باعا بەرۋگە بولمايدى, - دەپ جاۋاپ بەردىم.
ەگەر دە ۇمىتىپ قالماسام، مەنىڭ جاۋابىم سونىمەن تامامدالعان سياقتى بولاتىن. ال سوتسياليستىك قۇرىلىستىڭ دامۋ بولاشاعى مەن سودان كەلىپ تۋىندايتىن مەملەكەتتىك بيلىكتىڭ تاعدىرى جونىندەگى سۇراقتار ماعان بەرىلگەن ەمەس.
قازاق ادەبيەتىنىڭ اعىمدارى تۋرالى ماسەلەنى مەن ەشكىممەن دە بىرىگىپ تالداعام جوق. ونىڭ ىشىندە، ماعجان جۇماباەۆ جاساعان ادەبي پلوتفورمانى بوكەيحانوۆپەن بىرىگىپ وقىعان ەمەسپىن. قالاي بولعان كۇننىڭ وزىندە دە, مەن ماسكەۋگە بارعان كەزىمدە ماعجان جۇمابەۆتى بوكەيحانوۆتىڭ پاتەرىنەن كورمەگەنىم انىق، سونداي-اق جۇماباەۆتىڭ دە پاتەرىندە بولعامىن جوق.
ناقتىسىن ايتا المايمىن، بىراق جۇماباەۆ پەن بوكەيحانوۆ مەن ورنالاسقان جاتاحاناعا (ول رسفسر-ءدىڭ حالىق اعارتۋ كوميسارياتىنىڭ ماسكەۋدەگى جاتاحاناسى بولاتىن، 1924 جىلى كۇزدە مەن ولكەتانۋشىلاردىڭ قۇرىلتايىنا قاتىسۋ ءۇشىن بارعامىن) كەلدى مە، الدە بارىمىزدە ءولكەتانۋشىلاردىڭ قۇرىلتايىنىڭ ماجىلىسىندە كەزدەستىك پە، ايتەۋىر، ءبىر جۇزدەسكەنىم راس. سونداي-اق، "تابالدىرىق" ادەبي ۇيىرمەسىنىڭ باعدارىن وقىعانىم دا ەسىمدە جوق. ارينە، ادەبي شىعارمالاردى وقىعان بولارمىز، الايدا ەشقانداي قولجازبانىڭ بولعانى جادىمدا ساقتالماپتى، ال سارسەمبيننىڭ گازەتتە جاريالانعان ماقالاسى ەسىمدە. مەن ماسكەۋدە بولعان كەزىمدە ونى جۇماباەۆپەن بىرگە كورىپ قالعانىم بار.
ورىنبور قالاسىندا تۇرعاندا سارسەمبين مەنىڭ ۇيىمە كەلگەن ەمەس. ايتەۋىر مەنىڭ جادىمدا قالماپتى. ءتىپتى، ولكەتانۋشىلاردىڭ قۇرىلتايىنان كەيىن مەن سونىڭ ءوزىن كوردىم بە، جوقپا پا، بىلمەيمىن.
جۇماباەۆتىڭ ادەبي باعدارىن (پلاتفورماسىن) تالقىلاۋعا ارنالىپ الدوڭعاروۆتىڭ ۇيىندەگى ءماجىلىستىڭ وتكەندىگىنەن بەيحابارمىن، ءتىپتى، الدوڭعاروۆتىڭ ءۇيىنە ءبىر رەت باس سۇققان ەمەسپىن.
شوقاەۆقا قاتىستى بىلەتىنىم: ونىڭ پاريجدە تۇراتىندىعى عانا. تەك 1924 جىلى پاريجدە وتكەن دۇنيەجۇزىلىك ونەر كورمەسىنە بارعان قازاق ءانشىسى امىرە قاشاۋباەۆ ول جاقتان قايتىپ كەلگەن سوڭ شوقاەۆتى كورگەنىن ايتقان بولاتىن. بۇدان باسقا ول تۋرالى ەشتەڭە دە ايتقان جوق، مەن ودان سۇراعانىم جوق. بۇل ءسوزدى امىرە مەنىڭ ۇيىمە ادەيى كەلىپ ايتتى ما، جوق، كوشەدە كەزدەيسوق كەزدەسىپ قالعاندا ايتتى ما، ول جاعى ەسىمدە قالماپتى.
مەنىڭ بەرگەن جاۋابىم وزىمە وقىلدى، مەنىڭ ايتقان سوزدەرىم دۇرىس تۇسىرىلگەن، سول ءۇشىن قول قويامىن - ا. بايتۇرسىنوۆ. سۇراعان - ساەنكو».
اڭگىمە تەك "تابالدىرىق" ادەبي ۇيىرمەسى تۋرالى وربىگەن. بۇل تۋرالى ارنايى بولىمدە جەكە تالداۋ جاسالاتىندىقتان دا تۇسىنىكتەمە بەرىپ جاتپايمىز. قاشان تەرگەۋ اياقتالعانشا اقاڭ - احمەت بايتۇرسىنوۆ ءوزى ۇستانعان باعىتىنان تانباعان. ول كىسىنىڭ بەرگەن جاۋابىنا وراي بىردە-ءبىر كولدەنەڭ سۇراق وزگەلەرگە قويىلماعان. كەرىسىنشە وزگەلەردىڭ كورسەتىندىسىندەگى مالىمەتتەرگە جاۋاپ بەرۋىنە تۋرا كەلگەن. مىسالى، امىرە قاشاۋباەۆ تۋرالى ە.وماروۆتىڭ:
«1927 جىلى 16 قازان. قىزىلوردا. مەن، وماروۆ، 1926 جىلى قازاق وقۋ-اعارتۋ كوميسسارياتىنىڭ ۇيعارۋىمەن قازاقستاننىڭ وكىلى رەتىندە باكۋ قالاسىندا وتكەن تۇركىتانۋشىلاردىڭ قۇرىلتايىنا ىسساپارمەن باردىم. مەنىمەن بىرگە ءبىلال سۇلەەۆ پەن عازيز بايسەيىتوۆ قاتىستى. احمەت بايتۇرسىنوۆ پەن قازاقتىڭ ۇلتتىق اندەرىن ورىنداۋشى رەتىندە امىرە قاشاۋباەۆ رەسمي تۇردە شاقىرىلدى. ول باكۋگە بارا جاتقان جولدا ماعان - وماروۆقا جانە باسقالارعا ءوزىنىڭ پاريجگە بارعان ساپارى تۋرالى اڭگىمەلەپ بەردى»، - دەگەن ماعلۇماتىنا.
ا.بايتۇرسىنوۆ جوعارىدا كەلتىرىلىلگەنىندەي: «1924 جىلى پاريجدە وتكەن دۇنيەجۇزىلىك ونەر كورمەسىنە بارعان قازاق ءانشىسى امىرە قاشاۋباەۆ ول جاقتان قايتىپ كەلگەن سوڭ شوقاەۆتى كورگەنىن ايتقان بولاتىن. بۇدان باسقا ول تۋرالى ەشتەڭە دە ايتقان جوق، مەن ودان سۇراعانىم جوق. بۇل ءسوزدى امىرە مەنىڭ ۇيىمە ادەيى كەلىپ ايتتى ما، جوق، كوشەدە كەزدەيسوق كەزدەسىپ قالعاندا ايتتى ما، ول جاعى ەسىمدە قالماپتى»، - دەپ قىسقا قايىرىپ جاۋاپ بەرگەن.
الدىڭعى تومداردا ايىپتاۋ كورسەتىندىلەرى م.دۋلاتوۆقا قاراي باعىتتالسا، ەندىگى سۇراق-جاۋاپتىڭ دەنى ا.بايتۇرسىنوۆتىڭ توڭىرەگىنە توپتاستىرىلعان. سوعان وراي بۇرىن جاۋاپ بەرىپ كەتكەن ەلدەس وماروۆ تا قايتا سۇرالعان.
تەرگەۋ حاتتاماسىنىڭ وسى بەتىندە ە.وماروۆتىڭ سۋرەتى ساقتالعان. شاشى قىسقا، شوقشا ساقالدى، مۇرتى باسىلعان، جۇقا ءوڭدى، قاباعى تۇيىلگەن، ارىق كىسى ەكەن. سۇراق 1929 جىلى 20 ماۋسىمدا الىنعان. ول جاۋاپتا: كولچاك ۇكىمەتى قۇلاعان سوڭ 40 ادامنىڭ اتباسارعا بارعانى، ودان سەمەيگە كەلگەنى ايتىلادى دا، ءارى قاراي مىنانى باياندايدى.
ە.وماروۆ: "...ول ادامداردىڭ ءبىرازى كەيىننەن سەمەيگە بەت الدى. مەن تاناشەۆ ءسابءىر مەن قاليدقان جانە قادىرباەۆتىڭ ايەلى ءبارىمىز كەرى قايتتىق. مەن جانە تاناشەۆ قاليدقان ەكەۋىمىز جانگەلدينگە كەشىرىم سۇراپ باردىق. ول ءبىزدى ورىنبورداعى قازاق توڭكەرىس كوميتەتىنە جىبەردى. ورىنبورعا بارماس بۇرىن مەن ءوزىمنىڭ اۋىلىما كەلىپ، وندا ءبىر ايداي تۇردىم. سودان سوڭ: چەليابى ۋەزىنىڭ قۇرامىنداعى قازاق بولىستارىنىڭ وكىلى رەتىندە ولاردىڭ قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ قۇرامىنا قوسۋ تۋرالى وتىنىشتەرىن جەتكىزۋ ءۇشىن ورىنبورعا, دالىرەك ايتسام ورىنبور ارقىلى ماسكەۋگە اتتاندىم. ورىنبوردا جولاي ءبىر اي ايالداۋعا تۋرا كەلدى، سەبەبى، بايتۇرسىنوۆتىڭ دا ماسكەۋگە باراتىندىعىن ءبىلىپ, ول كىسىمەن بىرگە ءجۇرۋ ءۇشىن كۇتىپ جاتتىم، ويتكەنى، مەنىڭ ءوزىمنىڭ وندا جالعىز بارۋىم وتە قيىنعا سوعاتىن ەدى.
ماسكەۋدە بايتۇرسىنوۆپەن ءبىر ايداي بىرگە تۇردىم. سونداي-اق بۇل كەزدە قازاق قىزمەتكەرلەرىنىڭ ىشىندە ەرمەكوۆ پەن بوكەيحانوۆ ابدوللا (سولاي دەپ جازىلعان - ت.ج.) ماسكەۋدە تۇردى. بىزبەن بىرگە قاليدقان تاناشەۆ تا كەلدى. سودان كەيىن ءبىز جول-جونەكەي كەلە جاتىپ قابىرعاسىن سىندىرىپ العان سەيدازىم قادىرباەۆتىڭ ماسكەۋدەن ءجۇز شاقىرىمداي جەردە جاتقانىن بىلدىك. ول تۋرالى تۇراقتى وكىلدىككە قادىرباەۆپەن بىرگە كەلە جاتقان زاكي ءۆاليدوۆتىڭ ءوزى ايتتى. قادىرباەۆتىڭ زاكي ۆاليدوۆكە قالاي كەزىگىپ جۇرگەنى ەسىمدە جوق. زادى، ول ماسكەۋگە كەلە جاتقان بەتىندە جولاي سوعىپ، وزىنە كەشىرىم جاساۋعا كومەكتەسۋىن وتىنبەك ويى بولعان شىعار.
ماسكەۋدىڭ سىرتىندا ءبىزدىڭ باستاڭعى ۇيىمداستىرعانىمىز ەسىمدە. وعان مىنا ادامدار قاتىستى: مەن، ابدوللا بوكەيحانوۆ، بايتۇرسىنوۆ، تاناشەۆ، سودان كەيىن ەرمەكوۆ جانە ۆاليدوۆ بولدى-اۋ دەيمىن. سونىمەن بىرگە باشقۇرستان مەن تاتارستاننىڭ وكىلدىكتەرىنىڭ بىرنەشە قىزمەتكەرلەرى، ونىڭ ىشىندە سەيدعاليەۆ پە، الدە سۇلتانعاليەۆ پا ءبىر ادام بولدى، ال وسى ەكەۋىنىڭ ناقتى قايسىسى بولدى، ونى اشىپ ايتا المايمىن. باستاڭعىنىڭ اتى - باستاڭعى، ىشتىك - جەدىك، تۇستەندىك. بىزبەن بىرگە باشقۇرت پەن تاتار قىزمەتكەرلەرىنىڭ ايەلدەرى بولدى. وسى باستاڭعىدان كەيىن ۆاليدوۆپەن كەزدەسكەن ەمەسپىن. بۇل باستاڭعىدا ءبىز ساياسي ماسەلەلەردى، ونىڭ ىشىندە ۇلتتىق ولكەلەر تۋرالى ماسەلەنى تالقىلادىق پا، جوق پا، ول جاعى ەسىمدە قالماپتى. مۇمكىن ونداي اڭگىمەلەر ايتىلسا - ايتىلعان دا شىعار. بايتۇرسىنوۆ ول كەزدە ۆكپ /ب/-نىڭ مۇشەسى بولاتىن، سوندىقتان دا بارلىق پارتيادا جوقتاردى ونىڭ مۇشەلىگىنە وتۋگە ۇگىتتەدى. بايتۇرسىنوۆ ول كەزدە مەنىڭ وزىمە جەكە ۇسىنىس جاسادى. ەرمەكوۆ بايتۇرسىنوۆتىڭ ۇسىنىسىن قىزۋ قولدادى، بىراق تا ونىڭ ءوزى نەگە ەكەنىن بىلمەيمىن, وتپەي قالدى. ۆكپ /ب/ تۋرالى "الاشوردانىڭ" ارنايى نۇسقاۋى بولعان - بولماعانىن بىلمەيمىن. مەنىڭ ءوزىم دە بايتۇرسىنوۆتىڭ سول ۇسىنىسىن جاقتادىم، بوكەيحانوۆ ءاليحان دا بۇل پىكىردى قوستادى.
قايتالاپ ايتامىن، جوعارىداعىداي جاعدايدا ماسكەۋ قالاسىندا كەزدەسكەننەن كەيىن قايتىپ ۆاليدوۆتى كورگەمىن جوق. ونىمەن حات الىسقامىن جوق جانە "الاشوردا" قايراتكەرلەرىنىڭ اراسىندا ونىمەن كىم حات الىسىپ تۇرعانىن دا بىلمەيمىن. بايتۇرسىنوۆتىڭ 1921 جىلى بۇحارادان ۆاليدوۆتەن حات العانىن مەن بىلمەيمىن. ءبىز ەكەۋىمىز قازاقتاردى تىل جۇمىسىنا العان دۇنيەجۇزىلىك سوعىس كەزىندە مينسكى قالاسىندا بىرگە ىستەدىك. ال 1921 جىلى ورىنبور قالاسىنداعى كەڭەس - پارتيا مەكتەبىندە دە قىزمەتتەس بولدىق. سودان كەيىن ول تاشكەنتكە كەتتى. نەگە كەتكەنىن ماعان ايتقان جوق، بىلمەيمىن. ۆاليدوۆتان حات العاننان كەيىن، استىرتىن ۇيىمنىڭ تاپسىرماسىمەن بولعانباەۆتىڭ تاشكەنتكە كەتكەنى تۋرالى ەشتەڭە دە ءبىلمەءيمىن".
بۇل كورسەتىندىدەگى نەگىزگى ماسەلەلەر تاريحي شولۋدا قامتىلعاندىقتان دا توقتالىپ، تالداپ جاتپايمىز. ومىرلىك قۇبىلىستار مەن ءوزارا قارىم-قاتىناس اياسى ءار ادامعا تۇسىنىكتى بولسا كەرەك. تەك زاكي ءۆاليدوۆتىڭ ەستەلىگىندەگى:
«...قازاق جەتەكشىلەرىنە... «الاشتىڭ» نەوسوتسياليستىك قوعامدىق-ەكونوميكالىق پلاتفورماسىنىڭ نەگىزىندە قازاق سوتسياليستىك پارتياسىن قۇرۋدى ۇسىندىق»، - دەگەن پىكىردى قايتالاپ ەسكە سالا كەتەمىز.
1919 جىلى تالقىلانعان بۇل ۇسىنىستىڭ باعدارلامانىڭ 1926 جىلعى شەتەلدەگى جاريالانىمىنا سۇيەنىپ گولششەكين:
«الاشورداشىلاردىڭ» شەتەلمەن بايلانىسى بار. ۆاليدوۆ پەن بولشەۆيكتەرگە قارسى پارتيا قۇرعان استىرتىن ۇيىم اشكەرەلەنىپ وتىر»، - دەپ تەرگەۋشىلەرگە «دەمەۋ» كورسەتكەن.
شىنتۋايتىنا كەلگەندە، تەرگەۋ ورىندارى 1921 جىلى ورىنبور مەن تاشكەنتتە وتكەن ماجىلىستەر كونرەۆوليۋتسيالىق استىرتىن ۇيىمنىڭ باس قوسۋى ەمەس، ورىنبور قالاسىندا وتكەن بۇكىلقازاقتىق قۇرىلتاي ەكەندىگىنە، وندا «كەڭەس وكىمەتىنە قارسى استىرتىن ۇيىمنىڭ پلاتفورماسى» ەمەس، اشتان قىرىلىپ جاتقان قىر ەلىنە كومەك كورسەتۋ تۋرالى باسپاسوزدەردە اشىق جاريلانعان ۇندەۋ قابىلدانعانىنا، وسى دىلگىر شارانى ۇيىمداستىرۋ ءۇشىن جان-جاققا جىبەرىلگەن ادامدار - كوتەرىلىستى ۇيىمداستىرۋشىلار ەمەس، اشتارعا جىلۋ جيۋشىلار ەكەنىنە ىقىلاس قويىپ، باس اۋىرتىپ جاتپادى. تەك تاعىلاتىن ايىپتىڭ نەعۇرلىم كوپ بولۋىنا تىرىستى.
ەشقانداي كونتررەۆوليۋتسيالىق استىرتىن ۇيىمنىڭ بولماعانىنا، ديۆەرسيالىق قاستاندىقتاردىڭ جاسالماعانىنا، ايىپكەر دەپ تۇرمەگە قامالعان ادامداردىڭ بەتپە-بەت جۇزدەسۋiندە قىلمىستى iستiڭ دالەلدەنبەگەنiنە قاراماستان، تەرگەۋ جالعاسا بەردى.
وعان وعان قازاق سسر جوعارى سوتىنىڭ مىنا انىقتاماسى دالەل:
«سونىمەن، ورىنبور جانە تاشكەنت قالاسىندا كونتررەۆوليۋتسيالىق ۇيىم قۇرىلدى-مىس دەپ تاعىلعان ايىپتى مويىنداتاتىن قانداي دا ءبىر ناقتى وبەكتيۆتى قىلمىس دالەلدەنبەگەن. سونداي-اق، وزدەرىنىڭ ورىنبورداعى "كەلىس-سوزىنەن» كەيىن ءادىلوۆ پەن بولعانباەۆتىڭ وندا قايتىپ ورالماعاندىعىن، جۇرگىزگەن كەلىسىمدەرىنىڭ قورىتىندىسى جونىندە وزدەرىنىڭ جەتەكشىلەرىنىڭ بىردە-بىرەۋىنە حابارلاماعانى تەرگەۋ بارىسىندا انىقتالدى. سونىمەن قاتار، تەرگەۋ ورنىنىڭ قولىندا ورتا ازياداعى كونتررەۆوليۋتسيالىق ۇيىمعا ساياسي نەمەسە اسكەري كومەك كورسەتكەن دەگەندى دالەلدەيتىن ايعاق بولماعان».
اقيقات انىقتالدى. تەرگەۋ تىعىرىققا تىرەلدى. وگپۋ-ءدىڭ ارانداتۋلارى كۇتكەن ناتيجەنى بەرمەدى. ەندى جازىقسىز جانداردىڭ بوستاندىققا شىعۋى ءتيىستى ەدى. ءىس جۇزىندە ءبارى دە كەرىسىنشە جۇرگىزىلدى. تەرگەۋ سوزىلا بەردى. كۋاعا تارتىلعانداردىڭ بارلىعى دا قامالدى. سولاردىڭ قاتىرىندا سوناۋ تاشكەنت قالاسىنداعى مۇحتار اۋەزوۆ تە اباقتىنىڭ ەسىگىن اشتى. ولار قازىرگى سايران كولىنىڭ جانىنداعى تۇرمەدە جاتتى. ءۇستى-ۇستىنە قويداي توعىتىلعان «كونتررەۆوليۋتسيونەرلەردىڭ» سانى تىم كوبەيىپ كەتىپ، جەكە كامەرا جەتپەي، ورتاق كامەراعا ورنالاستىرىلدى. مۇحتار اۋەزوۆ ول كەزدى ەسىنە الىپ وتىرىپ، ەلۋىنشى جىلدارى اقتالىپ كەلگەن قايىم مۇحامەدحانوۆقا:
«ءپالى، سەن جالعىز جاتتىڭ با؟ ال، بىزگە راحات بولدى. ءبارىمىزدى بىرگە وتىرعىزدى. باسىمىز قوسىلىپ، ەركىن اڭگىمەلەسىپ، شەرىمىزدى تارقاتتىق»، - دەپ ازىلدەپتى.
ۇلى مۇحتار تۇتقىندا وتىرعان كۇندەرىن راحاتقا ساناپ وتىرعان جوق، كەرىسىنشە، احمەت، مىرجاقىپ، مۇحامەدجان، حالەل، جۇسىپبەك، ماعجان سياقتى ارداگەرلەرمەنمەن اقتارىلا سىرلاسقان كۇندەرىن، سۇحباتتارىن ەسىنە الىپ، اسىل بەينەلەردى ساعىنىپ ايتتى بۇل. سولاردىڭ اقىلى بولماعاندا، ءوزىنىڭ دە ءتىرى قالۋى ەكىتالاي ەدى.
ءجا، بۇل ءوز الدىنا بولەك اڭگىمە.
سونىمەن، استىرتىن كونتررەۆوليۋتسيالىق ۇيىم اشىلمادى. ەندى تەرگەۋشىلەر دە ءتاسىلدى كۇرت وزگەرتتى. ارانداۋدىڭ ەڭ نازىك ءارى جۇرەك شوشىتارلىق ءتاسىلىن تاۋىپ، گولوششەكيننىڭ ءوزىن "قاراۋىلعا" الدى. اسىرەلەۋ ەمەس، ناق سولاي. «كىشى وكتيابردىڭ» اۆتورىن - گولوششەكيندى قاستاندىقپەن ولتىرۋگە ارەكەتتەندى»، «دالادا كوتەرىلىس ۇيىمداستىرۋعا ارەكەتتەندى» دەگەن ايىپ اياق استىنان تابىلا كەتتى.
بۇل يدەيانىڭ اۆتورى كىم؟ ەگەر دە، فيليپپ يساەۆيچتىڭ ءوزى ماقۇلداماسا، تەرگەۋشىلەردىڭ بىردە بىرەۋى باسىن بايگەگە تىگىپ، تاۋەكەلگە بەل بايلاۋى مۇمكىن بە؟ قايدام. ال، گولوششەكين بۇل لاقاپ ارقىلى ءوزىنىڭ بەدەلىنىڭ وسەتىنىن ءبىلدى.
بىرىنشىدەن; بۇل بۇلتارتپايتىن اشىق جاۋلىقتى بايقاتادى. وعان «ايىپكەرلەردىڭ» كەز كەلگەن پىكىرى ايعاققا جارايدى. ەكىنشىدەن، «سوتسياليزم دامىعان سايىن، تاپ كۇرەسى شيەلەنىسە تۇسەدى» - دەگەن ءستاليننىڭ پىكىرىن «دالەلدەي» تۇسەدى. ۇشىنشىدەن: «گولوششەكينگە قاستاندىق جاساۋعا ۇمتىلۋى تەگىن ەمەس. راسىندا دا، «كىشى وكتيابر» جاساۋ كەرەك. جارايسىڭ، ءدال وسىلاي قيمىلدا» - دەپ ءستاليننىڭ ىشتەي سۇيسىنەتىنى ءسوزسىز.
ارينە، بۇل جاي عانا بولجام. بىراق شىندىقتىڭ دا سىلەمى جوق ەمەس. ويتكەنى گولوششەكين وزىنە قاستاندىقتىڭ جاسالاتىنىن ءجيى ەسكە الۋى، ءتىپتى، ماجىلىستەردە دە قايتالاپ ايتۋدى ۇناتاتىنىن قالاي تۇسىنۋگە بولادى.
سونىمەن، بايتۇرسىنوۆ باستاتقان «كونتررەۆوليۋتسيونەرلەر» گولوششەكينگە قارسى قاستاندىق ۇيىمداستىردى ما، جوق پا؟ «ۇيىمداستىرعان» ەكەن. ونى دا «ايتىپ قويعان» - د. ءادىلوۆ بوپ شىقتى. بۇل جولعى سالماق، ياعني، قورعانۋ كەزەگى - جۇسىپبەك ايماۋىتوۆقا ءتۇستى. وعان1929 جىلى مامىر ايىندا تۇتقىنعا الىنعان جۇسىپبەك ايماۋىتوۆقا:
«1921-1922 جىلدارى قىردا قارۋلى كوتەرىلىس ۇيىمداستىرماق بولعان»، - دەگەن ايىپ تاعىلعان.
بۇل جالا دا - جالا كۇيىنشە قالدى. ايعاق تابىلمادى، بىراق قىلمىس رەتىندەگى كۇشىن ساقتادى. كەرىسىنشە تاعى ءبىر كىنا - ەڭ قاۋىپتى كىنا قوسىلدى. 1927 جىلى انگليا مەن سسسر-ءدىڭ اراسىنداعى ديپلوماتيالىق قارىم-قاتىناس ءۇزىلدى. وسىعان وراي لەكتسيا ۇستىندە ا.بايتۇرسىنوۆقا:
«اعىلشىندار سوعىس اشا قالعان جاعدايدا، قازاقتار نە ىستەۋ كەرەك؟، - دەگەن سۇراق قويىلادى.
ءبىرىنشى دۇنيە جۇزىلىك سوعىستى، پاتشانىڭ جازالاۋ اسكەرى مەن ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسى اراسىنداعى قىرعىندى، اق پەن قىزىلدىڭ اراسىنداعى ازامات سوعىسىنىڭ سويقانىن كورىپ، ابدەن زارەزەپ بولعان ەلدىڭ ۇرەيلەنۋى زاڭدى دا ەدى. احمەت بايتۇرسىنوۆ ولارعا:
«مۇنىڭ سالقىنى وزگە رەسپۋبليكالارعا تيمەسە دە، ورتا ازيا مەن قازاقستانعا بورانداتىپ سوعۋى مۇمكىن. سەبەبى: انگليانىڭ وسى تەرريتورياعا كوز تىگىپ، ينديا سياقتى وتارىنا اينالدىرۋعا تىرىسىپ كەلە جاتقانى بەلگىلى. سوندىقتان دا ەءندى انگليانىڭ شپيوندارىن ىزدەۋ باستالادى»، - دەپ جاۋاپ قايىردى.
تىڭشىلار بۇل ءسوزدى ءتيىستى ورىنعا «دەر كەزىندە» جەتكىزىپ ۇلگەرەدى. كۇدىكتىڭ كۇبىرتكىسى كوپ كۇتتىرمەدى، كوبەدەن شانشىلعان ينە بوپ جابىستى. تەرگەۋدىڭ جەلىسىنە جۇگىنسەك ا. بايتۇرسىنوۆ، م. دۋلاتوۆ، X. عابباسوۆ، م. ەسپولوۆ اعىلشىن بارلاۋىنا مالىمەت بەرىپ، استىرتىن بايلانىس جاساعان. انگليامەن ديپلوماتيالىق قارىم-قاتىناس ۇزىلگەن سوڭ، ولار قىرعا بارىپ، حالىقتى قارۋلى كوتەرىلىسكە شاقىرماق بولعان. ياعني، ەكى ەلدىڭ اراسىنىڭ قىرعيقاباق بولۋىنا ورتا ازياداعى كونتررەۆوليۋتسيالىق ۇيىمدار مەن ولارمەن بايلانىس جاساۋعا تىرىسقان بايتۇرسىنوۆتار كىنالى. وسىعان وراي تەرگەۋشىگە:
«ا.بايتۇرسىنوۆ (د.دوسجاننىڭ جاريالانىمى بويىنشا): «سسرو مەملەكەتى اعىلشىندارمەن ديپلوماتيالىق قاتىناستى ۇزگەن سوڭ دۋلاتوۆ پەن ەسبولوۆ ماعان كەلىپ: ەگەر ازامات سوعىسى باستالىپ كەتكەن جاعدايدا وزدەرىنىڭ قىرعا شىعىپ كەتەتىندەرىن ايتتى.
سۇراق: بۇل ۇسىنىسقا ءسىز قانداي جاۋاپ بەردىڭىز؟
جاۋاپ: ەشقانداي كەڭەس بەرگەمىن جوق. كىم نە ىستەيمىن دەسە دە ءوزىنىڭ ەركى وزىندە.
سۇراق: ولارمەن بۇل ماسەلە تۋرالى پىكىر الىستىڭىزدار ما؟
جاۋاپ: بۇل ماسەلە جونىندە ولارمەن پىكىر الىسقان ەمەسپىن.
سۇراق: كەڭەس شارۋاشىلىعىنا، كوممۋنالدىق شارۋاشىلىققا قارسى ۇندەۋ جازعانىڭىز راس پا؟
جاۋاپ: ەشقانداي دا ۇندەۋ جازعان ەمەسپىن. بار ۋاقىتىمدى تەك عىلىمعا جۇمسايمىن.
سۇراق: قارۋ-جاراقتى قايدان الماقشى بولدىڭىزدار؟
جاۋاپ: قارۋ-جاراق تۋرالى ماسەلە قارالعان ەمەس، ءتىپتى قارۋلى كوتەرلىس دەگەندى ءسىزدىڭ اۋزىڭىزدان ءبىرىنشى رەت ەستىپ وتىرمىن، ءبىز باس قوسىپ اقىلداسا قالساق، ەلدى اشارشىلىقتان قۇتقارۋدى ۋدىڭ، ساۋات اشۋدىڭ جولدارىن عانا اقىلداساتىنبىز»، - دەپ جاۋاپ بەردى.
بىراق تا تەرگەۋ ءىسىنىڭ قورىتىندىسىندا بۇل جاۋاپتىڭ استارى وزگەرىپ:
«1927-28 جىلدارداعى قازاقستانداعى بايلاردى كامپەسكەلەۋ، انگليا مەن كەڭەس وكىمەتى اراسىنداعى ديپلوماتيالىق قاتىناسىنىڭ ءۇزىلۋى كەزىندە قىر ەلىندە كونتررەۆوليۋتسيالىق قارۋلى قوزعالىس ۇيىمداستىرۋعا قاتىناسقان ءادىلوۆ پەن دۋلاتوۆ اڭگىمە ارسىندا: «...ەندىگى جەردە بۇكىلقازاقتىق قارۋلى قوزعالىس ۇيىمداستىرىپ، ەلدى كوتەرىلىسكە كوتەرۋگە تۋرا كەلەتىنىن» ايتادى (4 توم، 6-بەت، ءادىلوۆتىڭ مالىمدەمەسى). دۋلاتوۆ «بۇل پىكىرگە قوسىلادى، ەسپولوۆ مىرزاعازى، بايتۇرسىنوۆ، عابباسوۆ حالەل قالانى تاستاپ، ەلگە جۇرۋگە ءازىر وتىرعاندىعىن» جەتكىزەدى ، (بۇل دا سوندا). «كەڭەس وكىمەتىنە قارسى قارۋلى كوتەرىلىس ۇيىمداستىرۋدى كىمدەرمەن اقىلداستىڭىز»، - دەگەن ساۋالعا بايتۇرسىنوۆ: «قارۋلى كوتەرىلىس تۋرالى ەشقانداي كەڭەس بولعان ەمەس، ەشكىممەن اقىلداسقان دا ەمەسپىز. ەسپولوۆ پەن دۋلاتوۆ، دالىرەك ايتسام دۋلاتوۆ ەكەۋمىزدىڭ ارامىزدا: ەگەر دە ازامات سوعىسى باستالا قالعان جاعدايدا قىرعا شىعىپ كەتكەنىمىز ءجون بولار. وتكەنى ەلدە جۇرسەك حالىققا پايدامىز كوبىرەك تيەدى، «الاشوردا» كەزىندە دە اۋىلداردى ارالاپ، ەلگە پايدالى اقىل-كەڭەس بەرگەن ەدىك قوي - دەگەن مازمۇنداعى ءسوز بولدى» (4 توم، 30 جىلدىڭ 3 اقپانىنداعى مالىمدەمەدەن)»، - دەپ باياندالدى.
تەرەگەۋ ءىسىنىڭ نەگىزدەمەسىندە:
«بايتۇرسىنوۆ تۇتقىندالاردان ءبىر كۇن بۇرىن كۇيەۋ بالاسى ابدۋلعافاروۆقا ەركىنەن تىس: «كەڭەس وكىمەتى ءبارىبىر قۇلايدى»دەپ ايتقان جانە كەڭەس وكىمەتىنە قارسى ۇندەۋ جازدىرعان. ۇندەۋدىڭ قىسقاشا مازمۇنى تومەندەگىدەي: ەل ادامدارىن سوۆحوزعا كىرمەۋگە ۇگىتتەۋ قاجەت، ويتكەنى كولحوزدان كەيىن كوممۋنالىق شارۋاشىلىق قۇرىلادى، جەكە مەنشىك جويىلادى، جەكە ادامعا تيەسىلى ەشتەمە قالمايدى... بۇل جولعى ارەكەت ءوز ناتيجەسىن بەرۋى ىقتيمال. ويتكەنى قوستاناي مۇجىقتارىنىڭ (ورىس) جەر-جەردەگى نارازىلىعىنان سەسكەنگەن بولشەۆيكتەر قارسىلاسىن اسا قاتال جازالاۋعا باتىلى جەتپەيدى جانە ولارمەن اسا ساق بولۋ كەرەك، بەتپە-بەت قيمىلعا بارماعان ءجون، كىسى ءولىمىنىڭ قاجەتى جوق، ولاي ەتسەك جاعدايدى ۋشىقتىرىپ الامىز، اسكەر شاقىرىلادى، اياعىندا بىرلەسكەن قيمىلدان ايىرىلىپ قالامىز»( 4 توم، قىرپىقوۆ قازيلىقتىڭ مالىمدەمەسى)»، - دەپ جازىلعان.
بۇل ءسوزدى قازيلىق حارپىقوۆ كورسەتتى دەلىنگەن.
«سۇراق: ابدۋلعافاروۆ دەگەن كىم؟
جاۋاپ: ابدۋلگافاروۆ - مەنىڭ كۇيەۋ بالام، ول ۇلت ماسەلەسى جونىندە مۇلدە باسقاشا، كەرەعار كوزقاراستى ۇستانادى. جانگەلديننىڭ توبىنداعى ادام».
اعايىنداردىڭ الىپقاشپا سوزدەرىن تاراتىپ جاتۋدى بۇدان ءارى قاجەت دەپ تاپپادىق. ونداي «قىستىرمالار» ارەكەگە بولماسا، بەرەكەگە قىزمەت ەتپەيدى.
جوعارعى سوتتىڭ انىقتاماسىنان: «سونداي-اق سوتتالعاندارعا 1927 جىلى دالادا (؟) قارۋلى كوگەرىلىس ۇيىمداستىردى دەپ تاعىلعان ايىپ تا ەشقانداي دالەلسىز. بۇل دا ءادىلوۆتىڭ جالاڭ سوزىنە قۇرىلعان داۋرىقپاسىنا عانا نەگىزدەلگەن. بۇل ماسەلە جونىندە جاۋاپقا تارتىلعان دۋلاتوۆ تا، بايتۇرسىنوۆ تا، ەسپولوۆ تا، عابباسوۆ تا جانە باسقالارى دا مويىنداماعان، ولار قارۋلى كوتەرىلىس ۇيىمداستىرۋدى ماقسات ەتپەگەن. ولار ەلدەرىنە ءوز ومىرلەرىن ساقتاۋ ءۇشىن عانا قىرعا شىعىپ كەتپەك بولعان، سەبەبى: سسسر مەن انگليانىڭ اراسىنداعى جاعدايدىڭ ناشارلاۋىنا بايلانىستى ەكى ارادا سوعىس باستالادى، سوندىقتان دا بۇلاردى بۇرىنعى الاشورداشىلار رەتىندە قۋعىنداپ، قىسىمعا الادى دەپ ويلاعان»
ارينە، بۇلاردىڭ ەشقايسىسىنىڭ مەملەكەتارالىق ساياساتقا ىقپالى جۇرمەيتىنى وزىنەن-ءوزى تۇسىنىكتى. تەك قيىننان قيسىندىرىلعان قياناتتى قارالاۋ بار. «قارۋلى كوتەرىلىستى «جەلەۋ ەتىپ وتىرعانى: مىرجاقىپ دۋلاتوۆ - الاش جاساعىنىڭ اسكەر كەڭەسىنىڭ توراعاسى، حالەل عابباسوۆ - شىعىس «الاشوردانىڭ» اسكەر كەڭەسىنىڭ توراعاسىنىڭ ورىنباسارى، مىرزاعازى ەسپولوۆ «الاشوردانىڭ» تورعاي بولىمشەسىنىڭ اسكەر كەڭەسىنىڭ مۇشەسى. اسكەري كەڭەس مۇشەلەرىنىڭ: «مۇمكىن، سول كەزدە تىعىپ تاستاعان قارۋى بار شىعار»، - دەگەن ەسەكدامە. ح.عابباسوۆ تا، م. ەسپولوۆ تا الاش كەڭەس تۇسىندا قازاق ساۋدا باسقارماسىندا ىستەگەن. دەمەك، انگليادان جاسىرىن جولمەن قارۋ ساتش الدى دەۋگە تولىق "نەگىز" قالايتىن قىزمەت يەلەرى. بۇل جورامالدى بۇدان ءارى قازبالاپ جاتپايمىز.
قازاق سسر جوعارى سوتىنىڭ:
«جۇرگىزىلگەن تەرگەۋ جۇمىستارىنىڭ ىشىندە قارۋلى كوتەرىلىستى دايىنداعاندىقتارىن دالەلدەيتىن بىردە-ءبىر ناقتى دەرەك تابىلمادى»، - دەگەن انىقتاماسىنا الىپ-قوسار-پىكىرىمىز جوق.
سەبەبى - جوققا جۇيرىك جەتپەيدى. بۇل جالا دا - جالا كۇيىنشە قالدى. ايعاق تابىلمادى، بىراق قىلمىستى ايىپ رەتىندەگى كۇشىن ساقتاپ قالدى. كەرىسىنشە وعان تاعى ءبىر ايىپ قوسىلدى. ول - جۇسىپبەكتىڭ اتىلىپ كەتۋىنە تىكەلەي سەبەپكەر بولعان گولوششەكينگە «جاسالعان قاستاندىق ارەكەتى».
بىراق تا بۇل - تەرگەۋدىڭ ەكىنشى جەلىسىنىڭ ارقاۋى.
(جالعاسى بار)
«اباي-اقپارات»
