Qazaqstan últtyq arnasynda eki kýn boyy kórsetilgen «Abay» filiminen kýtkenim kóp edi... Bolat Ábdilmanov somdaghan Abay rolimen bastalghanyn kórip, «әp-bәrekeldi!» dep qalghanym da ras. Qazaqtyng mandayyna bitken últ ústazy Abay turaly aitu, kino týsiru, shygharma jazu, synau óte ýlken saqtyqty qajet etedi. Elding asygha kýtkeni de úrpaqqa ýlgi bolarlyq jana qyryn tarihy negizderge sýiene otyryp kórsetu ghoy. Múnday tarihy qúndylyq asyghyp, apyl-ghúpyl týsirudi keshirmeydi. Jiyrma jyldan artyq  uaqytyn sarp etip jazghan M.Áuezovtyng «Abay joly» roman-epopeyasy osy kýnge deyin san qyrynan jarqyray kórinip, salmaghyn joghaltpay kele jatyr emes pe?

Aldymen filimning basynda M.Áuezovtyng «Abay joly» romanynyng jelisi boyynsha týsirilgeni turaly aitu kerek edi. «Abay joly» roman-epopeyasy tarihy oqighalargha sýiene otyryp jazylghan kórkem shygharma ekenin aityp jýrmiz. «Abay» filimi de jana qyrynan janasha, shynayy kórinu kerek edi. Bizding búl filimnen  kýtkenimiz, Kenes dәuirining zanynan shygha almaghan M.Áuezovtyng aita almay ketken Abayy men onyng zamanynyng shynayy tarihy beynesin kóru bolatyn. Sәti kelip túrghan tarihy qúndy filimning alghashqy betasharyn 14 jasar Qúnanbaydy Zere әjesi jetektep aparyp Kengirbay biyden bata alatyn oqighadan bastau kerek edi. Býkil kino jelisining kózi sonda túr.

Kino jas Abaydyng mediresedegi kórinisinen bastalady.

Semeydegi 14 medresening ishindegi ózgesheligi – islam men týrki ghylymy әlemine asa ýlken reformatorlyq-jәdittik ilimdi qalyptastyrghan ghúlama Shahabuddin Marjanidyng aghartushylyq baghytyn ústanghan Ahmet-Riza imamnyng erekshe ghylymy sauattylyghyn kórsetu kerek edi. Eskishe kózqaraspen qúran sýrelerin jattamaghan balany úryp-soghu dýmshe moldadardyng isi. Abay onday dýmshe moldalardan oqyghan joq.

Qúnanbay әueli Abaydy Semeydegi Ghabduljappar degen moldagha berip, artynan Ahmet-Riza meshit-mediresesine ghylym jolyn terendete oqytatynyn bilip,  sonda auystyrady. Shamamen 1855-1858 jyldary dәris alghan Abaydyng ýsh jyldyng ishinde shyghys tarihy men filosofiyasyn, birneshe tildi mengergenin kórsetu jón edi. Keyin Abay medresede alghan bilimin esine saqtap, shәkirtteri men balalaryna «bәlen kitaptyng bәlen betinde» dep silteme berip otyrghan.

Qúnanbaydyng obrazy «Abay joly» romanyndaghy qatygez, zorlyqshyl Qúnanbay bolyp kórinedi. Ómirdegi Qúnanbaydyng shynayy beynesin ashu kinonyng basty maqsaty bolu kerek. El arasynda dauly súraq tudyrghan kóptegen pikirlerge jauap ta osy bolar edi.

Alghashqylardyng biri bolyp, qazaq eline bilimning sәulesin taratyp, zamandastarynan oza tughan, adal, shynshyl, batyr, qayratker Qúnanbay  adamdyq pen meyirimge emes - qayshylyqqa, aramzalyqqa qatal boldy. Qúnanbay obrazyn tarihy derekterge sýiene otyryp ashqanda, erding - namysy, serti, batyldyghy, jomarttyghy, últ sýierligi ashylar edi. Ózi meken etken Shynghystaudyng baurayynan «Eski tam» degen mektep ashyp,  qolyna kózi ashyq, sauatty Ghabithan esimdi tatar moldasyn ústap, óz balalarymen birge auyl balalaryn da oqytqany barshagha ayan. Abaydy Semeyge ózi ertip kelip, haziretting qolyna tabystap ketkeni de belgili. Abay medresede tek diny sauatty emes, dýniyening tilin kóp oqyp, aqyndyq baspaldaghy osy jerden bastau alghanyn jetkizu kerek edi. Abaydyng ózi qatarlas shәkirttermen Semey kóshesinde ketip bara jatqanda aidauyldaghy ózbek synshysynyng Abaydy synauyn keltirgende kino jarq ete týser edi. Kóripkel ózbek 13 jasar Abaydyng danalyq bolmysynyng qalyptasqanyn kórgen.

Abaydyng Semey katalashkasyna qamaugha alynuy, ony Saltanattyng qarjy tólep shygharyp aluy, Tinibay ýiinde onasha kezdesui óz ornyn taba almaghan. Zamanynda Abaydyng qoly jetpegen súluy tek Saltanat qana emes. «Ayttym sәlem Qalamqas» әnine arqau bolghan Túrjan súludy kósetkende jogharydaghy әnning de syry ashyla týser edi. Abaydyng jas kýninde qatty qadirles bolghan әielining biri Tana myrzanyng nemere qyzy Túrjan súlu eken. Búl keyin Syban ishindegi Byjy degen ózbekke tiyip ketkende de, Abay әdeyilep baryp amandasyp qaytyp jýrgendigi turaly M.Áuezov shygharmalarynda aitylady.

Abaygha Manas arqyly Semeyge sәlemdeme berip jibergen Dildә emes, Úljan ana. Úljannyng tektiligin asha týsetin tústy útymdy paydalana almaghan.

Abay qamaudan shyghyp eline barghanda Dildәning qarsy aluy, Áygerim men Dildәning arasyndaghy Abaydy sógip, Saltanatty kýndeytin túsy shyndyqqa janaspaydy. «Abay jolyn» tolyq sinirip oqyp, el arasynan obrazgha layyq adamdar izdeu kino qúnyn arta týser edi. Dildә da Abay siyaqty tekti otbasynan shyqqan, Qazybek biyding úrpaghy, arghyn ruynyng bii Alshynbaydyng tughan nemeresi. Abaydy ósekke bola jazghyryp, shәy bermey «toqalynnyng ýiinen ish» deui tekti jerden shyqqan Dildәning aitatyn sózi emes. Abaydyng Áygerimdi kishilikke alugha kelisim berip, jas toqaldyng kelgenine renjimey, qayta baryldaghan juan dausymen:

– Abaydyng kýni-týni aghylyp kelip jatqan kóp qonaghyn kýtem dep әbden silem qatyp edi, endi myna toqaly kýtsin. Balalarymdy ermek qylyp otyra beremin, – dep yrzalyghyn bildiretini bar ghoy. Keler jaz shyqqanda Áygerim Túraghúldy dýniyege әkelip, emshekten shyqqanda, Dildә Áygerimge:

– Bay seniki bolsyn, bala meniki bolsyn, – dep Túraghúldy óz bauryna salyp, bala ghyp alatyny Árham Kәkitayúlynyng esteliginde aitylady. Dala qoghamynda ekinshi qatyn әrdayym «toqal» atanbaghan. «Abay jolynyn» óne boyynan Úljandy Qúnanbay da, qayyn-qaynaghalary da «toqal» dep aitqanyn kezdestire almaysyz. Kemsitushilik dengeyindegi onday atau kóbinese minezi jaysyz, aghayyn-tuys, kórshi-qolangha mazasyz әielderge qatysty qoldanylghan. Áygerim osynday qylyqtarymen «toqal» atansa kerek. Qazaqta ene qartaya kele, kýtimi kelisui ýshin kelinderining arasynan  meyirimdi, úyasy tatu, otbasy berekeli, minezi jaylysyn tandaydy. Qúnanbaydyng tórt әieli ishinen anasy Zere Úljandy qalap, sonyng qolynda bolsa, Úljannyng kýsh-quaty tayghan kezde ony Dildә kýtimine aluy da kóp jaydy anghartsa kerek. Áulet anasy otyrghan ýy qashan da ýlken ýy sanalghan. Yaghni, Abaydyng ýlken ýii – Dildәning shanyraghy.

Abay qora manynda, dalada  eshqashan sopayyp jalghyz jýrmegen.  Ýnemi aldy da, ýii de adamdardan bosamaghan. Dastarhany jiylmaghan, úsaq maldar men iri qara kýnde soyylyp, ózi ýnemi tórde arnayy izdep kelgen qonaqtarmen, aqyn shәkirtterimen mәjilistes bolyp otyrghan. Semeyde ailar boyy qamauda jatyp, elge oralghan Abaydyng kiyiz ýide jalghyz otyruy senimsiz.

M.Áuezov romandaghy kereghar qadamdargha amalsyzdan barady. Óitkeni, 1953 jyly «Kazahstanskaya pravda» gazetinde «burjuaziyashyl roman» dep «Abay jolyn» aiyptaghan ýlken maqala jaryq kóredi. Onda Abaydyng Mekkege bara jatqanda әkesine jol kórsetui, Qúnanbay, Dildә beynesi syngha alynady. Nәtiyjesinde jazushy Qúnanbaydy qatygez, qatal, Abaygha qarsy adam retinde suretteydi. Al Dildә «Abay jolynyn» alghashqy núsqasynda Abaydyng sýiikti әieli retinde berilse, keyin «baydyng qyzy» bolghany ýshin jaghymsyz rólge auystyrylyp, «kedeyding qyzy» Áygerim aldynghy oryngha shyghady. Osynday ózgertuler kitap jaryqqa shyqqannan keyin de  el aqsaqaldarynyng synyna qalady. Qúnanbaydyng shyn beynesin biletin aqsaqaldar arasynda Áuezovke ókpelep, qatty sóz aitqandary da az bolmapty. Alayda, romanda tarihy shyndyqtan tys dýniyeler kóp. Ghalym Túrsyn Júrtbay: «Abay joly» – kórkem shygharma. Biz Abaygha kelgende tarihy shyndyq pen kórkem shyndyqty aiyrbastap aldyq» degen pikiri bar. Sondyqtan «Abay» filimin týsirmes búryn tarihy shyndyq pen kórkem shygharmalardyng ara jigin ajyratyp, kenesip alghandary jón edi.

Qazaq tarihynda Sherbeshnay siezi, Shar sezi, Múqyr, Qonyrkókshe, Qaramola sezi siyaqty birneshe ataugha ie tarihy oqigha býgingi tәuelsiz Qazaqstanda óz baghasyn aluy zandylyq. Sonyng ishinde Sherbashnay siezining orny bólek. Abaygha qastyq niyet oilaytyn adamdar Qaramolagha keletin jandaraldan Abaydy jazalaytyn qattylyqty kýtetini, jandaraldyng Abaydy ózine tikken ýige ertip jýrip, úzaq әngimelesip otyryp  elge «siyezdi jaqsy ótkizinder, úryda aqysy ketkenderding aqysyn әperinder, siyezdi jaqsy ótkizu ýshin Abay siyaqti kisini tóbe by saylanyzdar» deytini tarihy derek boyynsha kórkemdelse әldeqayda qúndy bolar edi. Abay Shar boyynda ýsh kýnning ishinde janyna birneshe adamdy ghana alyp, 100-den artyq baptan túratyn zandy jasaydy. Qaramola siezine arnayy zang erejesi jasalyp, biyler talqysynan 73-i ótedi.

M.Áuezovtyng sanaly týrde kóptegen qúrbandyqqa baryp, Qúnanbaydy jauyz, Maybasardy danghoy, Dildәni qytymyr, ar úyalar is qylghan Qodar men Qamqany jazyqsyz qúrbandar etip kórsetuge tyrysty. Qazaq qoghamynyng kenestik biylikke deyingi kezenin «Abay joly» arqyly ghana tanityn oqyrmangha búlardyng bәrin tәptishtep týsindiruding qajeti joq. Degenmen, romangha sýienip Abay ózi kuә bolmaghan, ýlkenderden estigen Qodar men Qamqa oqighasyn kez kelgen jerge tyqpalay beru kerek emes. Enlik pen Kebek, Qalqaman men Mamyr oqighasyn da Abay ýlkenderden estip ósken. Al, Qúnanbay 1851 jyldan keyin biylikke qaytyp kelgen joq. Agha súltan da, bolys ta bolghan joq.

Birinshiden, Qodar men Qamqa oqighasy ótken 1834-1839 jyldardyng arasynda Abay dýniyege kelgen de joq. Dýniyege kelmegen Abay ol oqighany qalay kóredi? M.Áuezovting ózi: «Abay Qodar-Qamqa oqighasyn estigen boluy mýmkin» dep jazady. Estigenining ózine Áuezov «mýmkin» dep qaraydy. Biraq kóshpeli ómirde, qazaq halqynyng túrmysynda ol oqigha oryn alghan. Tarihy shyndyq ekeni ras. Al kórkem shygharmada ol Abayday keyipkerdi dýr silkindiru ýshin kerek boldy.

Qodar – Qamqa oqighasynan keyingi ýlken oqigha – Músaqúl soghysy. Búl oqigha 1845 jylghy qyrkýiekting 10-16-sy aralyghynda ótken. Ol kezde Abay – әli qyrqynan shyqpaghan bala. Yanushkevich: «Qúnanbay jana tughan balasynyng ishi auyryp, maymen sylatyp jazyp aldy», – dep tamyzdyng 25-terinde jazghan kýndeliginde aitqan. Al, qyrkýiekting ortasynda Músaqúl soghysy kezinde «Qúnanbay aghayyndaryna әldenege shiryghyp, bizben tez qoshtasyp ketip qaldy», – deydi. Ol Qúnanbaydyng Músaqúl soghysyna ketip bara jatqan kezi. Qyrqynan da shyqpaghan Abay qalay eki ortagha elshilikke jýredi?  Romanda búl oqigha da shiryqtyru ýshin qoldanylghan. Osy týsirilimde jiberilgen taghy bir qate – Bójeyge dýre soghyluy. Tarihy oqighada kerisinshe Bójeyding jaqtastary Maybasardy ústap, baylap dýreleydi. Osyny estigen Qúnanbay qarsy shayqasqa shyghyp, Bójeyding adamdaryn soqqygha jyghyp jaralap, is shiynelisedi. Kinoda Bójey men Maybasar qayta-qayta janjaldasa beretinin kórsetkenshe, Bójeyding Maybasargha bolystyq ornyn beretini bar emes pe? Sonda Maybasardyng sodyrlyghy men Bójeyding jaghymdy qyry kóriner edi.

Bójeyding Abaygha bata beretin jeri búl emes, Qúnanbaydyng bala Abaydy Qarqaralygha ertip aparatyn oqighasynda. Abaydy atyna mingizip, attyng jalyn sipap túryp, tekti ana Úljannyng balasyna «ýlkender birde tatu, birde batu bola beredi, Bójeydi kórseng sәleming týzu bolsyn» dep aitatyn sózi bar. Bójey Abaygha batany Qarqaralyda beredi.

Bala Ospannyng ospadar minezi de aqylgha syiymsyz. Abaydyng auyryp jatqan oqighasy arqyly ýsh obrazdy birdey ashar edi. Abaydyng anasy Úljan ýlken, tolyq deneli adam. Óitkeni, Abay auyryp jatqanda Ospan «Oybay baurem!» dep kelgende, Úljan Abaydyng syrqatynyng ýstinde ózin jaman shoshytqan Ospan minezine qatty ashulanady. Ospan jinauly túrghan jýk ýstinde jatyp alyp «Oybay, Abay!» dep dauysyn úlghayta týsedi. Mәtinge sýiensek: «Ospan endi bayqady. Sheshesining ýlken, tolyq denesi qayta qozghala bastady», deydi. Úljannyng deneli ekendigi osy jerden bayqalady.

Ospan men Orazbay oqighasy da dúrys jetkizilmegen. Rulasy Baltabekting 800 bas malyn Orazbay úrlady dep aryz jazdyrghan Ospan, ózining ornyna Kýntudyng bolys saylanu oqighasynda ketken esesin qaytarmaq bolady.  Qiyasbay men Abay arasyndaghy dialogtyng ne týrli tarihy derekteri bar ghoy, oidan qúraghannan әldeqayda senimdi. Bazaraly jolda jalghyz ketip bara jatatyn mýskin emes, Sibirden aidalyp kelgende eli qúrmettep kýtip alghan aq, adal adam.

Qysqasy kórkem filimning kórkemdik jaghy jaqsy bolghanymen Abay zamanynyng tarihy ashylmaghan. Kinoda jýie joq, birese bala Abay, birese eresek Abay, bir jerde Abay zamanynan búryn bolghan Qúnanbay zamany... Kinony osy salada jýrip, Abay jolyn tolyq oqyghandar bolmasa, qarapayym adamdargha mýldem týsiniksiz.  Kino bir mausymda ghana týsirilgen. Abaydyng «Jaz» , «Kýz», «Qys», «Jazghytúry» tórt mausymyn qamtu, Abay shygharmashylyghyn da tolyqtyra týser edi.

Akterlerding basym bóligi teatr akterlerining roliin somdaydy, Abay ómirine qatysty oqighalardy ózderi tolyq boylaryna sindire almaghan, týsinuge óte auyr. Obrazdar ashylmaghan, jatyq emes, kórermenin sendire almaydy.  Filimde Abaydyng auzymen aitylatyn sózderding barlyghy aqyn aitatyn sóz emes, Úly túlghanyng emes, jenil-jelpi, auyzeki aitylady.

Qazaqta qaraly habardy, jolda, esik aldynda qalay bolsa, solay estirtpeydi. Jolda bolsa, arnayy ýige shaqyryp alyp, esik aldynda jýrse ýige kirgizip, auyl aqsaqaldary jinalyp, jónimen estirtedi. Abay Ábishting qazasyn estigende tenselip, qúlap jerge ekpetinen jata qaluy, bir adamnyng qoltyghynan demeuge jaramay qarap túruy tipti aqylgha syiymsyz.

Abay Ábishting qazasynda emes, Maghauiyany jerleuge apara jatqanda moynyna belbeuin salyp alyp arbanyng aldyna týsip jýrip kele jatyp, «arbanyng dóngelegine tiyse, Maghauiyama batady ghoy» deytin óte әserli sózi, Qúanbaydyng ziratynynyng basynda otyryp, «Tәte, meni Maghauiyamnyng artyna qaldyrma,.. » deytinin alsa, kórermenderin dýr silkindirer edi.

Abay Orazbaydyng esigining aldynda emes, Múqyr bolysynda arnayy tigilgen ýide, tórde qonaq bolyp otyrghan jerinen Orazbaydyng sodyrlary arnay izdep kelip esikten aighaylay kiredi. Qamshy siltep tórge úmtylghanda Kókbay men Uayys Abaydyng arqasyna shapandaryn qalqalap qorghap qalady. Árhamnyng aituynsha, Kәkitay sasyp, oyazgha tigilgen ýige qaray jýgire jóneledi.

Kinoda Abaydyng 25 jyl boyy janynda jýrgen Kókbay kórsetilmeydi, Abay ómirinde ýlken orny bar Túraghúl, Aqylbay, Kәkitay, Mýrseyitter, Múqa, Múqametjan, t.b. aqyn shәkirtteri de kórinbeydi.

Áriyne, Abaygha erekshe nazar audarylyp kino týsiruge bet búryp, últ ruhaniyatyna ýles qosylyp jatqanyna quanyshtymyn. Biraq, últ úlyqtaghan úly túlghany tarihy estelikterge sýiene otyryp, elding ertengi qúndylyqtaryna jaraytyn ghúmyry úzaq bolghany dúrys. «Mening atym Qojany» qansha kórseniz de kórginiz kele beredi. Men sonday ghúmyrly kino kýtip edim.

Mening oiymsha «Abay» filimin týsiru ýshin kezen-kezenge bólinip, Abaydyng ósu jolymen birge órilip otyru kerek.  Mening qorjynymda «Bala Abay» , «Aqyn Abay», «Hakim Abay», «Tolyq adam ilimi» dep býgingi zamandy birge qamtityn tórt seriyaly ýlken joba túr. Abaydyng dýniyege kelgen kýninen bastap, ótkenge deyingi býkil ghúmyryn qamtidy. Átten, aqsha joq. Osynday shala-jansar dýniyelerge ketken qarajat shynayy shygharmalargha jetpeydi.  Myqty kinorejisserlar bar bolsa, habarlasynyzdarshy, ýmitsiz shaytan ghana ghoy...

Almahan Múhametqaliqyzy

Astana

Abai.kz