Senat Tóraghasy Mәulen Áshimbaevtyng «Jahandanu dәuirinde últtyq qúndylyqtardy dәripteu – keshendi janghyrudyng negizi» taqyrybyna arnalghan parlamenttik tyndauda sóilegen sózi

Biz býgin últtyq biregeylikti aiqyndaytyn qasterli qúndylyqtarymyz jayynda pikir almasu ýshin jinalyp otyrmyz.

Is-sharagha Parlament deputattary, Premier-Ministrding orynbasary, memlekettik organdardyng basshylary jәne ziyaly qauym ókilderi qatysuda. Ónirlerden biraz azamattar jәne birqatar belgili qayratkerlerimiz beyne baylanys arqyly qosylyp otyr. Sizderge shaqyruymyzdy qabyl alyp, jiynymyzgha qatysugha niyet bildirgenderiniz ýshin alghys aitamyz.

Býgingi Tyndauymyz ózekti jәne manyzdy mәselege arnalyp otyr. Jahandanu dәuirinde últtyq qúndylyqtardy dәripteuding qajettiligi arta týskeni sózsiz.

Preziydentimiz Qasym-Jomart Kemelúly Toqaev «Tәuelsizdik bәrinen qymbat» atty maqalasynda: «Últtyq bolmysymyzdan, tól mәdeniyetimiz ben salt-dәstýrimizden ajyrap qalmau – barlyq órkeniyetter miday aralasqan alasapyranda jútylyp ketpeuding birden bir kepili», – degen edi.

Rasymen, biz qazirgi tanda ónimder men kapitaldar ghana emes, mәdeniyetter, iydeyalar, aqparattar erkin almasatyn kezendemiz. Múnday baylanystar, bir jaghynan, jahandyq yntymaqtastyqqa jol ashuda.

Al, ekinshi jaghynan, әrtýrli yqpaldardyng kóbengine de әserin tiygizip otyrghany jasyryn emes. Múnyng ózi – bizding kýrdeli jәne qarama-qayshy әlemge ayaq basqanymyzdyng kórinisi.

Shyn mәninde, qazir әlem joghary qarqynmen ózgerude. Mýldem jana kommunikasiyalyq infraqúrylym payda boldy. Internet pen әleumettik jeliler qoghamdyq pikirdi qalyptastyratyn negizgi faktorgha ainaldy. Qazirgi tanda әlem boyynsha әleumettik jelilerdi 4 milliardqa juyq adam qoldanady eken.

Osynday auqymdy kommunikasiya jaghdayynda aqparattardyng almasuy bolatyny zandylyq. Jalpy biz – әlemdik qoghamdastyqtyng ajyramas bólshegimiz. Sondyqtan jahandanu prosesin jana shynayylyq dep týsinuimiz kerek. Odan qorghanyp, izolyasiyagha týsuding bolashaghy joq. Sol sebepti, jahandanu beretin jaqsy iygilikterden qúr qalmauymyz kerek.

Sonymen qatar, ózimizge paydaly әlemdik ýrdisterdi tól mazmúnmen bayytudy maqsat tútuymyz qajet. Búl rette biz «jaqsydan ýirenuge, jamannan jiyrenuge» tiyispiz. Ol – ózgening tozyghyn emes, ozyghyn alyp, ony últtyq boyauymyzben bayyta týsu degen sóz.

Taghy bir eskeretin jayt, biz jahandanu prosesine týrli ýrdisterge ilesu ghana emes, ózimizding de ozyq qasiyetterimizdi jәne jetistikterimizdi әlemge tanytu mýmkindigi dep qarauymyz kerek. Halqymyz ghasyrlar boyy ózining qaytalanbas mәdeniyetin, ónerin, salt-dәstýrin qalyptastyrdy. Biz olardy saqtap qana qoymay, әlemdik mәdeniyetting ozyq ýlgilerine ainaldyruymyz kerek. Elbasy bastamasymen qolgha alynghan «Ruhany Janghyru» baghdarlamasy da osynday iydeyalargha taban tireydi. Sondyqtan, jahandanu dәuirinde últtyq kodymyzdy saqtap, últtyq qúndylyqtarymyzdy damytudyng manyzy zor dep bilemiz.

Osy orayda, ol ýshin ne isteu kerek degen súraqtyng ózektiligi arta týsetini anyq. Shyn mәninde, búl baghytta biraz júmys isteldi. Auyz toltyryp aitatyn jetistikterimiz de jetkilikti. Biraq sheshimin tappaghan týitkilder de joq emes. Mine, býgin ózderinizdi osy mәseleler jóninde ashyq pikir almasu ýshin shaqyryp otyrmyz.

Qúrmetti qauym!

Jalpy, tәuelsizdikti nyghaytyp, mәngilik el bolu ýshin qoghamda últtyq qúndylyqtardy dәripteu asa manyzdy. Ol qúndylyqtar últymyzdy daralap qana qoymay, elimizdi damugha da bastaugha tiyis. Osy rette últtyq qúndylyqtardyng ayasy keng ekenin eskeruimiz kerek. Olardyng eng bastysy qasterli tәuelsizdik pen qasiyetti jerimiz ekeni sózsiz. Sebebi, ata-babamyz eldik pen erkindikti ansap, osy úly maqsattyng ayasynda birige bildi. Úlan-ghayyr jerimiz ýshin qasyq qany qalghansha kýresip, ony keler úrpaqqa amanat etip qaldyrdy. Sondyqtan el men jerdi kózimizding qarashyghynday saqtau bәrimizding abyroyly mindetimiz.

Bizding tilimiz, mәdeniyetimiz jәne salt- dәstýrlerimiz de qaytalanbas erekshelikterimiz ekeni anyq. Býgingi tyndau barysynda qatysushylar búl taqyryptargha keninen toqtala jatar. Últtyq qúndylyqtar adamy qúndylyqtardy da qamtityny belgili. Men óz sózimde osy adamy qúndylyqtargha, onyng ishinde úly Abaydyng ósiyetine nazar audarghym keledi.

Jalpy, bizding ómirlik tanymymyzda Abaydyng alatyn orny zor. Úly oishyldyng filosofiyasy últymyzdyng bitim-bolmysyn týgel qamtidy. Sondyqtan qúndylyqtarymyz turaly aitqan kezde Abaydy ainalyp óte almaymyz.

Osy orayda aqynnyng «Tolyq adam» tújyrymdamasyna basa mәn berip, ony ruhany baghdar etip alghanymyz oryndy bolar dep oilaymyz. Búl jayynda Memleket basshysy «Abay jәne HHI ghasyrdaghy Qazaqstan» atty maqalasynda aitqanyn jaqsy bilesizder. Ózderinizge belgili, Abaydyng «Tolyq adamyna» núrly aqyl, jyly jýrek, ystyq qayrat tәn. Osy formulagha sәikes birinshi kezekte qoghamda bilim kulitin qalyptastyruymyz qajet.

Bilim alugha, ony odan әri damytugha degen talpynys adam balasyn ýnemi algha jetelep keledi. Halqymyz ejelden búl mәselege erekshe mәn bergen. Ghylym izdep alys elderge sapar shekken Ál-Farabiyding túlghasy úly dalada bilimge qúshtarlyqtyng erekshe bolghanyn dәleldeydi.

Al, qazirgi zamanda bilimning qajet ekeni aitpasa da týsinikti aqiqatqa ainaldy. Sol sebepti, bizding qoghamda ómir boyy bilim alu daghdysyn negizgi qaghidatqa ainaldyrghanymyz jón. Sonymen birge, ózara senim, janashyrlyq pen jauapkershilik siyaqty qúndylyqtardy keninen dәriptegenimiz abzal. Onyng bәri Abay aitqan jyly jýrekten bastau alady.

Qoghamda senim bolghan jerde adamy qarym-qatynastyng nyghangymen qatar, ekonomika da damidy degen zandylyq bar. Mәselen, Nobeli syilyghynyng laureaty Kennet Errou elding ekonomikalyq artta qaluyn ózara senimning bolmauymen týsindiredi.

Sondyqtan biz adamdardyng bir-birine, memlekettik jәne qoghamdyq instituttargha degen senimin nyghaytugha kýsh saluymyz qajet. Sonday-aq, ózara jauapkershilik qasiyetin de keninen dәriptegen abzal. Búl jauapkershilik janashyrlyqtan bastau alatyny sózsiz. Songhy kezderi ghalymdar naryqtyq ekonomikanyng daghdarysy turaly jii aita bastady. Oghan ózgeden ózin joghary qoi, kez kelgen nәrsege utilitarlyq kózqaras túrghysynan qarau sebep bolyp otyr. Múnday ústanym qala men auyldyn, bay men kedeydin, bilimdi men bilimsizding arasyn alshaqtatyp barady.

Osy rette memleket, qogham, biznes jәne otbasy dengeyinde ózara jauapkershilik úghymyn qalyptastyrghan manyzdy dep esepteymiz. Negizi, janashyrlyq pen jauapkershilik bizding qanymyzgha singen qasiyet dep aita alamyz.

Sebebi, halqymyz әlsizge qorghan, jyghylghangha sýieu, qamyqqangha demeu bolu kerek degen ústanymdy qashanda dәriptegen. Úly Abay ósiyet etken ystyq qayrat kategoriyasyna talap pen enbekqorlyq sekildi qasiyetterdi jatqyzugha bolady. Búlar da últymyzdyng basty qúndylyqtaryna ainalugha tiyis. Qazaq «talapty erge núr jauar» dep tegin aitpaghan. Qazirgidey ashyq bәseke zamanynda talaby biyik jandar ghana jetistikke jetedi. Talap arqyly talant ta jarqyray týsedi. Elimizde oghan mysal jeterlik.

Halqymyz «enbekting nany tәtti» dep adal enbekting qúny qashanda joghary ekenin eske salyp otyrghan. Qiyn da kýrdeli kóshpendi túrmys keshken últymyzdyng әr azamatyn enbek shyndaghan. Erinbey enbek etu – jana zamanda da últtyq ústanymgha, ómirlik maqsatqa ainaluy qajet.

Memleket basshysynyng janghyru baghdaryn keshendi әri jýieli jýrgizu ýshin osynday iydeologiyalyq qúndylyqtardy nyghaytyp aluymyz kerek. Sondyqtan jogharyda atalghan qúndylyqtardy dúrys dәripteu asa manyzdy. Olardy azamattarymyzdyn, әsirese óskeleng úrpaqtyng boyyna siniruding ontayly jolyn tabuymyz qajet. Búl rette negizgi salmaq bilim beru salasyna týsetini sózsiz. Bilim beru oqu baghdarlamasyn týsindirumen ghana shektelmegeni jón. Bizding últtyq tanymda bilim әrdayym tәrbiyemen qatar jýrgen. Sondyqtan bala adamdyq әlippesin ata-anasymen qatar mektepten ýirengeni shart.

Bilim mekemeleri janashyr, adal, jauapty, enbekqor boludy erte jastan balanyng boyyna siniruge tiyis. Sol sebepti, oqu baghdarlamasyna últtyq qúndylyqtardy dәripteu sabaqtaryn qosyp, ony janasha jasaqtau mәselesin qaraghan jón bolar edi.

Býgingi jiynymyzgha Ýkimet mýsheleri qatysyp otyr. Aldaghy uaqytta búl baghyttargha basymdyq beriledi dep senemiz. Sonday-aq, últtyq qúndylyqtarymyzdy dәripteude intelliygensiyanyng alatyn orny erekshe.

Qay zamanda da ziyaly azamattarymyz qogham ýshin baghdar bolghan. Aldynghy agha buyn osy baghyttaghy missiyasyna adaldyq tanytyp, әrdayym últymyzdyng ýni, qorghaushysy bolyp keledi. Sol ýshin olargha alghysymyzdy bildiremiz.

Endigi kezekte, elimizde ziyaly qauymnyng jana buynyn qalyptastyrudy ózekti mәselelerding biri dep esepteymiz. Olar HHI ghasyrda últtyq qúndylyqtardy saqtaushy jәne nasihattaushy boluy shart. Búl baghytta da jýieli júmystar atqaryluy kerek.

Qúrmetti jiyngha qatysushylar!

Býgingi otyrysymyzda osynday oi-pikirlerdi jan-jaqty talqylaugha mýmkindik bolady dep senemiz.

Senat últtyq qúndylyqtardy damytugha tyng serpin beretin oilar men jobalardy qoldaugha dayyn. Qajet jaghdayda, zannamalyq ózgeristerge de bastamashy bolamyz. Osylaysha bәrimiz birlesip, osy baghytta nәtiyjeli enbek etemiz dep senemiz.

Nazar qoyyp tyndaghandarynyz ýshin rahmet.

Mәulen Áshimbaev

Abai.kz