Qazaqtyng shejiresi - qan men sýt tarihy. Jetpis jeti pús­­tysynan jeti atasyna deyin bilgen, ýsh júrtyn - óz júr­ty, naghashy júrty, qayyn júr­tyn tanyghan qazaq balasy qay ghasyrdanda tekti edi. Je­teli edi, kórgendi edi. «Jeti ata­syn bilmegendi jetesiz» dey­di júrt. «Jigitting jaqsy bol­maghy naghashysynan» deydi júrt. «Jamannan jaqsy tua­dy, adam aitsa nanghysyz, jaq­sydan jaman tuady, kýnderding kýni bolghanda bir ayaq asqa al­ghysyz» deydi taghy da. «Kórip alghan kóriktiden, kórmey alghan tekti artyq» deydi.

Osy tekke qatysty qazaq bilmegen, qazaq aitpaghan dýnie bar ma ózi?! Qazaqtyng sezbegeni, týisin­begeni bar ma?! Ákeden atagha, odan әz atagha, odan babagha, odan tektikke, odan tórkinge, odan tú­qiyangha deyin jatqa aitatyn, baladan nemere, shóbere, shóp­shek, óbere, tuajat, jýrejat, jek­jat, júraghat, jamaghatqa deyin birin-biri kórer kózge ta­nityn, órkennen әuletke, odan zәuzatqa, odan jarangha, odan qalys aghayyngha deyingini bata­syna qosqan qazaq balasy kimnen kem edi.

Qazaqtyng shejiresi - qan men sýt tarihy. Jetpis jeti pús­­tysynan jeti atasyna deyin bilgen, ýsh júrtyn - óz júr­ty, naghashy júrty, qayyn júr­tyn tanyghan qazaq balasy qay ghasyrdanda tekti edi. Je­teli edi, kórgendi edi. «Jeti ata­syn bilmegendi jetesiz» dey­di júrt. «Jigitting jaqsy bol­maghy naghashysynan» deydi júrt. «Jamannan jaqsy tua­dy, adam aitsa nanghysyz, jaq­sydan jaman tuady, kýnderding kýni bolghanda bir ayaq asqa al­ghysyz» deydi taghy da. «Kórip alghan kóriktiden, kórmey alghan tekti artyq» deydi.

Osy tekke qatysty qazaq bilmegen, qazaq aitpaghan dýnie bar ma ózi?! Qazaqtyng sezbegeni, týisin­begeni bar ma?! Ákeden atagha, odan әz atagha, odan babagha, odan tektikke, odan tórkinge, odan tú­qiyangha deyin jatqa aitatyn, baladan nemere, shóbere, shóp­shek, óbere, tuajat, jýrejat, jek­jat, júraghat, jamaghatqa deyin birin-biri kórer kózge ta­nityn, órkennen әuletke, odan zәuzatqa, odan jarangha, odan qalys aghayyngha deyingini bata­syna qosqan qazaq balasy kimnen kem edi.

Astanada «Sheshendik óner ortalyghynda» qyzyqty oty­rys ótti. Reseyde, Ekate­rinburg qa­lasynda «Akademiya Rodolo­gii» atty akademiya júmys jasaydy. Múnyng preziydenti - aqyn, professor Valeriy Vasilievich Dokuchaev degen kisi jәne onyng jary, profes­sor Larisa Nikolaevna Doku­chaeva. Osy professorlar Re­sey­ding birneshe qalasynda jәne Qazaqstanda, Ukrainada osy Tektanu mәseleleri boyyn­sha júmys jasaydy. Ózinning tegindi bilu, onyng zandylyq­taryn jaqsy týsinu, ózinning jeke adamy qasiyetterinning artyqshylyqtary men әu­letinning damu-tarau mәselesin úghynu, Tek quatyn qoldana bilu jәne ózinnin, taghy da әu­letinning damuyna ýles qosu, sonday-aq shejire men tekti saqtau men úrpaqqa amanat etu baghytynda әreket etedi. Olar Astanagha keldi. Eki aida bir kelip túrady eken. Kez kelgen nәrse salystyru arqyly ta­nylady emes pe?! Atalghan ma­man­dardyng bir-eki auyz pikirin, kózqarasyn qaghazgha týsirip, kózi qaraqty oqyrmangha úsy­nudy jón sanadyq:

- Úrpaqtan úrpaqqa ne beriledi? Bizding iydeologiyalyq (KSRO) jýie bizge «úrpaqtan úr­paqqa fiziologiyalyq erek­she­likter ghana beriledi, al qalghany jýre qalyptasady» dep ýiretti. Rasynda ol solay ma edi? Mysaly, sizderde, qazaq halqynda tek, ata-baba ruhy, shejire sekildi mәse­leler otbasynda ýiretilip, atadan balagha jýieli, dәstýrli týrde be­rilip, amanat etilip otyrghan. Al Ba­tysta búl tanym basqasha qa­lyp­tasty. Bizding ainalystatyn Tek­tanu (Rodologiya) ilimi bardy jan­ghyrtu, joqty tabudy kózdey­di. Yaghny úrpaqtan úrpaqqa psiho-fiziologiyalyq ereksheliktermen qatar, minez-qúlyq erekshelikteri, әdet-qylyqtar, dýniyetanym men oilau jýiesi, yaghny tәrbie arqyly ghana emes túqym qualau arqyly beriletin barlyq qasiyetter men erekshelikterdi zertteydi. Siz­derding jәne bizding mәdeniyette ata-ana osy genetikalyq erek­she­likterdi jaqsy týsinedi. Al euro­pa­lyq mәdeniyette tek turaly týsinik joq. Olarda tek qana otbasy (femili) úghymy bar. Sondyqtan da biz belgili bir ýderisterge qarsy túryp, últtyq qúndylyqtarymyzda saqtap qalu ýshin jәne onyng artyqshy­lyq­taryn úrpaqqa ýiretu ýshin osy tek mәselesimen ainalysyp, ony «Tektanu» dep atadyq.

Tek turaly ilim. Tektanu aka­demiyasyn qúr­dyq. Sonyng aya­syn­da Halyqara­lyq tek mәdeniyeti mektebining irgeta­syn qaladyq. Mine, 17 jyl boyy osy ilimmen ai­na­lysyp kelemiz. Al bizding aka­demiyanyng Qazaqstangha qyzyghu­shylyghy - qazaq últynda tek mәselesining sýiekke singendiginen tuyndap otyr. Meyli ol últaralyq tәji­riybe almasu bolsyn, meyli ol úr­paqtardy jaqyndastyru bol­syn, biraq múnda biz qazaq ba­la­syna ýirete almaymyz, jay ghana osy ózinde bar artyqshylyqtargha ýiirsek etudi maqsat tútamyz. Nege? Óitkeni búrynghy Kenestik Odaqta ómir sýrgen halyqtardyng revolusiya men Odaq qúlaghangha deyingi tarihy ortaq. Ortaq tarih bizge ortaq mәselelerdi qaldyrdy. Mysaly, repressiya men ashar­shylyq, soghys pen atom bomba­­sy­nyng zardaptary sekildi zúlmat­tar sol kezendegi úrpaqtyng basyn jútyp qana qoyghan joq, odan keyingi ómirge kelgen úrpaqtargha da zardabyn tiygizip otyr. My­saly, býgingi úrpaq óz basynda tuyn­daghan kóptegen aurulardyn, ag­ressiya men depressiyanyn, tú­y­yq­tyq pen oqshaulanudyn, til men dindi úmytu sebepterin, ruh­syzdyq pen tarihy zerdesizdik­ting sebepterin týsine almaydy. Tipti, búlardyng qaydan kelgenin de oi­lanbaydy. Al barlyq mәsele osy tekte jatyr. Ata-baba bo­y­yn­daghy barlyq qiynshylyq­tar men qar­ghystar, kýnәlar men dert­ter úr­paqqa ainalyp kelip so­ghu­da.

Qarapayym ghana mysal kel­tirelik. Eger sizding atanyz 18 ja­synda soghysqa qatysqan bol­sa, sizde dәl sol 18 ben 20 jas ara­ly­ghynda erekshe bir agressiya bo­lady. Sizding qolynyzgha qaru ústaghynyz keledi. Adamdargha de­gen kektenushilik jәne ózgelerdi jau kórushilik sezile bastaydy. Onyng sebebi taghy da sol, sizding atanyzdyng sol jasta sol sezim­derdi keshirgendigi. Tek mәdeniye­tin bilu, dúrys týsinu sizge ta­myrdy sezinudi, kez kelgen mә­se­leni týp-tórkininen qaras­ty­ru­dy ýiretedi. Al tegin joghalt­qan әu­letting úrpaghy ózining otbasyn da joghaltady. Búl - naqty sta­tiys­tikalyq derek. Yaghny repressiya kezinde atanyng aidaugha ketui, yaghny otbasynan ajyrauy, úrpaghynda belgi beredi. Dәl sol atasynyng aidaugha ketken jasynda onyng úrpaghy da otbasynan ketuge beyim keledi. Óitkeni ol onyng týpki se­bebin týsinbeydi. Týsinse, ol soghan qarsy, yaghny qandaghy qasiretke qarsy kýreser edi. Búl bir úrpaqqa dey­in emes, birneshe úrpaqqa deyin, múny sanaly týrde toq­tat­qangha deyin jalghasa beredi. Áu­lettegi bir er adamnyng ketui, bas­qa da sol әuletting er adamdary­nyng ketuine alyp kelip soghady. Yaghny «Ketuge beyimdilik modeli» qalyp­tasady. Sol kezende er adam­­dar ai­daugha ya bolmasa so­ghysqa ket­ken bolsa, býgingi jagh­dayda úrpaq­tyng otbasynan ke­tuine, bel­gili bir isti tastap ke­tuine, tuys­qan­dardan ketuine iyter­meleydi. Tipti, na­sha­qorlyq pen ishimdikke, qylmysqa iyter­me­leydi. Áyteuir bir qalypty nor­madan ketui kerek bolady. Bizde jәne bizding europalyq әriptes­terimizde «Ata-babalar sindromy» degen jana úghym payda boldy. Búl - jogharyda atap ótkenimizdey, ata­lardyng belgili bir uaqytta, bel­gili bir jasynda keshken jagh­dayy úrpaqtar ýshin «syna­maly kezenge» ainalady. Atasy 45 ja­synda ómirden ótse, 45 jas neme­resi ýshin synamaly kezen. Búl nemeresi de sol ja­synda óledi de­gen sóz emes, sol jasta nemere basynda belgili bir qiyndyqtar tuady. Biz júmys jasaytyn kóp­tegen otbasylarda osy jaghday­lardy bayqadyq. Qazaqtarda «mýshel jas» degen úghym bar emes pe, osy mýshelmen atasynyng ba­syna jaghday tughan jas sәikesip jasta, búl tipti qiyn­dyqtar tu­dy­rady. Al óz te­gining arghy-bergi tarihy men әulet basynan ke­shir­gen jagh­dayattardy jetik bilgen adam búlardyng aldyn alugha qa­biletti keledi.

Bizding As­tana qa­lasyndaghy ókilimiz - Áliya Sa­ghymbaeva ai­nalystatyn taghy bir mәsele bar. Ol belsizdik jәne be­deulik mәse­leleri. «Psiholo­giya­lyq bedeulik» degen úghym bar. Ana­nyng nemese er adamnyng tәni sau, biraq ómirge úrpaq alyp kele almaydy. Qa­lay­sha? Múnyng ta­myry terende ja­tyr. Arghy ata-analarda ómirge kel­gen sәbiyding erte shetineui, key­in­gi úrpaq bo­yynda beysanaly týrde ýrey tu­ghyzady. Úrpaq ony týsine al­may­dy. Bylaysha esh qorqynysh joq sekildi, tipti, olar ata-babalar ómirinde bolghan ol qasiretten beyhabar boluy da mýmkin. Biraq qan boyynsha ke­letin ýrey bolady. Sol ýrey men qorqynysh ananyng ómirge bala alyp keluin tejep oty­rady.

Ol taghy da balanyng jy­nysyna qatysty mәselede ma­man. My­saly, onyng angha­ruyn­da, Qú­day­dan úl súrap, qyz tuylghan jagh­­day­da, keyin sol qyz bala ózin kinәli sezinetin bolady. Tipti, «er­kek sho­ralyq» pen «qyz­teke­lik» se­kil­di kýrdeli qúbylys­tar­dyng ózi osyndaydan tuuy ghajap emes. Mә­selen, otbasy qalay qúrylady? Bir әuletting boyynda bar qa­siyet­ter sol qasiyetter joq jәne onyng esesine ózinde joq, biraq basqa әu­lette bar әuletterdi ózine tar­tady. Dәl bir tabighattyng ózin­de­gidey. Sodan keyin eki әulet ara­syn­daghy ýilesim payda bola­dy. Al olay bolmaghan, otbasylar kez­deysoq qúrylghan jaghdayda olar­dan tuylghan úrpaq ata men ana bo­yyndaghy qarama-qayshy­lyq­tardy qabylday almay, qay ja­ghy­na, yaghny óz júrty nemese nagha­shy júrtynyng birine qaray auyp ketedi. Birine ghana auyp ket­ken jaghdayda, ol mindetti týrde ózining ishki qayshylyqtaryna tәueldi bolyp shyghady. Nege de­seniz, oghan kómektese alatyn kýsh - tek quaty qarsy jaqtaghy әu­lette qalyp ketui mýmkin.

Bizde, Reseyde búl Tektanu ilimi, әsirese, otbasylyq dәri­ger­l­er ýshin asa manyzdy bolyp otyr. Medisina qauqarsyz bola­tyn dertterding týbin tanu, onyng payda boluy sebebin týsinuge Tektanu ilimining kómektesken jagh­daylary az emes. Bashqúrt­stan­da «Shejire» atty resmy me­reke bar. Ol jaqtyng dәrigerleri shejireni tanudyng kez kelgen shetin aurulardyng se­bebin biluge kómektesetinin jaqsy biledi. Týr­ki halyqtarynda, әsi­rese, qa­zaq halqynda tek mәse­lesinin, she­ji­rening mynjyl­dyq­targha ketetin tarihy bar. Psiy­ho­logtar men pedagogtar, dәrigerler ýshin osy tek mәselesin janghyrtu, onyng jete tanudyng últ saulyghy ýshin alyp keler paydasy úshan-teniz. Ózining ata tegin biletin úrpaq «Tek quatyn» ózining iygiligine júmsay alady. Árkim óz tegimen maqtanuy kerek.

Erlan JÝNIS

12.04.12.

«Ayqyn» gazeti