قازاقتىڭ شەجىرەسى - قان مەن ءسۇت تاريحى. جەتپىس جەتى پۇس­­تىسىنان جەتى اتاسىنا دەيىن بىلگەن، ءۇش جۇرتىن - ءوز جۇر­تى، ناعاشى جۇرتى، قايىن جۇر­تىن تانىعان قازاق بالاسى قاي عاسىرداندا تەكتى ەدى. جە­تەلى ەدى، كورگەندى ەدى. «جەتى اتا­سىن بىلمەگەندى جەتەسىز» دەي­دى جۇرت. «جىگىتتىڭ جاقسى بول­ماعى ناعاشىسىنان» دەيدى جۇرت. «جاماننان جاقسى تۋا­دى، ادام ايتسا نانعىسىز، جاق­سىدان جامان تۋادى، كۇندەردىڭ كۇنى بولعاندا ءبىر اياق اسقا ال­عىسىز» دەيدى تاعى دا. «كورىپ العان كورىكتىدەن، كورمەي العان تەكتى ارتىق» دەيدى.

وسى تەككە قاتىستى قازاق بىلمەگەن، قازاق ايتپاعان دۇنيە بار ما ءوزى؟! قازاقتىڭ سەزبەگەنى، ءتۇيسىن­بەگەنى بار ما؟! اكەدەن اتاعا، ودان ءاز اتاعا، ودان باباعا، ودان تەكتىككە، ودان توركىنگە، ودان تۇ­قيانعا دەيىن جاتقا ايتاتىن، بالادان نەمەرە، شوبەرە، ءشوپ­شەك، وبەرە، تۋاجات، جۇرەجات، جەك­جات، جۇراعات، جاماعاتقا دەيىن ءبىرىن-ءبىرى كورەر كوزگە تا­نيتىن، وركەننەن اۋلەتكە، ودان زاۋزاتقا، ودان جارانعا، ودان قالىس اعايىنعا دەيىنگىنى باتا­سىنا قوسقان قازاق بالاسى كىمنەن كەم ەدى.

قازاقتىڭ شەجىرەسى - قان مەن ءسۇت تاريحى. جەتپىس جەتى پۇس­­تىسىنان جەتى اتاسىنا دەيىن بىلگەن، ءۇش جۇرتىن - ءوز جۇر­تى، ناعاشى جۇرتى، قايىن جۇر­تىن تانىعان قازاق بالاسى قاي عاسىرداندا تەكتى ەدى. جە­تەلى ەدى، كورگەندى ەدى. «جەتى اتا­سىن بىلمەگەندى جەتەسىز» دەي­دى جۇرت. «جىگىتتىڭ جاقسى بول­ماعى ناعاشىسىنان» دەيدى جۇرت. «جاماننان جاقسى تۋا­دى، ادام ايتسا نانعىسىز، جاق­سىدان جامان تۋادى، كۇندەردىڭ كۇنى بولعاندا ءبىر اياق اسقا ال­عىسىز» دەيدى تاعى دا. «كورىپ العان كورىكتىدەن، كورمەي العان تەكتى ارتىق» دەيدى.

وسى تەككە قاتىستى قازاق بىلمەگەن، قازاق ايتپاعان دۇنيە بار ما ءوزى؟! قازاقتىڭ سەزبەگەنى، ءتۇيسىن­بەگەنى بار ما؟! اكەدەن اتاعا، ودان ءاز اتاعا، ودان باباعا، ودان تەكتىككە، ودان توركىنگە، ودان تۇ­قيانعا دەيىن جاتقا ايتاتىن، بالادان نەمەرە، شوبەرە، ءشوپ­شەك، وبەرە، تۋاجات، جۇرەجات، جەك­جات، جۇراعات، جاماعاتقا دەيىن ءبىرىن-ءبىرى كورەر كوزگە تا­نيتىن، وركەننەن اۋلەتكە، ودان زاۋزاتقا، ودان جارانعا، ودان قالىس اعايىنعا دەيىنگىنى باتا­سىنا قوسقان قازاق بالاسى كىمنەن كەم ەدى.

استانادا «شەشەندىك ونەر ورتالىعىندا» قىزىقتى وتى­رىس ءوتتى. رەسەيدە، ەكاتە­رينبۋرگ قا­لاسىندا «اكادەميا رودولو­گي» اتتى اكادەميا جۇمىس جاسايدى. مۇنىڭ پرەزيدەنتى - اقىن، پروفەسسور ۆالەري ۆاسيلەۆيچ دوكۋچاەۆ دەگەن كىسى جانە ونىڭ جارى، پروفەس­سور لاريسا نيكولاەۆنا دوكۋ­چاەۆا. وسى پروفەسسورلار رە­سەي­دىڭ بىرنەشە قالاسىندا جانە قازاقستاندا، ۋكراينادا وسى تەكتانۋ ماسەلەلەرى بويىن­شا جۇمىس جاسايدى. ءوزىڭنىڭ تەگىڭدى ءبىلۋ، ونىڭ زاڭدىلىق­تارىن جاقسى ءتۇسىنۋ، ءوزىڭنىڭ جەكە ادامي قاسيەتتەرىڭنىڭ ارتىقشىلىقتارى مەن ءاۋ­لەتىڭنىڭ دامۋ-تاراۋ ماسەلەسىن ۇعىنۋ، تەك قۋاتىن قولدانا ءبىلۋ جانە ءوزىڭنىڭ، تاعى دا ءاۋ­لەتىڭنىڭ دامۋىنا ۇلەس قوسۋ، سونداي-اق شەجىرە مەن تەكتى ساقتاۋ مەن ۇرپاققا امانات ەتۋ باعىتىندا ارەكەت ەتەدى. ولار استاناعا كەلدى. ەكى ايدا ءبىر كەلىپ تۇرادى ەكەن. كەز كەلگەن نارسە سالىستىرۋ ارقىلى تا­نىلادى ەمەس پە؟! اتالعان ما­مان­داردىڭ ءبىر-ەكى اۋىز پىكىرىن، كوزقاراسىن قاعازعا ءتۇسىرىپ، كوزى قاراقتى وقىرمانعا ۇسى­نۋدى ءجون سانادىق:

- ۇرپاقتان ۇرپاققا نە بەرىلەدى؟ ءبىزدىڭ يدەولوگيالىق (كسرو) جۇيە بىزگە «ۇرپاقتان ۇر­پاققا فيزيولوگيالىق ەرەك­شە­لىكتەر عانا بەرىلەدى، ال قالعانى جۇرە قالىپتاسادى» دەپ ۇيرەتتى. راسىندا ول سولاي ما ەدى؟ مىسالى، سىزدەردە، قازاق حالقىندا تەك، اتا-بابا رۋحى، شەجىرە سەكىلدى ماسە­لەلەر وتباسىندا ۇيرەتىلىپ، اتادان بالاعا جۇيەلى، ءداستۇرلى تۇردە بە­رىلىپ، امانات ەتىلىپ وتىرعان. ال با­تىستا بۇل تانىم باسقاشا قا­لىپ­تاستى. ءبىزدىڭ اينالىستاتىن تەك­تانۋ (رودولوگيا) ءىلىمى باردى جاڭ­عىرتۋ، جوقتى تابۋدى كوزدەي­دى. ياعني ۇرپاقتان ۇرپاققا پسيحو-فيزيولوگيالىق ەرەكشەلىكتەرمەن قاتار، مىنەز-قۇلىق ەرەكشەلىكتەرى، ادەت-قىلىقتار، دۇنيەتانىم مەن ويلاۋ جۇيەسى، ياعني تاربيە ارقىلى عانا ەمەس تۇقىم قۋالاۋ ارقىلى بەرىلەتىن بارلىق قاسيەتتەر مەن ەرەكشەلىكتەردى زەرتتەيدى. ءسىز­دەردىڭ جانە ءبىزدىڭ مادەنيەتتە اتا-انا وسى گەنەتيكالىق ەرەك­شە­لىكتەردى جاقسى تۇسىنەدى. ال ەۋرو­پا­لىق مادەنيەتتە تەك تۋرالى تۇسىنىك جوق. ولاردا تەك قانا وتباسى (فەميلي) ۇعىمى بار. سوندىقتان دا ءبىز بەلگىلى ءبىر ۇدەرىستەرگە قارسى تۇرىپ، ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىزدا ساقتاپ قالۋ ءۇشىن جانە ونىڭ ارتىقشى­لىق­تارىن ۇرپاققا ۇيرەتۋ ءۇشىن وسى تەك ماسەلەسىمەن اينالىسىپ، ونى «تەكتانۋ» دەپ اتادىق.

تەك تۋرالى ءىلىم. تەكتانۋ اكا­دەمياسىن قۇر­دىق. سونىڭ ايا­سىن­دا حالىقارا­لىق تەك مادەنيەتى مەكتەبىنىڭ ىرگەتا­سىن قالادىق. مىنە، 17 جىل بويى وسى ىلىممەن اي­نا­لىسىپ كەلەمىز. ال ءبىزدىڭ اكا­دەميانىڭ قازاقستانعا قىزىعۋ­شىلىعى - قازاق ۇلتىندا تەك ماسەلەسىنىڭ سۇيەككە سىڭگەندىگىنەن تۋىنداپ وتىر. مەيلى ول ۇلتارالىق ءتاجى­ريبە الماسۋ بولسىن، مەيلى ول ۇر­پاقتاردى جاقىنداستىرۋ بول­سىن، بىراق مۇندا ءبىز قازاق با­لا­سىنا ۇيرەتە المايمىز، جاي عانا وسى وزىندە بار ارتىقشىلىقتارعا ۇيىرسەك ەتۋدى ماقسات تۇتامىز. نەگە؟ ويتكەنى بۇرىنعى كەڭەستىك وداقتا ءومىر سۇرگەن حالىقتاردىڭ رەۆوليۋتسيا مەن وداق قۇلاعانعا دەيىنگى تاريحى ورتاق. ورتاق تاريح بىزگە ورتاق ماسەلەلەردى قالدىردى. مىسالى، رەپرەسسيا مەن اشار­شىلىق، سوعىس پەن اتوم بومبا­­سى­نىڭ زارداپتارى سەكىلدى زۇلمات­تار سول كەزەڭدەگى ۇرپاقتىڭ باسىن جۇتىپ قانا قويعان جوق، ودان كەيىنگى ومىرگە كەلگەن ۇرپاقتارعا دا زاردابىن تيگىزىپ وتىر. مى­سالى، بۇگىنگى ۇرپاق ءوز باسىندا تۋىن­داعان كوپتەگەن اۋرۋلاردىڭ، اگ­رەسسيا مەن دەپرەسسيانىڭ، تۇ­ي­ىق­تىق پەن وقشاۋلانۋدىڭ، ءتىل مەن ءدىندى ۇمىتۋ سەبەپتەرىن، رۋح­سىزدىق پەن تاريحي زەردەسىزدىك­تىڭ سەبەپتەرىن تۇسىنە المايدى. ءتىپتى، بۇلاردىڭ قايدان كەلگەنىن دە وي­لانبايدى. ال بارلىق ماسەلە وسى تەكتە جاتىر. اتا-بابا بو­ي­ىن­داعى بارلىق قيىنشىلىق­تار مەن قار­عىستار، كۇنالار مەن دەرت­تەر ۇر­پاققا اينالىپ كەلىپ سو­عۋ­دا.

قاراپايىم عانا مىسال كەل­تىرەلىك. ەگەر ءسىزدىڭ اتاڭىز 18 جا­سىندا سوعىسقا قاتىسقان بول­سا، سىزدە ءدال سول 18 بەن 20 جاس ارا­لى­عىندا ەرەكشە ءبىر اگرەسسيا بو­لادى. ءسىزدىڭ قولىڭىزعا قارۋ ۇستاعىڭىز كەلەدى. ادامدارعا دە­گەن كەكتەنۋشىلىك جانە وزگەلەردى جاۋ كورۋشىلىك سەزىلە باستايدى. ونىڭ سەبەبى تاعى دا سول، ءسىزدىڭ اتاڭىزدىڭ سول جاستا سول سەزىم­دەردى كەشىرگەندىگى. تەك مادەنيە­تىن ءبىلۋ، دۇرىس ءتۇسىنۋ سىزگە تا­مىردى سەزىنۋدى، كەز كەلگەن ءما­سە­لەنى ءتۇپ-توركىنىنەن قاراس­تى­رۋ­دى ۇيرەتەدى. ال تەگىن جوعالت­قان ءاۋ­لەتتىڭ ۇرپاعى ءوزىنىڭ وتباسىن دا جوعالتادى. بۇل - ناقتى ستا­تيس­تيكالىق دەرەك. ياعني رەپرەسسيا كەزىندە اتانىڭ ايداۋعا كەتۋى، ياعني وتباسىنان اجىراۋى، ۇرپاعىندا بەلگى بەرەدى. ءدال سول اتاسىنىڭ ايداۋعا كەتكەن جاسىندا ونىڭ ۇرپاعى دا وتباسىنان كەتۋگە بەيىم كەلەدى. ويتكەنى ول ونىڭ تۇپكى سە­بەبىن تۇسىنبەيدى. تۇسىنسە، ول سوعان قارسى، ياعني قانداعى قاسىرەتكە قارسى كۇرەسەر ەدى. بۇل ءبىر ۇرپاققا دەي­ىن ەمەس، بىرنەشە ۇرپاققا دەيىن، مۇنى سانالى تۇردە توق­تات­قانعا دەيىن جالعاسا بەرەدى. ءاۋ­لەتتەگى ءبىر ەر ادامنىڭ كەتۋى، باس­قا دا سول اۋلەتتىڭ ەر ادامدارى­نىڭ كەتۋىنە الىپ كەلىپ سوعادى. ياعني «كەتۋگە بەيىمدىلىك مودەلى» قالىپ­تاسادى. سول كەزەڭدە ەر ادام­­دار اي­داۋعا يا بولماسا سو­عىسقا كەت­كەن بولسا، بۇگىنگى جاع­دايدا ۇرپاق­تىڭ وتباسىنان كە­تۋىنە، بەل­گىلى ءبىر ءىستى تاستاپ كە­تۋىنە، تۋىس­قان­داردان كەتۋىنە يتەر­مەلەيدى. ءتىپتى، نا­شا­قورلىق پەن ىشىمدىككە، قىلمىسقا يتەر­مە­لەيدى. ايتەۋىر ءبىر قالىپتى نور­مادان كەتۋى كەرەك بولادى. بىزدە جانە ءبىزدىڭ ەۋروپالىق ارىپتەس­تەرىمىزدە «اتا-بابالار سيندرومى» دەگەن جاڭا ۇعىم پايدا بولدى. بۇل - جوعارىدا اتاپ وتكەنىمىزدەي، اتا­لاردىڭ بەلگىلى ءبىر ۋاقىتتا، بەل­گىلى ءبىر جاسىندا كەشكەن جاع­دايى ۇرپاقتار ءۇشىن «سىنا­مالى كەزەڭگە» اينالادى. اتاسى 45 جا­سىندا ومىردەن وتسە، 45 جاس نەمە­رەسى ءۇشىن سىنامالى كەزەڭ. بۇل نەمەرەسى دە سول جا­سىندا ولەدى دە­گەن ءسوز ەمەس، سول جاستا نەمەرە باسىندا بەلگىلى ءبىر قيىندىقتار تۋادى. ءبىز جۇمىس جاسايتىن كوپ­تەگەن وتباسىلاردا وسى جاعداي­لاردى بايقادىق. قازاقتاردا «مۇشەل جاس» دەگەن ۇعىم بار ەمەس پە، وسى مۇشەلمەن اتاسىنىڭ با­سىنا جاعداي تۋعان جاس سايكەسىپ جاستا، بۇل ءتىپتى قيىن­دىقتار تۋ­دى­رادى. ال ءوز تە­گىنىڭ ارعى-بەرگى تاريحى مەن اۋلەت باسىنان كە­شىر­گەن جاع­داياتتاردى جەتىك بىلگەن ادام بۇلاردىڭ الدىن الۋعا قا­بىلەتتى كەلەدى.

ءبىزدىڭ اس­تانا قا­لاسىنداعى وكىلىمىز - ءاليا سا­عىمباەۆا اي­نالىستاتىن تاعى ءبىر ماسەلە بار. ول بەلسىزدىك جانە بە­دەۋلىك ماسە­لەلەرى. «پسيحولو­گيا­لىق بەدەۋلىك» دەگەن ۇعىم بار. انا­نىڭ نەمەسە ەر ادامنىڭ ءتانى ساۋ، بىراق ومىرگە ۇرپاق الىپ كەلە المايدى. قا­لاي­شا؟ مۇنىڭ تا­مىرى تەرەڭدە جا­تىر. ارعى اتا-انالاردا ومىرگە كەل­گەن ءسابيدىڭ ەرتە شەتىنەۋى، كەي­ىن­گى ۇرپاق بو­يىندا بەيسانالى تۇردە ۇرەي تۋ­عىزادى. ۇرپاق ونى تۇسىنە ال­ماي­دى. بىلايشا ەش قورقىنىش جوق سەكىلدى، ءتىپتى، ولار اتا-بابالار ومىرىندە بولعان ول قاسىرەتتەن بەيحابار بولۋى دا مۇمكىن. بىراق قان بويىنشا كە­لەتىن ۇرەي بولادى. سول ۇرەي مەن قورقىنىش انانىڭ ومىرگە بالا الىپ كەلۋىن تەجەپ وتى­رادى.

ول تاعى دا بالانىڭ جى­نىسىنا قاتىستى ماسەلەدە ما­مان. مى­سالى، ونىڭ اڭعا­رۋىن­دا، قۇ­داي­دان ۇل سۇراپ، قىز تۋىلعان جاع­­داي­دا، كەيىن سول قىز بالا ءوزىن كىنالى سەزىنەتىن بولادى. ءتىپتى، «ەر­كەك شو­رالىق» پەن «قىز­تەكە­لىك» سە­كىل­دى كۇردەلى قۇبىلىس­تار­دىڭ ءوزى وسىندايدان تۋى عاجاپ ەمەس. ءما­سەلەن، وتباسى قالاي قۇرىلادى؟ ءبىر اۋلەتتىڭ بويىندا بار قا­سيەت­تەر سول قاسيەتتەر جوق جانە ونىڭ ەسەسىنە وزىندە جوق، بىراق باسقا ءاۋ­لەتتە بار اۋلەتتەردى وزىنە تار­تادى. ءدال ءبىر تابيعاتتىڭ ءوزىن­دە­گىدەي. سودان كەيىن ەكى اۋلەت ارا­سىن­داعى ۇيلەسىم پايدا بولا­دى. ال ولاي بولماعان، وتباسىلار كەز­دەيسوق قۇرىلعان جاعدايدا ولار­دان تۋىلعان ۇرپاق اتا مەن انا بو­يىنداعى قاراما-قايشى­لىق­تاردى قابىلداي الماي، قاي جا­عى­نا، ياعني ءوز جۇرتى نەمەسە ناعا­شى جۇرتىنىڭ بىرىنە قاراي اۋىپ كەتەدى. بىرىنە عانا اۋىپ كەت­كەن جاعدايدا، ول مىندەتتى تۇردە ءوزىنىڭ ىشكى قايشىلىقتارىنا تاۋەلدى بولىپ شىعادى. نەگە دە­سەڭىز، وعان كومەكتەسە الاتىن كۇش - تەك قۋاتى قارسى جاقتاعى ءاۋ­لەتتە قالىپ كەتۋى مۇمكىن.

بىزدە، رەسەيدە بۇل تەكتانۋ ءىلىمى، اسىرەسە، وتباسىلىق ءدارى­گەر­ل­ەر ءۇشىن اسا ماڭىزدى بولىپ وتىر. مەديتسينا قاۋقارسىز بولا­تىن دەرتتەردىڭ ءتۇبىن تانۋ، ونىڭ پايدا بولۋى سەبەبىن تۇسىنۋگە تەكتانۋ ءىلىمىنىڭ كومەكتەسكەن جاع­دايلارى از ەمەس. باشقۇرت­ستان­دا «شەجىرە» اتتى رەسمي مە­رەكە بار. ول جاقتىڭ دارىگەرلەرى شەجىرەنى تانۋدىڭ كەز كەلگەن شەتىن اۋرۋلاردىڭ سە­بەبىن بىلۋگە كومەكتەسەتىنىن جاقسى بىلەدى. ءتۇر­كى حالىقتارىندا، ءاسى­رەسە، قا­زاق حالقىندا تەك ماسە­لەسىنىڭ، شە­جى­رەنىڭ مىڭجىل­دىق­تارعا كەتەتىن تاريحى بار. پسي­حو­لوگتار مەن پەداگوگتار، دارىگەرلەر ءۇشىن وسى تەك ماسەلەسىن جاڭعىرتۋ، ونىڭ جەتە تانۋدىڭ ۇلت ساۋلىعى ءۇشىن الىپ كەلەر پايداسى ۇشان-تەڭىز. ءوزىنىڭ اتا تەگىن بىلەتىن ۇرپاق «تەك قۋاتىن» ءوزىنىڭ يگىلىگىنە جۇمساي الادى. اركىم ءوز تەگىمەن ماقتانۋى كەرەك.

ەرلان ءجۇنىس

12.04.12.

«ايقىن» گازەتى