Múnay óndiru men eksportqa shygharu qúqyghyn әlemning birneshe transúlttyq kompaniyalaryna berip qoyghan Qazaqstan býginde múnay naryghyna tikeley yqpal ete almay otyr, әri múnay óndiretin elderding kelissózderine de qatysa almaydy. Tereng oilastyrylmaghan qadamdardan, ashyq ekonomika sayasatyna sheksiz jol beruden opyq jep otyrghan jayymyz bar.

1916 jyldary orys jazushysy Konstantin Paustovskiy ózining «Su astyndaghy dauyl» atty enbeginde bylay dep jazyp edi: «Erlik jayly úghymgha ýstirt qaraugha bolmaydy. Kaspiy tenizi ainalasyndaghy mang dalany sharlap jýrip, mening kózim jetkeni mynau: naghyz ghajayyp erlikti múnayshylar jasap jatyr! Múnda múnay ýshin tolassyz kýres jýrude, beynetkesh múnayshylar týnder boyy úiyqtamaydy, ózderi bir qiyrda týie ýstinde kele jatyp óndiristing myndaghan úsaq-týiegin damylsyz oilaydy, olar sharshaghandaryn eleng qylmay, tirshilik ýshin kýresting zilbatpan jýgin ózderimen birge kóterip keledi...».

Biyl Qazaqstanda alghash múnay óndirilgenine 122 jyl tolyp otyr. Al, osy ghasyrdan astam uaqyt ishinde kórazap keshken beynetqor bәdәuiylerding býgingi úrpaghynyng auzy aqqa tiydi dep aita alasyz ba? Osy qazyna-baylyq qazir kimderding qolynda? Ózderining is-tәjiriybesin, bilim-biligin júmsap, býkil ghúmyryn sarp etip, jýzdegen múnay kenishterin ashqan jankeshti qazaq geologtarynyng ornyn býginde shetel investorlary basqan. Olar Qazaqstan múnayyn raqymsyzdyqpen, óte jabayy әdispen óndiredi. Jenil jolmen arzangha týsetin múnaydy alady da, onyng ornyn shala-sharpy toltyrady, al qarajat kerek etetin ilespe gazdy «púl bolmasa, kýl bolsyn» dep órtep jiberedi.

IYә, «Ózenning basyndaghylar su ishedi, ayaghyndaghylar u ishedi» degen maqal dәl bizding býgingi múnay salasyna qaratyp aitylghanday. Tәuelsizdigimizding alghashqy jyldaryndaghy tәjiriybesizdigimizdi, shalaghay kelisimder men solaqay sheshimderimizdi týzeytin kezeng endi keldi. Alayda, «úzyn arqan, keng túsaugha» ýirenip qalghan, әbden kóbensip ketken sheteldik investorlar bizding zannamagha pysqyryp ta qaraytyn emes. Mamandardyng esepteuinshe, әlemde qazir 82 mynnan astam transúlttyq kompaniyalar bar kórinedi jәne olardyng 900 mynday filialy jer sharyn órmekshining torynday shyrmap tastaghan. Bizdegi múnay salasy da osy torgha týsken shybyn tәrizdes. Býginde Batys Qazaqstan, Kaspiy aimaghy jemtikke ýimelegen qaraqústarday sheteldik alpauyt kompaniyalargha tolyp boldy. Bir baspasóz mәslihatynda geologiya-miyneralogiya ghylymdarynyng doktory, «Qazaqoyl» Últtyq múnay kompaniyasynyng búrynghy preziydenti Baltabek Quandyqov: «Qazir Kaspiyding soltýstik-shyghys qayranynan múnay óndiruding qauipsizdigine bir Alladan basqa eshkim kepildik bere almaydy. Múnyng ózi ómir men ólim arasyndaghy kózsiz әreketting biri», ­ degen edi.

Osy teniz tóniregindegi qúrlyqta ógizden qan sorghan taskenedey 4 myng skvajina túr. Soghan qanaghat qylmay, endi teniz qayranyna búrghy salyndy. Qayrangha búrghy salghany eshtene emes, endi dәndegen kompaniya Kaspiy týbin qoparyp, 56 shaqyrymdyq eki kanal qazbaqshy!? Myna soraqylyqqa jol beretin bolsaq, kóp úzamay jer betinde 25 million jyldan beri tolqyp jatqan kógildir Kaspiy tiri maqúlyghy joq óli tenizge ainalmaqshy!

Sheteldik ekonomisterding esepteuinshi, Kaspiy qayranyndaghy múnaydan góri osy akvatoriyadaghy 2,4 trillion dollargha baghalanatyn qara uyldyryq artyq kórinedi! Mine, biz Qúdaytaghalanyng bergen qanshama qazynasyn qúrdymgha jibereyin dep otyrmyz!

Aral auzyn baqaday ashyp, jantәsilim hәlde, Ilening kýretamyryn Qytay baylap tastap, Balqash ta tartyla bastady!

Ár zamanda Qúlzym, Ábeskýn, Hazar dep atalghan kәri Kaspiy suy әbden lastanghany emes pe, Baku qalasy manyndaghy sugha shomylyp jýrgen adamdargha teniz itbalyghy shabuyl jasap, 50 adamdy jaraqattaghan. Búl osy momyn hayuannyng qyrylu, joyylu aldyndaghy songhy búlqynysy bolar ma? Aytsa aitqanday, ana bir jyly Kaspiydegi itbalyqtar topalang tiygendey qyrylyp qaldy. Teniz itbalyghynyng adamgha shabuyly Aqtau qalasyndaghy jaghajayda da qaytalandy. Múnyng ózi teniz suynyng әbden ulanyp bolghanyn Batys elderi anyq bayqap, biraq Kaspiy qoynauyndaghy qyruar baylyqty týp qotara tonap bolghansha osy shyndyqty jergilikti halyqtan jasyra túrudy kózdegen sayasat siyaqty.

Múnyng bәri budjetti tolyqtyru ýshin apatqa kóz júmugha dayyn QR Energetika ministrligi men QR Ekologiya ministrligining ýnsiz kelisimimen oryn aluda. Internet jelisinde qúrylysqa degen narazylyq ótken jyldyng kýzinen beri bayqalady, alayda әli kýnge deyin olardyng tarapynan eshqanday әreket joq.

1998 jyly jazda fransuzdyng ataqty múhit zertteushisi, ekolog Jak Iv Kustonyng komandasy da Kaspiy aidynyn biraz sharlap, basyn shayqap-shayqap, ýnsiz jónderine ketti. Osynyng bәrin oy eleginen ótkize kele, qanyndy qaynatatyn basty pәleket mynau bolyp shyghady: ol ózimizding ymyrashyl ýkimetimiz sheteldik alpauyttargha últtyq baylyghymyzdyng bir bóligin sata otyryp, sonymen qosa jerdi, auany, tabighy qúndylyq-qajettilikterdi, ekologiyany qosa satatyndyghy. Áytpese, «Tenizshevroyl», OKIOK ayaqtaryn bayqap basar edi ghoy.

Qazir júrttyng auzyna ә degende «ekonomika», «materialdyq jaghday» týsedi. Al, osylar kim ýshin jasaluy tiyis? Áriyne, adam ýshin! Býgingi tanda elimizding ekologiyasyn sauyqtyrudyng qúny – 110 milliard AQSh dollary shamasynda. Búl – aqyrzamandy Alla jibermeytindiginin, ony ózimiz qoldan jasaytyndyghymyzdyng aiqyn aighaghy emes pe?

Kezinde D.Mendeleev jerdegi zúlymdyqtargha tiyisinshe jauap qaytaryp otyratyn gharyshta «әlemdik efirdin» bar ekeni turaly egjey-tegjeyli aitqan bolatyn.

Endeshe, tabighat-ananyng asqan sarandyqpen, onsyz da kózi әzer qiyp bergen teniz, ózen, kólderin talan-tarajgha saldyrmay, qorqaulyqpen tonaugha tosqauyl qoyyluy kerek. Qart Kaspiyding florasy men faunasyn saqtap qalu – bәrimizding mindetimiz hәm paryzymyz bolmaq. Eger siz elding ekologiyalyq qauipsizdigine bey-jay qaramasanyz, onda silteme boyynsha ótip, petisiyagha qol qoyynyz ....

Kaspiy týbinen kanal qazu ekologiyalyq apat tudyrmay ma? Sarapshylar ne deydi?

Kaspiyden airylatyn bolsaq, әlem tabighatyna ýlken ziyany tiyedi

Azamathan Ámirtay, «Baytaq-Bolashaq» ekoaliyansynyng tóraghasy:

- Qazir Kaspiyding jaghdayy óte kýrdeli. Óitkeni, osy tenizding Atyrau jaghalauynda Kenes odaghynan qalghan ken oryndary, múnay tartatyn qúrylghylar túr. Onyng astynda múnay tausylghan, biraq onda qúrylghylardyng kóbi qalyp ketti. Onda qalghan tesikten múnay qaldyqtary shyghyp, tenizge jayylyp jatyr. Endi ol tesikti múnay shyqpaytynday etip jauap tastau kerek qoy. Onymen eshkim ainalysyp jatqan joq. Qazir Atyrau jaghalauynyng bәri ulanyp, balyghy qyrylyp jatyr. Býgingi kýni onda qyzyl balyq joqtyng qasy. Endi onyng manynan taghy kanal qazylatyn bolsa, onda ol sol jerding tabighatyna ýlken zardabyn tiygizedi. Múnyng barlyghyn ekologiyalyq úiymdarmen sóilesip, qoghamdyq talqygha salyp, dúrys sheshim shygharugha barynsha yqpal etu kerek. Ókinishke oray, qazir Qazaqstannyng tabighatyna eshkim kónil audarmaytyn boldy.

Býginde taghy Kaspiy manynan taghy ken oryndary qazylyp jatyr. Eger biz Kaspiyden airylatyn bolsaq, әlem tabighatyna ýlken ziyanyn tiygizedi. Búl jerde tek qarajatty oilay beruge bolmaydy. Qazir ol jerden qyruar qarjy tapqanmen, ertengi kýni odan da kóp shyghyngha batamyz. Bizding tiyisti organdar múny oilap otyrghan joq. Múnay oligarhtary tabighatymyzgha ýlken zorlyq-zombylyq jasap otyr. Múny sheshu ýshin halyqaralyq tәuelsiz ekologtardy shaqyryp, qogham belsendilerin qatystyra otyryp, múny sheshuding keshendi joldaryn qarastyruymyz qajet. Eger kerek bolsa, ol jerden múnay shygharu júmystaryn shekteuimiz tiyis. Qosymsha kanal qazyp, ken oryndaryn asha beruding qajeti joq. Ony meylinshe azaytqan dúrys. Atyraugha ekologiyalyq aimaq statusyn berip, keng kólemde qarajat bólip, onyng ekologiyalyq ahualyn jaqsartugha yqpal etken jón. Atyrauda qanshama itbalyq qyrylyp qaldy. Onyng bәri sol óndiris oryndarynyng kesirinen bolyp otyr. Eger búlay kete berse, Kaspiy de Araldyng kýiin keshedi. Biraq oghan biylik bas qatyryp otyrghan joq. Búl tenizden airylsaq, onda әlemge zor ekologiyalyq apat tuatyn bolady.

Kaspiyding astyn qaza beru, búrghylay beru ekologiyalyq apat әkeledi

Maqsat Jaqau, ekolog:

- Bizde ókinishke oray, ekologiyalyq jaghdaygha mәn bermey, ekonomikalyq jaghyna, payda tabugha basymdyq berilip ketti. Negizi qay salada bolmasyn, tepe-tendik saqtaluy tiyis. Ekonomikalyq maqsat-mýddede jasalatyn jobalar ekologiyalyq jaghyna ziyanyn tiygizbeui qajet. Ekologiyalyq ahualgha da mәn berilgeni dúrys. Óitkeni, qazir Kaspiyding jaghdayy mәz emes. Onyng 5 myng sharshy metrden astam aumaghy qúrghap ketti. Araldar men shyghanaqtar payda boldy. Su dengeyi 1,5 metrge tómendedi. Búl – alandatarlyq jaghday. Sondyqtan Kaspiyding astyn qaza beru, búrghylay beru ekologiyalyq apat әkeledi. Onyng bәrin keyin nemen toltyramyz? 30 jyldan beri osy ýlken problemagha ainalyp otyr.

Degenmen qazirgi jaghdayda onday ýlken jobalardy jýzege asyrghanda otandyq qana emes, halyqaralyq ekologtardyng da pikirin eskeru kerek. Sebebi, búl bizding elimizdi tabighatyna ghana emes, kórshi elderding de ekologiyasyna keri әser etetin bolady. Ony eskeretin kәdimgi Kaspiydi paydalanushy kórshi elder ekologtarynyng aitqany mindetti týrde oryndaluy tiyis. Komissiya arqyly baqylaugha alynuy qajet. Halyqaralyq komissiya negizinde bagha berilui tiyis. Sebebi, búl bir ghana memleketting problemasyna ainalmaydy, kórshi elderge de auyr zardap әkeletin bolady.

Sondyqtan búl jerde ekologtardyng dabyly oryndy. Ony eskergen jón. Kez kelgen jobanyng ekonomikalyq jaghyn oilay bermey, ekologiyalyq zardabyn da eskeruimiz tiyis. Sonda tepe-tendik saqtalatyn bolady. Eger tek payda tabudy ghana oilay beretin bolsaq, ertengi kýni onyng ekologiyalyq shyghyny tapqan paydadan әldeqayda asyp ketui mýmkin. Batys, Europa elderi múnday kezde eng birinshi ekologiyalyq jaghyna kóp mәn beredi. Qoghamdyq talqygha salady. Ghylymy bagha beredi. Ol jerdegi landshaft, flora men faunagha keri әseri tolyq eskeriledi. Biz de osyghan keluimiz qajet.

Abai.kz