مۇناي ءوندىرۋ مەن ەكسپورتقا شىعارۋ قۇقىعىن الەمنىڭ بىرنەشە ترانسۇلتتىق كومپانيالارىنا بەرىپ قويعان قازاقستان بۇگىندە مۇناي نارىعىنا تىكەلەي ىقپال ەتە الماي وتىر، ءارى مۇناي وندىرەتىن ەلدەردىڭ كەلىسسوزدەرىنە دە قاتىسا المايدى. تەرەڭ ويلاستىرىلماعان قادامداردان، اشىق ەكونوميكا ساياساتىنا شەكسىز جول بەرۋدەن وپىق جەپ وتىرعان جايىمىز بار.

1916 جىلدارى ورىس جازۋشىسى كونستانتين پاۋستوۆسكي ءوزىنىڭ «سۋ استىنداعى داۋىل» اتتى ەڭبەگىندە بىلاي دەپ جازىپ ەدى: «ەرلىك جايلى ۇعىمعا ءۇستىرت قاراۋعا بولمايدى. كاسپي تەڭىزى اينالاسىنداعى ماڭ دالانى شارلاپ ءجۇرىپ، مەنىڭ كوزىم جەتكەنى مىناۋ: ناعىز عاجايىپ ەرلىكتى مۇنايشىلار جاساپ جاتىر! مۇندا مۇناي ءۇشىن تولاسسىز كۇرەس جۇرۋدە، بەينەتكەش مۇنايشىلار تۇندەر بويى ۇيىقتامايدى، وزدەرى ءبىر قيىردا تۇيە ۇستىندە كەلە جاتىپ ءوندىرىستىڭ مىڭداعان ۇساق-تۇيەگىن دامىلسىز ويلايدى، ولار شارشاعاندارىن ەلەڭ قىلماي، تىرشىلىك ءۇشىن كۇرەستىڭ ءزىلباتپان جۇگىن وزدەرىمەن بىرگە كوتەرىپ كەلەدى...».

بيىل قازاقستاندا العاش مۇناي وندىرىلگەنىنە 122 جىل تولىپ وتىر. ال، وسى عاسىردان استام ۋاقىت ىشىندە كورازاپ كەشكەن بەينەتقور باداۋيلەردىڭ بۇگىنگى ۇرپاعىنىڭ اۋزى اققا ءتيدى دەپ ايتا الاسىز با؟ وسى قازىنا-بايلىق قازىر كىمدەردىڭ قولىندا؟ وزدەرىنىڭ ءىس-تاجىريبەسىن، ءبىلىم-بىلىگىن جۇمساپ، بۇكىل عۇمىرىن سارپ ەتىپ، جۇزدەگەن مۇناي كەنىشتەرىن اشقان جانكەشتى قازاق گەولوگتارىنىڭ ورنىن بۇگىندە شەتەل ينۆەستورلارى باسقان. ولار قازاقستان مۇنايىن راقىمسىزدىقپەن، وتە جابايى ادىسپەن وندىرەدى. جەڭىل جولمەن ارزانعا تۇسەتىن مۇنايدى الادى دا، ونىڭ ورنىن شالا-شارپى تولتىرادى، ال قاراجات كەرەك ەتەتىن ىلەسپە گازدى «پۇل بولماسا، كۇل بولسىن» دەپ ورتەپ جىبەرەدى.

ءيا، «وزەننىڭ باسىنداعىلار سۋ ىشەدى، اياعىنداعىلار ۋ ىشەدى» دەگەن ماقال ءدال ءبىزدىڭ بۇگىنگى مۇناي سالاسىنا قاراتىپ ايتىلعانداي. تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ العاشقى جىلدارىنداعى تاجىريبەسىزدىگىمىزدى، شالاعاي كەلىسىمدەر مەن سولاقاي شەشىمدەرىمىزدى تۇزەيتىن كەزەڭ ەندى كەلدى. الايدا، «ۇزىن ارقان، كەڭ تۇساۋعا» ۇيرەنىپ قالعان، ابدەن كوبەڭسىپ كەتكەن شەتەلدىك ينۆەستورلار ءبىزدىڭ زاڭناماعا پىسقىرىپ تا قارايتىن ەمەس. مامانداردىڭ ەسەپتەۋىنشە، الەمدە قازىر 82 مىڭنان استام ترانسۇلتتىق كومپانيالار بار كورىنەدى جانە ولاردىڭ 900 مىڭداي فيليالى جەر شارىن ورمەكشىنىڭ تورىنداي شىرماپ تاستاعان. بىزدەگى مۇناي سالاسى دا وسى تورعا تۇسكەن شىبىن تارىزدەس. بۇگىندە باتىس قازاقستان، كاسپي ايماعى جەمتىككە ۇيمەلەگەن قاراقۇستارداي شەتەلدىك الپاۋىت كومپانيالارعا تولىپ بولدى. ءبىر ءباسپاسوز ءماسليحاتىندا گەولوگيا-مينەرالوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، «قازاقويل» ۇلتتىق مۇناي كومپانياسىنىڭ بۇرىنعى پرەزيدەنتى بالتابەك قۋاندىقوۆ: «قازىر كاسپيدىڭ سولتۇستىك-شىعىس قايراڭىنان مۇناي ءوندىرۋدىڭ قاۋىپسىزدىگىنە ءبىر اللادان باسقا ەشكىم كەپىلدىك بەرە المايدى. مۇنىڭ ءوزى ءومىر مەن ءولىم اراسىنداعى كوزسىز ارەكەتتىڭ ءبىرى»، ­ دەگەن ەدى.

وسى تەڭىز توڭىرەگىندەگى قۇرلىقتا وگىزدەن قان سورعان تاسكەنەدەي 4 مىڭ سكۆاجينا تۇر. سوعان قاناعات قىلماي، ەندى تەڭىز قايراڭىنا بۇرعى سالىندى. قايراڭعا بۇرعى سالعانى ەشتەڭە ەمەس، ەندى داندەگەن كومپانيا كاسپي ءتۇبىن قوپارىپ، 56 شاقىرىمدىق ەكى كانال قازباقشى!؟ مىنا سوراقىلىققا جول بەرەتىن بولساق، كوپ ۇزاماي جەر بەتىندە 25 ميلليون جىلدان بەرى تولقىپ جاتقان كوگىلدىر كاسپي ءتىرى ماقۇلىعى جوق ءولى تەڭىزگە اينالماقشى!

شەتەلدىك ەكونوميستەردىڭ ەسەپتەۋىنشى، كاسپي قايراڭىنداعى مۇنايدان گورى وسى اكۆاتورياداعى 2,4 تريلليون دوللارعا باعالاناتىن قارا ۋىلدىرىق ارتىق كورىنەدى! مىنە، ءبىز قۇدايتاعالانىڭ بەرگەن قانشاما قازىناسىن قۇردىمعا جىبەرەيىن دەپ وتىرمىز!

ارال اۋزىن باقاداي اشىپ، ءجانتاسىلىم حالدە، ىلەنىڭ كۇرەتامىرىن قىتاي بايلاپ تاستاپ، بالقاش تا تارتىلا باستادى!

ءار زاماندا قۇلزىم، ابەسكۇن، حازار دەپ اتالعان كارى كاسپي سۋى ابدەن لاستانعانى ەمەس پە، باكۋ قالاسى ماڭىنداعى سۋعا شومىلىپ جۇرگەن ادامدارعا تەڭىز يتبالىعى شابۋىل جاساپ، 50 ادامدى جاراقاتتاعان. بۇل وسى مومىن حايۋاننىڭ قىرىلۋ، جويىلۋ الدىنداعى سوڭعى بۇلقىنىسى بولار ما؟ ايتسا ايتقانداي، انا ءبىر جىلى كاسپيدەگى يتبالىقتار توپالاڭ تيگەندەي قىرىلىپ قالدى. تەڭىز يتبالىعىنىڭ ادامعا شابۋىلى اقتاۋ قالاسىنداعى جاعاجايدا دا قايتالاندى. مۇنىڭ ءوزى تەڭىز سۋىنىڭ ابدەن ۋلانىپ بولعانىن باتىس ەلدەرى انىق بايقاپ، بىراق كاسپي قويناۋىنداعى قىرۋار بايلىقتى ءتۇپ قوتارا توناپ بولعانشا وسى شىندىقتى جەرگىلىكتى حالىقتان جاسىرا تۇرۋدى كوزدەگەن ساياسات سياقتى.

مۇنىڭ ءبارى بيۋدجەتتى تولىقتىرۋ ءۇشىن اپاتقا كوز جۇمۋعا دايىن قر ەنەرگەتيكا مينيسترلىگى مەن قر ەكولوگيا مينيسترلىگىنىڭ ءۇنسىز كەلىسىمىمەن ورىن الۋدا. ينتەرنەت جەلىسىندە قۇرىلىسقا دەگەن نارازىلىق وتكەن جىلدىڭ كۇزىنەن بەرى بايقالادى، الايدا ءالى كۇنگە دەيىن ولاردىڭ تاراپىنان ەشقانداي ارەكەت جوق.

1998 جىلى جازدا فرانتسۋزدىڭ اتاقتى مۇحيت زەرتتەۋشىسى، ەكولوگ جاك يۆ كۋستونىڭ كومانداسى دا كاسپي ايدىنىن ءبىراز شارلاپ، باسىن شايقاپ-شايقاپ، ءۇنسىز جوندەرىنە كەتتى. وسىنىڭ ءبارىن وي ەلەگىنەن وتكىزە كەلە، قانىڭدى قايناتاتىن باستى پالەكەت مىناۋ بولىپ شىعادى: ول ءوزىمىزدىڭ ىمىراشىل ۇكىمەتىمىز شەتەلدىك الپاۋىتتارعا ۇلتتىق بايلىعىمىزدىڭ ءبىر بولىگىن ساتا وتىرىپ، سونىمەن قوسا جەردى، اۋانى، تابيعي قۇندىلىق-قاجەتتىلىكتەردى، ەكولوگيانى قوسا ساتاتىندىعى. ايتپەسە، «تەڭىزشەۆرويل»، وكيوك اياقتارىن بايقاپ باسار ەدى عوي.

قازىر جۇرتتىڭ اۋزىنا ءا دەگەندە «ەكونوميكا»، «ماتەريالدىق جاعداي» تۇسەدى. ال، وسىلار كىم ءۇشىن جاسالۋى ءتيىس؟ ارينە، ادام ءۇشىن! بۇگىنگى تاڭدا ەلىمىزدىڭ ەكولوگياسىن ساۋىقتىرۋدىڭ قۇنى – 110 ميلليارد اقش دوللارى شاماسىندا. بۇل – اقىرزاماندى اللا جىبەرمەيتىندىگىنىڭ، ونى ءوزىمىز قولدان جاسايتىندىعىمىزدىڭ ايقىن ايعاعى ەمەس پە؟

كەزىندە د.مەندەلەەۆ جەردەگى زۇلىمدىقتارعا تيىسىنشە جاۋاپ قايتارىپ وتىراتىن عارىشتا «الەمدىك ەفيردىڭ» بار ەكەنى تۋرالى ەگجەي-تەگجەيلى ايتقان بولاتىن.

ەندەشە، تابيعات-انانىڭ اسقان ساراڭدىقپەن، ونسىز دا كوزى ازەر قيىپ بەرگەن تەڭىز، وزەن، كولدەرىن تالان-تاراجعا سالدىرماي، قورقاۋلىقپەن توناۋعا توسقاۋىل قويىلۋى كەرەك. قارت كاسپيدىڭ فلوراسى مەن فاۋناسىن ساقتاپ قالۋ – ءبارىمىزدىڭ مىندەتىمىز ءھام پارىزىمىز بولماق. ەگەر ءسىز ەلدىڭ ەكولوگيالىق قاۋىپسىزدىگىنە بەي-جاي قاراماساڭىز، وندا سىلتەمە بويىنشا ءوتىپ، پەتيتسياعا قول قويىڭىز ....

كاسپي تۇبىنەن كانال قازۋ ەكولوگيالىق اپات تۋدىرماي ما؟ ساراپشىلار نە دەيدى؟

كاسپيدەن ايرىلاتىن بولساق، الەم تابيعاتىنا ۇلكەن زيانى تيەدى

ازاماتحان ءامىرتاي، «بايتاق-بولاشاق» ەكواليانسىنىڭ توراعاسى:

- قازىر كاسپيدىڭ جاعدايى وتە كۇردەلى. ويتكەنى، وسى تەڭىزدىڭ اتىراۋ جاعالاۋىندا كەڭەس وداعىنان قالعان كەن ورىندارى، مۇناي تارتاتىن قۇرىلعىلار تۇر. ونىڭ استىندا مۇناي تاۋسىلعان، بىراق وندا قۇرىلعىلاردىڭ كوبى قالىپ كەتتى. وندا قالعان تەسىكتەن مۇناي قالدىقتارى شىعىپ، تەڭىزگە جايىلىپ جاتىر. ەندى ول تەسىكتى مۇناي شىقپايتىنداي ەتىپ جاۋاپ تاستاۋ كەرەك قوي. ونىمەن ەشكىم اينالىسىپ جاتقان جوق. قازىر اتىراۋ جاعالاۋىنىڭ ءبارى ۋلانىپ، بالىعى قىرىلىپ جاتىر. بۇگىنگى كۇنى وندا قىزىل بالىق جوقتىڭ قاسى. ەندى ونىڭ ماڭىنان تاعى كانال قازىلاتىن بولسا، وندا ول سول جەردىڭ تابيعاتىنا ۇلكەن زاردابىن تيگىزەدى. مۇنىڭ بارلىعىن ەكولوگيالىق ۇيىمدارمەن سويلەسىپ، قوعامدىق تالقىعا سالىپ، دۇرىس شەشىم شىعارۋعا بارىنشا ىقپال ەتۋ كەرەك. وكىنىشكە وراي، قازىر قازاقستاننىڭ تابيعاتىنا ەشكىم كوڭىل اۋدارمايتىن بولدى.

بۇگىندە تاعى كاسپي ماڭىنان تاعى كەن ورىندارى قازىلىپ جاتىر. ەگەر ءبىز كاسپيدەن ايرىلاتىن بولساق، الەم تابيعاتىنا ۇلكەن زيانىن تيگىزەدى. بۇل جەردە تەك قاراجاتتى ويلاي بەرۋگە بولمايدى. قازىر ول جەردەن قىرۋار قارجى تاپقانمەن، ەرتەڭگى كۇنى ودان دا كوپ شىعىنعا باتامىز. ءبىزدىڭ ءتيىستى ورگاندار مۇنى ويلاپ وتىرعان جوق. مۇناي وليگارحتارى تابيعاتىمىزعا ۇلكەن زورلىق-زومبىلىق جاساپ وتىر. مۇنى شەشۋ ءۇشىن حالىقارالىق تاۋەلسىز ەكولوگتاردى شاقىرىپ، قوعام بەلسەندىلەرىن قاتىستىرا وتىرىپ، مۇنى شەشۋدىڭ كەشەندى جولدارىن قاراستىرۋىمىز قاجەت. ەگەر كەرەك بولسا، ول جەردەن مۇناي شىعارۋ جۇمىستارىن شەكتەۋىمىز ءتيىس. قوسىمشا كانال قازىپ، كەن ورىندارىن اشا بەرۋدىڭ قاجەتى جوق. ونى مەيلىنشە ازايتقان دۇرىس. اتىراۋعا ەكولوگيالىق ايماق ستاتۋسىن بەرىپ، كەڭ كولەمدە قاراجات ءبولىپ، ونىڭ ەكولوگيالىق احۋالىن جاقسارتۋعا ىقپال ەتكەن ءجون. اتىراۋدا قانشاما يتبالىق قىرىلىپ قالدى. ونىڭ ءبارى سول ءوندىرىس ورىندارىنىڭ كەسىرىنەن بولىپ وتىر. ەگەر بۇلاي كەتە بەرسە، كاسپي دە ارالدىڭ كۇيىن كەشەدى. بىراق وعان بيلىك باس قاتىرىپ وتىرعان جوق. بۇل تەڭىزدەن ايرىلساق، وندا الەمگە زور ەكولوگيالىق اپات تۋاتىن بولادى.

كاسپيدىڭ استىن قازا بەرۋ، بۇرعىلاي بەرۋ ەكولوگيالىق اپات اكەلەدى

ماقسات جاقاۋ، ەكولوگ:

- بىزدە وكىنىشكە وراي، ەكولوگيالىق جاعدايعا ءمان بەرمەي، ەكونوميكالىق جاعىنا، پايدا تابۋعا باسىمدىق بەرىلىپ كەتتى. نەگىزى قاي سالادا بولماسىن، تەپە-تەڭدىك ساقتالۋى ءتيىس. ەكونوميكالىق ماقسات-مۇددەدە جاسالاتىن جوبالار ەكولوگيالىق جاعىنا زيانىن تيگىزبەۋى قاجەت. ەكولوگيالىق احۋالعا دا ءمان بەرىلگەنى دۇرىس. ويتكەنى، قازىر كاسپيدىڭ جاعدايى ءماز ەمەس. ونىڭ 5 مىڭ شارشى مەتردەن استام اۋماعى قۇرعاپ كەتتى. ارالدار مەن شىعاناقتار پايدا بولدى. سۋ دەڭگەيى 1,5 مەترگە تومەندەدى. بۇل – الاڭداتارلىق جاعداي. سوندىقتان كاسپيدىڭ استىن قازا بەرۋ، بۇرعىلاي بەرۋ ەكولوگيالىق اپات اكەلەدى. ونىڭ ءبارىن كەيىن نەمەن تولتىرامىز؟ 30 جىلدان بەرى وسى ۇلكەن پروبلەماعا اينالىپ وتىر.

دەگەنمەن قازىرگى جاعدايدا ونداي ۇلكەن جوبالاردى جۇزەگە اسىرعاندا وتاندىق قانا ەمەس، حالىقارالىق ەكولوگتاردىڭ دا پىكىرىن ەسكەرۋ كەرەك. سەبەبى، بۇل ءبىزدىڭ ەلىمىزدى تابيعاتىنا عانا ەمەس، كورشى ەلدەردىڭ دە ەكولوگياسىنا كەرى اسەر ەتەتىن بولادى. ونى ەسكەرەتىن كادىمگى كاسپيدى پايدالانۋشى كورشى ەلدەر ەكولوگتارىنىڭ ايتقانى مىندەتتى تۇردە ورىندالۋى ءتيىس. كوميسسيا ارقىلى باقىلاۋعا الىنۋى قاجەت. حالىقارالىق كوميسسيا نەگىزىندە باعا بەرىلۋى ءتيىس. سەبەبى، بۇل ءبىر عانا مەملەكەتتىڭ پروبلەماسىنا اينالمايدى، كورشى ەلدەرگە دە اۋىر زارداپ اكەلەتىن بولادى.

سوندىقتان بۇل جەردە ەكولوگتاردىڭ دابىلى ورىندى. ونى ەسكەرگەن ءجون. كەز كەلگەن جوبانىڭ ەكونوميكالىق جاعىن ويلاي بەرمەي، ەكولوگيالىق زاردابىن دا ەسكەرۋىمىز ءتيىس. سوندا تەپە-تەڭدىك ساقتالاتىن بولادى. ەگەر تەك پايدا تابۋدى عانا ويلاي بەرەتىن بولساق، ەرتەڭگى كۇنى ونىڭ ەكولوگيالىق شىعىنى تاپقان پايدادان الدەقايدا اسىپ كەتۋى مۇمكىن. باتىس، ەۋروپا ەلدەرى مۇنداي كەزدە ەڭ ءبىرىنشى ەكولوگيالىق جاعىنا كوپ ءمان بەرەدى. قوعامدىق تالقىعا سالادى. عىلىمي باعا بەرەدى. ول جەردەگى لاندشافت، فلورا مەن فاۋناعا كەرى اسەرى تولىق ەسكەرىلەدى. ءبىز دە وسىعان كەلۋىمىز قاجەت.

Abai.kz