2005 jyly túnghysh ret qazaqstandyqtar «Forbs» jurnalynyng «mәrtebeli tizimine» endi. Qarapayym halyqtyng túrmysy endi týzele bastaghanda, aidy aspangha shygharyp, ýsh azamatymyz milliarder atandy. «Geroylarymyz» kim desek, evrey Mashkevich, úighyr Shodiyev, ózbek Ibragimov eken. 2006 jyly tizimdi 2,8 mlrd, dollarmen Vladimir Kim kelip tolyqtyrdy. 2007 jyly túnghysh ret qazaqtar resmy týrde milliarderler dep tanyldy. Timur men Dinara Qúlybaevtar (әrqaysysy 2,1 mlrd.-tan) 4,2 mlrd. dollardyng iyesi sanalsa, jetinshi qazaqstandyq, ýshinshi qazaq milliarderi retinde «Qazkommersbanktin» iyesi Núrjan Súbhanberdin (664-oryn, 1,5 mlrd.) «jarqyrap» jýrdi. 2008 jyly taghy bir qandasymyz Bolat Ótemúratov ($1.0 mlrd.) ansauly tizimnen kórindi. 2009 jyly «Sentrkredit bank» diyrektorlar kenesining tóraghasy Baqytjan Bayseyitovting esimi «janalyq» boldy.

2005 jyly túnghysh ret qazaqstandyqtar «Forbs» jurnalynyng «mәrtebeli tizimine» endi. Qarapayym halyqtyng túrmysy endi týzele bastaghanda, aidy aspangha shygharyp, ýsh azamatymyz milliarder atandy. «Geroylarymyz» kim desek, evrey Mashkevich, úighyr Shodiyev, ózbek Ibragimov eken. 2006 jyly tizimdi 2,8 mlrd, dollarmen Vladimir Kim kelip tolyqtyrdy. 2007 jyly túnghysh ret qazaqtar resmy týrde milliarderler dep tanyldy. Timur men Dinara Qúlybaevtar (әrqaysysy 2,1 mlrd.-tan) 4,2 mlrd. dollardyng iyesi sanalsa, jetinshi qazaqstandyq, ýshinshi qazaq milliarderi retinde «Qazkommersbanktin» iyesi Núrjan Súbhanberdin (664-oryn, 1,5 mlrd.) «jarqyrap» jýrdi. 2008 jyly taghy bir qandasymyz Bolat Ótemúratov ($1.0 mlrd.) ansauly tizimnen kórindi. 2009 jyly «Sentrkredit bank» diyrektorlar kenesining tóraghasy Baqytjan Bayseyitovting esimi «janalyq» boldy.

Sol «júldyzdy kýnnen» beri de ýsh jyl ótipti. Osy uaqytqa deyin «Forbsta» tóbe kórsetken toghyz tóremizden 2012 jyly ýsheu ghana qalghan eken. Biyl Vladimir Kim 3,5 mlrd. dollarmen Qazaqstanda №1, býkil әlemde 314-orynda bolsa, Alidjan Ibragimov 2,8 mlrd.-pen әlemde 418-orynda túr. Bolat Ótemúratov 1,5 mlrd. tauyp, 854-oryngha taban tirepti. Sonda basqa bayshykeshterimiz qayda ketti? Ásirese 2005-ten beri milliardtary óspese, kemip kórmegen Mashkevich pen Shodiyevti uayymdap otyrghan shygharsyz. Olargha dәnene kóringen joq, esen-sau jýrip jatyr. Mashkevich myrza Izrailiding oralmany atalsa, Shodiyev bahadýr Beligiyadan bir-aq shyqqan.

Biraq bayda qaybir sýikim bolsyn. Halyqtyng 5 payyzy, yaghny 815 myng adam kedey. Al Qazaqstanda kedey bolu degen - aiyna 7000 tenge tabys tabu degen sóz. Kýnkóris minimumy 17 myng tenge. Endi beyresmy kedeyler sanyn eseptey beriniz. Mysaly, Amerikada milliarder sany artsa, kóshedegi qarapayym azamat quanady. Búl - býkil amerikalyqtardyn, memleketting tabysy bolyp qabyldanady. Óitkeni onda «bai» men «tonau» degen úghymdar bir emes. Halyqty Qazaqstannan milliarder shyqqany qynjyltpaydy ghoy, qúday-au. Olardyng qalay bayyghany qyzyqtyrady da. Óziniz qaranyz: Vladimir Kiym - «Qazaqmys», Patoh Shodiyev - Qazaqstan aluminiyi, Alidjan Ibragimov - «Qazhrom»... Qysqasy, jer baylyghyn sýliktey soryp jatyr. Ata-babamyz aiqasyp jýrip qaldyrghan qara jerding astyndaghy iyen baylyqtyng bәri osy kisilerding qúlqynyna qúiyluda. Qazaqtyng peshenesine jazylghan qazyna qazaqtan shyqqan Ótemúratovtan (tau-ken isi, myrysh óndiru) basqa bir de bir milliarderding múrtyn maylaghan emes. Al sheteldikterge qaranyz. Mysaly, qazir әlemdegi №1 bay meksikalyq Karlos Slim Elu - mediamagnat. Bill Geytstin qalay bayyghanyn óziniz de bilesiz. Amansio Ortega «Zara» atauly belgili kiyim-keshek brendining ainalasynda dәulet jighan. Yaghny tabighat baylyghy men halyqty qanaudan da basqa, «midyng kýshimen» aqsha tabudyng kóptegen joldary bar.

Bizding milliarderlerding tapqan-tayanghanyn qalay júmsaytyny da qyzyq. Ótkende ghana Qazaqstannyng sinagogalarynyng kóptigin maqtap ketken futbolist Yossy Shekeli búl «iygiliktin» «kryshasy» kim ekenin jahangha jar salghan joq. Qazaqstannyng barlyq qalalaryndaghy eng kórikti jerlerge sinagogalardy qos-qostan túrghyzyp tastaghan atymtay jomartynyzdyng aty - Aleksandr Mashkevich. Ózi qúryp, qarjylandyratyn «Euro-Aziyalyq evreyler kongresinin» preziydenti. Búl úiymnyng búrynghy KSRO, Japoniya, Ýndistan, Okeaniya elderi - 28 memlekettegi evreylerding birlestikterin qoldaytynyn aitsa, arghy jaghy týsinikti shyghar. Qazaqstanda qayyrymdylyqqa bir tiyn júmsamaghan Mashkevich myrza britandyq evreyler qoghamyna dәuletinen ayamay-aq jyryp bere saldy. Kezinde «Alty meshit saldym, bir hram saldym» dep maqtanatyn Mashkevich últshyldyghyna baspay, Qazaqstannyng jalpy halqyna jany ashysa, odan da artyq jaqsylyq jasar edi. Al aghamyzdyng Izraili azamattyghyn alyp, tayyp túrghany ózin asyraghan, ósirip, jetildirgen elge degen «alghysy» dep bilersiz. Eng soraqysy, Mashkevich evreyding ortasynda otyryp-aq qazaqtyng bar baylyghyn evreyge taratyp otyr. Qazaqtyng jerine kenedey jabysyp qalyp qoyghan «gruppirovkasyn» aitpaghannyng ózinde.

Al «mashkanyn» qandykóilek dosy Patoh Shodiyev jaqynda ghana әlemdi auzyna qaratty. Sonda qaytti deysiz ghoy, 3 mln. dollargha aidaladaghy japonnyng 104 kimonosyn satyp aldy. Alsyn, japon mәdeniyetine jany ashyp bara jatsa. Biraq sol 3 mln. dollargha qansha qazaqty jarylqap tastaugha bolady? Qansha balany shet elde emdetip, qansha bala-baqsha, mektep salugha bolar edi? Qazaqtyng jerinde ósip-ónip, bayyp-toyyp alghan Patohtyng ony oilaytyn múrshasy joq, Kurshevelide ysqyryp jatyr qazir.

«Altyn trionyn» ýshinshi mýshesi - Alidjan Ibragimov qana Qazaqstandy «qimay» jýr. Osy ýshtikke ENRC korporasiyasy aksiyasynyng 45 payyzy tiyesili (Qazaqstan ýkimetine 20 payyzy ghana). Negizgi salalary - ferrohrom, ferroeritindiler, temir rudasy, glinozem, aluminiy, kómir, elektr energiyasy, mys, kobalit... Korporasiyanyng jyldyq ainalymy - 6 trln. 605 mln. dollar! Jәne qazaqtyng baylyghyna bir qoldy saldy ma, búl korporasiya odan aiyryla qalady dep oilamanyz. Qazaqtyng evrey, úighyr, ózbekke osy jem bolghany - bolghan. Úmytyp barady ekenbiz, byltyr ghana qyzyq boldy. Alidjan-aka Surih kólining jaghasyndaghy at shaptyrugha bolatyn (4 myng sharshy metr) saray satyp alypty. Onda bas súqpaghaly kóp bolsa kerek,  skvoterler (qanghyghan jastar) basyp kiripti. Milliarderding ishtarlyghyn qaramaysyng ba, «endeshe, mә, senderge!» dep, arnayy júmysshylar jaldap, óz sarayynyn, esik-terezesin shaghyp, sanitarlyq qúbyrlarynyng bәrin búzghyzyp tastaghan eken. Endi oilaysyng da. Odan da Qazaqstanda 4 myng sharshy metrlik bir ýy salsa, qansha qazaq jaryp qalar edi?!

Osy ýshtikting jaqyn sybaylasy sanalsa da, eng «dúrysy» Vladimir Kim shyghar. Álgiler siyaqty kórshi memleketterden qonys audarmay, Ontýstik Qazaqstan oblysynyng Myrzakentinde ósken. Bir derek: bir kezde qazaq jerine bosyp kelgen emigranttyng býgingi úrpaghy qazir eng dәuletti ontýstik-koreyalyq kәris («Hyundai Motors» iyesi) Chun Mon Kuden de bay. Qazir ol «Qazaqmys» aksiyasynyng 38 payyzyna iye. Basqa «әriptesterinen» bir ereksheligi, 2002 jyly «Núr Otan» partiyasynyng sayasy kenesine engen. Áyteuir, jol salghan, auruhana men mektep salghan jalghyz milliarder - osy.

Qayyrymdylyq degennen qarapayymdylyq eske týsedi. Mysaly, Uorren Baffetting «altyn erejelerinde»: «Túrmysta neghúrlym qarapayym bol» degen ústanym bar. Joq, bizding oligarhtar óite almaydy. Atatýrikting yahtasynda «euraziyalyqtardyn» (Mashkevich, Ibragimov, Shodiyev) bordeli jasap, abyroyy airanday tógilgeni el esinen ketken joq. «Elding balasyna» qaranyzshy. Amerikalyq milliarderler: filantrop Devid Rokfeller, rejisser Djordj Lukas, CNN kompaniyasynyng negizin qalaushy Ted Terner, Niu-York meri Maykl Blumberg jәne Microsoft-tyng negizin salushylardyng biri Pol Allen dәuletining jartysyn kózining tirisinde-aq qayyrymdylyqqa bóldi. Ol az deseniz, Uorren Baffet mal-mýlkining 99 payyzyn, Bill Geyts 99,8 payyzyn qayyrymdylyqqa múra qylyp qaldyryp jatyr. «Interros» holdingining preziydenti, reseylik milliarder Vladimir Potanin de «Men jinaghan kapital múragerlikpen berilmeu kerek. 10 jyldan keyin ol qayyrymdylyq qorgha audarylady» dedi. Al bizding «nuvorishterden» osynday parasat kýte alamyz ba? Qayyrymdylyq týgili, bar baylyqty qúlqynynan ótkizip jiberip, «Qazaqstannan góri jaqsyraq» elderge boy týzep jatqan joq pa?

Baylyqta últ bolmaydy eken ghoy. Shet elde jýrip jatqan «milliarderlerimizdin» qatarynda «óz» Ótemúratovymyz da bar emes pe. Mәskeude nemese Venada bola qalsanyz, «Rits Karlton» qonaqýiin tandanyz. Óitkeni olardyng iyesi - Bolat Ótemúratov degen bauyrymyz. Ol ózining júldyzdy jolyn 1982 jyly «ngbiyleynyi» gastronomynyng bastyghynan bastaghan. Preziydentting kómekshisi, birneshe  ret is basqarushysy siyaqty qyzmetter atqarady. Endi 2012-ning milliarderler qatarynda jýr...

Aytpaqshy, «neójeli» 6 qyz ben eki úldyng әkesi, әli qyryqtyng qyrqasyndaghy qylpyldap túrghan Núrjan Súbhanberdin kedeylenip qaldy dep otyrghan shygharsyz. Bir jyl búryn ghana «Forbsta» 1,1 mlrd. dollar kapitalymen Qazaqstanda №5, Jer sharynda №1140 dep tanylmap pa edi ol? Az-aq uaqytta «Qazkommersbank» sonsha qúldilap ketkeni me?  Shyndyghynda osy kýnge deyin búl - Qazaqstandaghy №1 kommersiyalyq bank bolyp túr. «Ózindik kapitaly 413,7 mlrd. tenge, al aktivteri 2688,1 mlrd. tenge» deydi biletinder. Al osynau iyen baylyqtyng 9,32 payyzy jalghyz Súbhanberdinge tiyesili. Ózge iri aksionerlerding bәri - úiymdar men memleket (21,26 payyz).

«Forbsta» aty atalghan ekinshi bankiyrimiz - Baqyt Bayseyitov.  «Sentrkrediyt» bankining bastyghy. 2009 jyly «úly tizimge» qosylyp, jighan-tergeni 1 mlrd.-qa jetti. Ózindik kapital 84,8 mlrd., aktivteri 1 224,6 mlrd. tengege baghalanatyn «Sentrkredittin» 25, 1 payyzy Bәkenning qaltasynda túr. Endeshe olardyng bәri (jәne de esimi әli tirkelmegen qansha oligarhymyz) terimshilikpen ainalysyp ketken joq. Qansha bedeldi basylym bolsa da, «Forbs» qoyyn-qonyshtaghynyng bәrin eseptey almaydy. Qúdayshylyghyn aitayyq, Qazaqstanda әl-әzir ýsh-aq milliarder bar degenge senbeymiz.

Onyng bәrin nemenege aityp otyrsyng deysiz ghoy. Bireuding baylyghyn aita bergennen ózing bayyp ketpeysin. Bir jiynda Shyghys Qazaqstan oblysynyng әkimi Berdibek Saparbaev: «Nege bizding Qazaqstanda býkil әlem boyynsha sonshama milliarder bar? Óitkeni Qazaqstanda olardyng óz talanttaryn damytugha mýmkindik bar» depti. Ras sóz ghoy. «Halyqty tonau» degen talant bolsa, onyng ósip-órkendeuine barlyq jaghdaylar jasalghan. Tek qana algha! Sodan keyin ghoy, Mashkevichting «dәuletiniz qansha?» dep súrasa, «milliardtyng artyq-kemi bar ma?» dep, ózeurep jýrgeni... Aytpaqshy, gazetimiz arqyly Aleksandr aghamyzdy qyzynyng úzatyluymen qúttyqtaymyz. Qazaqtyng qazynasy su jana kýieu balanyzdyng qúlqynyna da mayday jagharyna senimimiz kәmil.

«Halyq sózi» gazeti