Osydan biraz uaqyt búryn elimizding ekonomikasyn, әleuetin kóteremiz dep ghylym men ruhaniyat nazardan tys qalyp jatty. Býginde osy olqylyqtyng ornyn toltyru maqsatynda memleket tarapynan ghylymgha degen qamqorlyq kýshengde. Sonyng bir dәleli, kýni keshe bilim jәne ghylym ministri Baqytjan Júmaghúlov biylghy jyly elimizdegi ghylymdy damytugha 49 mlrd tenge qarjy bólingenin aitqan edi. Osy orayda Qazaqstannyng iri qalalary men barlyq aimaqtarynda qazaq ghylymy men tarihyna, ruhaniyatyna qatysty týrli sharalar úiymdastyryluda. Tayauda Almaty qalasynda «Ghylym ordasy» RMK jәne  Qazaqstan músylmandary diny basqarmasy, QR Últtyq Ghylym akademiyasy birlesip, «Qazaq jerining ortaghasyrlyq ghúlamalary jәne olardyng islam órkeniyetindegi orny» atty ghylymiy-tәjiriybelik konferensiya ótkizdi.

Osydan biraz uaqyt búryn elimizding ekonomikasyn, әleuetin kóteremiz dep ghylym men ruhaniyat nazardan tys qalyp jatty. Býginde osy olqylyqtyng ornyn toltyru maqsatynda memleket tarapynan ghylymgha degen qamqorlyq kýshengde. Sonyng bir dәleli, kýni keshe bilim jәne ghylym ministri Baqytjan Júmaghúlov biylghy jyly elimizdegi ghylymdy damytugha 49 mlrd tenge qarjy bólingenin aitqan edi. Osy orayda Qazaqstannyng iri qalalary men barlyq aimaqtarynda qazaq ghylymy men tarihyna, ruhaniyatyna qatysty týrli sharalar úiymdastyryluda. Tayauda Almaty qalasynda «Ghylym ordasy» RMK jәne  Qazaqstan músylmandary diny basqarmasy, QR Últtyq Ghylym akademiyasy birlesip, «Qazaq jerining ortaghasyrlyq ghúlamalary jәne olardyng islam órkeniyetindegi orny» atty ghylymiy-tәjiriybelik konferensiya ótkizdi.

Tarihymyzdaghy keleli taqyrypqa ar­nal­ghan jiyndy «Ghylym ordasy» RMK bas diyrektory Roza Kәribjanova ashty. Odan keyingi kirispe sózding kezegi tiygen QR Últ­tyq ghylym akademiyasynyng pre­ziy­denti, akademik Múrat Júrynov kon­fe­ren­siyanyng qazaq ruhaniyaty ýshin ma­nyz­dy­lyghyn erekshe atap ótti. Akademik M.Júrynov qazirgi zaman ruhaniyatynyn, onyng ishinde ghylym, mәdeniyet, óner, fiy­lo­sofiyanyng qalyptasuyna zor ýles qos­qan ortaghasyrlyq ghalymdardyn, tarihy túl­ghalardyng enbegi úshan-teniz ekenin, olar­dyng shygharmashylyq múrasy tereng zert­teudi qajet etetinin  tilge tiyek etti.  Atal­mysh jiynda bas qosqan ghalymdar, din­tanushylar, tarihshylar orta­gha­syr­lyq ghalymdar turaly, qazaq tarihynyng et­nikalyq mәseleleri jayly, islam ór­keniyeti men týrkiler haqynda óte qy­zyq­ty bayandamalar jasady. 

Kezinde kenestik biylikting dәureni jý­rip túrghan shaqta din mýlde ysyrylyp, ate­istik jýie halyqty óz aidauyna kón­di­ruge tyrysyp baqty. Osyghan bay­la­nysty qoghamnyn, halyqtyn, últtyng damu ta­rihynda dinning orny búrmalaugha úshy­rap, róli tómendetildi. Bolishevikter par­tiyasy halyqqa yqpal ete alatyn óz­de­rine balama kýshterdi moyyndaghan joq. Sondyqtan qoghamda din turaly jan­saq pikirler qalyptasty. Shyn mәninde, kez kelgen últtyng etnos retinde qa­lyp­ta­suynda dinning róli óte joghary. Osydan 1000 jyldan astam uaqyt búryn ata-ba­ba­myz qabyldaghan islam dini últy­myz­dyng mәdeniyeti men ghylymynan, әdebiyeti men túrmys-tirshiliginen kórinis tapqan. Qa­zaq dalasynda tughan talay ghúlama gha­lym­dar әlemdik islam órkeniyetine óte ýl­ken ýles qosty.

Sheyh Ábsattar qajy DERBISÁLI, Qazaqstan músylmandary diny basqarmasynyng Bas mýftiyi:

- Halyq nesimen kýshti? Ózining ru­hy­men, últtyq sanasymen, memleket­ti­ligimen kýshti. Qazaq - Orta Aziya ha­lyq­tarynyng ishinde ózindik orny bar ha­lyq. Men qansha jyldan beri islam ór­keniyetine qazaq topyraghynan shyq­qan ghúlamalardyng qosqan ýlesin zert­tep jýrmin. Osy zertteulerimning nә­tiy­jesinde men qazaq halqynyng iys­lam órkeniyetin bayytqanyn esh ký­mәn­siz aita alamyn. Tipti shetelderde bo­latyn konferensiyalarda da osy oiym­dy ashyq aityp jýrmin. Basqa el­ding ghalymdary «barlyq ortagha­syr­lyq ghúlamalardy qazaq halqy men­shik­tep aldy ghoy» dep te jatady. Biraq búl - dausyz mәsele. Óitkeni ghúla­ma­lardyng kóbi qazaq jerining tumalary eke­ni anyq. Bir ghana әl-Farabiyding ózin alatyn bolsaq, ol - tolyq bir zert­teu institutynyng enbegin at­qar­ghan ghalym. Men osydan biraz uaqyt bú­ryn qazaq jerinde 11 әl-Farabiyding bol­ghanyn jazghanmyn. Býginde әl-Fa­ra­biylerding sany 30-gha jetti. Mýmkin 50 әl-Faraby bolghan shyghar? Osyn­day ghúlamalarymyzdy ghylymy týrde zert­tep, dәleldeuimiz kerek.  Kenes dә­uirinde jazylghan 5 tomdyq ta­riy­hy­myzgha bizding kóptegen ghalymymyz en­bey qalghan. Aldaghy uaqytta ta­riy­hy­myz qayta týgendelip, búghan deyin bey­mәlim bolyp kelgen ghúlama­la­ry­myz oqulyqtargha engizilui tiyis.

Talas OMARBEKOV, tarih ghylymynyng doktory, professor:

- Bizding qazirgi jazylyp jatqan ta­­riy­hymyzgha qoldaudyng bolmay jat­qan sebebi - oghan balama tarihtyng kó­­­beyip ketui. Býginde tariyh­shy­la­ry­myz­dyng aldyndaghy eng auyr jýk - qa­zaq degen halyqtyng qaydan shyq­qan­dy­ghyn zerttep jazu. Eng aldymen, ar­­­ghy týrikterding kim ekenin anyqtap aluy­myz kerek. Osy uaqytqa deyin biz kóp­tegen búrmalanghan tarihty pay­da­lanyp keldik. «Týrik» etnoniymi, «týr­­gesh», «qarahan» ataula­ry  qay­­dan shyqty? Osynday mәsele­lerding basyn ashu ýshin qytay jazba­la­ryn, basqa da derekterdi aq­­ta­­ruy­myz kerek. Bizding tarihymyzda әli kýn­ge deyin «alash» atauynyng qay­dan, qalay shyqqany turaly jóndi de­rek joq. Tәuelsizdik alghannan ke­yingi shyq­qan 5 tomdyqqa nege «alash» ata­uy engi­zilmegen? Múnda búl ataugha bir ghana abzas arnalghan. «Qazaq» sózinen bú­ryn payda bolyp, keyinnen  sino­niy­mine ainalghan «alash» atauy qay­dan shyq­ty? Ózimizdi Alash bala­sy­myz dep atay­myz, biraq búl ataudyng shyghu tegin bil­meymiz. Sonday-aq qa­zaqtyng iri-iri tay­palarynyng atauyn zerttep almay, biz tarihymyzdyng terenine boylay al­maymyz.

Mәmbet QOYGELDI, tarih ghylymynyng doktory, professor:

- Islam dini ortaghasyrlyq kezen­der­de halyqtardyng jana sapagha kóte­ri­luine belgili bir dәrejede әser etti. Din - halyqty tútastyrushy, birikti­ru­shi úiytqy element. Islam dinining qa­zaq dalasynda memlekettilikting qa­lyp­tasuyna yqpaly bolghandyghy dau­syz. Alayda búl mәseleni biz әli de ghylymy túrghydan dәleldeuimiz ke­rek. Ruhany mәselelerge arnalghan osyn­day jiyndar kóp bolu kerek. Son­day-aq múnday konferen­siya­lar­dyng mazmúndy, taghylymdy bolghany jón. Myqty ghalymdardyng zertteu­le­ri, qúndy pikirleri sóz jýzinde qal­may, iske asyrylyp, oqu oryn­da­ryn­da­ghy bilim beru ýrdisinde pay­­­­­dala­nylghany dúrys.

Qazaq halqynyng bastan ótkergen tagh­dy­ry tarih paraghyna әli tolyq jazyla qoy­maghany kópshilikke mәlim. Al bizding ru­hany tarihymyz ózgelerdikinen kóne bol­masa, jas emes. Ghylym әdildikti jaq­sy kóredi. Ghylym halyqqa senim beredi. Son­dyqtan osy jiynda kóterilgen mә­seleler sheshimin tauyp, tarihymyz tý­gen­dele týsse deymiz. Jiynda gha­lym­dardyng tek ortaghasyrlyq ghúlamalardyng ghana emes, keshegi Alash qozghalysynyng qay­ratkerleri turaly qújattyq mate­rial­dardyng tolyq ashyla qoymaghanyna alan­dauly ekenin anghardyq. Endeshe, tarihtyng ashylmaghan paraqtary aldaghy uaqyttyng enshisinde...

Avtor: Aynúr SENBAEVA

«Alash ainasy» gazeti