وسىدان ءبىراز ۋاقىت بۇرىن ەلىمىزدىڭ ەكونوميكاسىن، الەۋەتىن كوتەرەمىز دەپ عىلىم مەن رۋحانيات نازاردان تىس قالىپ جاتتى. بۇگىندە وسى ولقىلىقتىڭ ورنىن تولتىرۋ ماقساتىندا مەملەكەت تاراپىنان عىلىمعا دەگەن قامقورلىق كۇشەيۋدە. سونىڭ ءبىر دالەلى، كۇنى كەشە ءبىلىم جانە عىلىم ءمينيسترى باقىتجان جۇماعۇلوۆ بيىلعى جىلى ەلىمىزدەگى عىلىمدى دامىتۋعا 49 ملرد تەڭگە قارجى بولىنگەنىن ايتقان ەدى. وسى ورايدا قازاقستاننىڭ ءىرى قالالارى مەن بارلىق ايماقتارىندا قازاق عىلىمى مەن تاريحىنا، رۋحانياتىنا قاتىستى ءتۇرلى شارالار ۇيىمداستىرىلۋدا. تاياۋدا الماتى قالاسىندا «عىلىم ورداسى» رمك جانە  قازاقستان مۇسىلماندارى ءدىني باسقارماسى، قر ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسى بىرلەسىپ، «قازاق جەرىنىڭ ورتاعاسىرلىق عۇلامالارى جانە ولاردىڭ يسلام وركەنيەتىندەگى ورنى» اتتى عىلىمي-تاجىريبەلىك كونفەرەنتسيا وتكىزدى.

وسىدان ءبىراز ۋاقىت بۇرىن ەلىمىزدىڭ ەكونوميكاسىن، الەۋەتىن كوتەرەمىز دەپ عىلىم مەن رۋحانيات نازاردان تىس قالىپ جاتتى. بۇگىندە وسى ولقىلىقتىڭ ورنىن تولتىرۋ ماقساتىندا مەملەكەت تاراپىنان عىلىمعا دەگەن قامقورلىق كۇشەيۋدە. سونىڭ ءبىر دالەلى، كۇنى كەشە ءبىلىم جانە عىلىم ءمينيسترى باقىتجان جۇماعۇلوۆ بيىلعى جىلى ەلىمىزدەگى عىلىمدى دامىتۋعا 49 ملرد تەڭگە قارجى بولىنگەنىن ايتقان ەدى. وسى ورايدا قازاقستاننىڭ ءىرى قالالارى مەن بارلىق ايماقتارىندا قازاق عىلىمى مەن تاريحىنا، رۋحانياتىنا قاتىستى ءتۇرلى شارالار ۇيىمداستىرىلۋدا. تاياۋدا الماتى قالاسىندا «عىلىم ورداسى» رمك جانە  قازاقستان مۇسىلماندارى ءدىني باسقارماسى، قر ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسى بىرلەسىپ، «قازاق جەرىنىڭ ورتاعاسىرلىق عۇلامالارى جانە ولاردىڭ يسلام وركەنيەتىندەگى ورنى» اتتى عىلىمي-تاجىريبەلىك كونفەرەنتسيا وتكىزدى.

تاريحىمىزداعى كەلەلى تاقىرىپقا ار­نال­عان جيىندى «عىلىم ورداسى» رمك باس ديرەكتورى روزا كارىبجانوۆا اشتى. ودان كەيىنگى كىرىسپە ءسوزدىڭ كەزەگى تيگەن قر ۇلت­تىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ پرە­زي­دەنتى، اكادەميك مۇرات جۇرىنوۆ كون­فە­رەن­تسيانىڭ قازاق رۋحانياتى ءۇشىن ما­ڭىز­دى­لىعىن ەرەكشە اتاپ ءوتتى. اكادەميك م.جۇرىنوۆ قازىرگى زامان رۋحانياتىنىڭ، ونىڭ ىشىندە عىلىم، مادەنيەت، ونەر، في­لو­سوفيانىڭ قالىپتاسۋىنا زور ۇلەس قوس­قان ورتاعاسىرلىق عالىمداردىڭ، تاريحي تۇل­عالاردىڭ ەڭبەگى ۇشان-تەڭىز ەكەنىن، ولار­دىڭ شىعارماشىلىق مۇراسى تەرەڭ زەرت­تەۋدى قاجەت ەتەتىنىن  تىلگە تيەك ەتتى.  اتال­مىش جيىندا باس قوسقان عالىمدار، ءدىن­تانۋشىلار، تاريحشىلار ورتا­عا­سىر­لىق عالىمدار تۋرالى، قازاق تاريحىنىڭ ەت­نيكالىق ماسەلەلەرى جايلى، يسلام ور­كەنيەتى مەن تۇركىلەر حاقىندا وتە قى­زىق­تى باياندامالار جاسادى. 

كەزىندە كەڭەستىك بيلىكتىڭ داۋرەنى ءجۇ­رىپ تۇرعان شاقتا ءدىن مۇلدە ىسىرىلىپ، اتە­يستىك جۇيە حالىقتى ءوز ايداۋىنا كون­دى­رۋگە تىرىسىپ باقتى. وسىعان باي­لا­نىستى قوعامنىڭ، حالىقتىڭ، ۇلتتىڭ دامۋ تا­ريحىندا ءدىننىڭ ورنى بۇرمالاۋعا ۇشى­راپ، ءرولى تومەندەتىلدى. بولشەۆيكتەر پار­تياسى حالىققا ىقپال ەتە الاتىن وز­دە­رىنە بالاما كۇشتەردى مويىنداعان جوق. سوندىقتان قوعامدا ءدىن تۋرالى جاڭ­ساق پىكىرلەر قالىپتاستى. شىن مانىندە، كەز كەلگەن ۇلتتىڭ ەتنوس رەتىندە قا­لىپ­تا­سۋىندا ءدىننىڭ ءرولى وتە جوعارى. وسىدان 1000 جىلدان استام ۋاقىت بۇرىن اتا-با­با­مىز قابىلداعان يسلام ءدىنى ۇلتى­مىز­دىڭ مادەنيەتى مەن عىلىمىنان، ادەبيەتى مەن تۇرمىس-تىرشىلىگىنەن كورىنىس تاپقان. قا­زاق دالاسىندا تۋعان تالاي عۇلاما عا­لىم­دار الەمدىك يسلام وركەنيەتىنە وتە ۇل­كەن ۇلەس قوستى.

شەيح ءابساتتار قاجى دەربىسالى، قازاقستان مۇسىلماندارى ءدىني باسقارماسىنىڭ باس ءمۇفتيى:

- حالىق نەسىمەن كۇشتى؟ ءوزىنىڭ رۋ­حى­مەن، ۇلتتىق ساناسىمەن، مەملەكەت­تى­لىگىمەن كۇشتى. قازاق - ورتا ازيا حا­لىق­تارىنىڭ ىشىندە وزىندىك ورنى بار حا­لىق. مەن قانشا جىلدان بەرى يسلام ور­كەنيەتىنە قازاق توپىراعىنان شىق­قان عۇلامالاردىڭ قوسقان ۇلەسىن زەرت­تەپ ءجۇرمىن. وسى زەرتتەۋلەرىمنىڭ نا­تي­جەسىندە مەن قازاق حالقىنىڭ يس­لام وركەنيەتىن بايىتقانىن ەش كۇ­مان­سىز ايتا الامىن. ءتىپتى شەتەلدەردە بو­لاتىن كونفەرەنتسيالاردا دا وسى ويىم­دى اشىق ايتىپ ءجۇرمىن. باسقا ەل­دىڭ عالىمدارى «بارلىق ورتاعا­سىر­لىق عۇلامالاردى قازاق حالقى مەن­شىك­تەپ الدى عوي» دەپ تە جاتادى. بىراق بۇل - داۋسىز ماسەلە. ويتكەنى عۇلا­ما­لاردىڭ كوبى قازاق جەرىنىڭ تۋمالارى ەكە­نى انىق. ءبىر عانا ءال-ءفارابيدىڭ ءوزىن الاتىن بولساق، ول - تولىق ءبىر زەرت­تەۋ ينستيتۋتىنىڭ ەڭبەگىن ات­قار­عان عالىم. مەن وسىدان ءبىراز ۋاقىت بۇ­رىن قازاق جەرىندە 11 ءال-ءفارابيدىڭ بول­عانىن جازعانمىن. بۇگىندە ءال-فا­را­بيلەردىڭ سانى 30-عا جەتتى. مۇمكىن 50 ءال-فارابي بولعان شىعار؟ وسىن­داي عۇلامالارىمىزدى عىلىمي تۇردە زەرت­تەپ، دالەلدەۋىمىز كەرەك.  كەڭەس دا­ۋىرىندە جازىلعان 5 تومدىق تا­ري­حى­مىزعا ءبىزدىڭ كوپتەگەن عالىمىمىز ەن­بەي قالعان. الداعى ۋاقىتتا تا­ري­حى­مىز قايتا تۇگەندەلىپ، بۇعان دەيىن بەي­مالىم بولىپ كەلگەن عۇلاما­لا­رى­مىز وقۋلىقتارعا ەنگىزىلۋى ءتيىس.

تالاس وماربەكوۆ، تاريح عىلىمىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور:

- ءبىزدىڭ قازىرگى جازىلىپ جاتقان تا­­ري­حىمىزعا قولداۋدىڭ بولماي جات­قان سەبەبى - وعان بالاما تاريحتىڭ كو­­­بەيىپ كەتۋى. بۇگىندە تاريح­شى­لا­رى­مىز­دىڭ الدىنداعى ەڭ اۋىر جۇك - قا­زاق دەگەن حالىقتىڭ قايدان شىق­قان­دى­عىن زەرتتەپ جازۋ. ەڭ الدىمەن، ار­­­عى تۇرىكتەردىڭ كىم ەكەنىن انىقتاپ الۋى­مىز كەرەك. وسى ۋاقىتقا دەيىن ءبىز كوپ­تەگەن بۇرمالانعان تاريحتى پاي­دا­لانىپ كەلدىك. «تۇرىك» ەتنونيمى، «تۇر­­گەش»، «قاراحان» اتاۋلا­رى  قاي­­دان شىقتى؟ وسىنداي ماسەلە­لەردىڭ باسىن اشۋ ءۇشىن قىتاي جازبا­لا­رىن، باسقا دا دەرەكتەردى اق­­تا­­رۋى­مىز كەرەك. ءبىزدىڭ تاريحىمىزدا ءالى كۇن­گە دەيىن «الاش» اتاۋىنىڭ قاي­دان، قالاي شىققانى تۋرالى ءجوندى دە­رەك جوق. تاۋەلسىزدىك العاننان كە­يىنگى شىق­قان 5 تومدىققا نەگە «الاش» اتا­ۋى ەنگى­زىلمەگەن؟ مۇندا بۇل اتاۋعا ءبىر عانا ابزاتس ارنالعان. «قازاق» سوزىنەن بۇ­رىن پايدا بولىپ، كەيىننەن  سينو­ني­مىنە اينالعان «الاش» اتاۋى قاي­دان شىق­تى؟ ءوزىمىزدى الاش بالا­سى­مىز دەپ اتاي­مىز، بىراق بۇل اتاۋدىڭ شىعۋ تەگىن بىل­مەيمىز. سونداي-اق قا­زاقتىڭ ءىرى-ءىرى تاي­پالارىنىڭ اتاۋىن زەرتتەپ الماي، ءبىز تاريحىمىزدىڭ تەرەڭىنە بويلاي ال­مايمىز.

مامبەت قويگەلدى، تاريح عىلىمىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور:

- يسلام ءدىنى ورتاعاسىرلىق كەزەڭ­دەر­دە حالىقتاردىڭ جاڭا ساپاعا كوتە­رى­لۋىنە بەلگىلى ءبىر دارەجەدە اسەر ەتتى. ءدىن - حالىقتى تۇتاستىرۋشى، بىرىكتى­رۋ­شى ۇيىتقى ەلەمەنت. يسلام ءدىنىنىڭ قا­زاق دالاسىندا مەملەكەتتىلىكتىڭ قا­لىپ­تاسۋىنا ىقپالى بولعاندىعى داۋ­سىز. الايدا بۇل ماسەلەنى ءبىز ءالى دە عىلىمي تۇرعىدان دالەلدەۋىمىز كە­رەك. رۋحاني ماسەلەلەرگە ارنالعان وسىن­داي جيىندار كوپ بولۋ كەرەك. سون­داي-اق مۇنداي كونفەرەن­تسيا­لار­دىڭ مازمۇندى، تاعىلىمدى بولعانى ءجون. مىقتى عالىمداردىڭ زەرتتەۋ­لە­رى، قۇندى پىكىرلەرى ءسوز جۇزىندە قال­ماي، ىسكە اسىرىلىپ، وقۋ ورىن­دا­رىن­دا­عى ءبىلىم بەرۋ ۇردىسىندە پاي­­­­­دالا­نىلعانى دۇرىس.

قازاق حالقىنىڭ باستان وتكەرگەن تاع­دى­رى تاريح پاراعىنا ءالى تولىق جازىلا قوي­ماعانى كوپشىلىككە ءمالىم. ال ءبىزدىڭ رۋ­حاني تاريحىمىز وزگەلەردىكىنەن كونە بول­ماسا، جاس ەمەس. عىلىم ادىلدىكتى جاق­سى كورەدى. عىلىم حالىققا سەنىم بەرەدى. سون­دىقتان وسى جيىندا كوتەرىلگەن ما­سەلەلەر شەشىمىن تاۋىپ، تاريحىمىز تۇ­گەن­دەلە تۇسسە دەيمىز. جيىندا عا­لىم­داردىڭ تەك ورتاعاسىرلىق عۇلامالاردىڭ عانا ەمەس، كەشەگى الاش قوزعالىسىنىڭ قاي­راتكەرلەرى تۋرالى قۇجاتتىق ماتە­ريال­داردىڭ تولىق اشىلا قويماعانىنا الاڭ­داۋلى ەكەنىن اڭعاردىق. ەندەشە، تاريحتىڭ اشىلماعان پاراقتارى الداعى ۋاقىتتىڭ ەنشىسىندە...

اۆتور: اينۇر سەنباەۆا

«الاش ايناسى» گازەتى