«Ayman-Sholpan» jyryndaghy oqighagha kózqaras

«Qyz Jibek» pen «Qozy Kórpesh - Bayan súlu» qazaqtyng ghashyqtyqty, jas­tyqty, batyrlyqty әspettegen әri túr­mys-salt jyrlary bolsa, dәl osy ataqty dastandardan kórkemdik әser­liligi qyl eli qalyspaytyn úzaq hikayaly jyrdyng biri - «Ayman-Sholpan». Tartys­ty oqighagha qúrylghan osynau túrmys-salt jyrynyng qazaq halqyna etjaqyn sýikimdiligi - onda әngimelenetin basty keyipkerlerding bәri birdey derlik kýni keshe ghana ómirde bolghan, halyqtyng jadynda jattalyp qalugha layyqty tarihy túlghalar ekendiginde deu kerek. Mysaly, ashuy qatty batyr, ar-namysyna qúit­tay kireuke týsirmeytin anghal da aduyn, jomart ta kenpeyil, aqkónil әri ór­kó­ki­rek batyr Kótibardyng kónil kýii sәtte qúbylyp, maydanyn oiran eterlik qa­­­pyl túlgha ekeni dastannyng әp degennen-aq alghan baghytyn qapysyz sәtti ústa­­ghanynyng kuәsi. Búl dastan, shyndy­ghyn­da, batyrdyng psihologiyalyq portreti.

«Ayman-Sholpan» jyryndaghy oqighagha kózqaras

«Qyz Jibek» pen «Qozy Kórpesh - Bayan súlu» qazaqtyng ghashyqtyqty, jas­tyqty, batyrlyqty әspettegen әri túr­mys-salt jyrlary bolsa, dәl osy ataqty dastandardan kórkemdik әser­liligi qyl eli qalyspaytyn úzaq hikayaly jyrdyng biri - «Ayman-Sholpan». Tartys­ty oqighagha qúrylghan osynau túrmys-salt jyrynyng qazaq halqyna etjaqyn sýikimdiligi - onda әngimelenetin basty keyipkerlerding bәri birdey derlik kýni keshe ghana ómirde bolghan, halyqtyng jadynda jattalyp qalugha layyqty tarihy túlghalar ekendiginde deu kerek. Mysaly, ashuy qatty batyr, ar-namysyna qúit­tay kireuke týsirmeytin anghal da aduyn, jomart ta kenpeyil, aqkónil әri ór­kó­ki­rek batyr Kótibardyng kónil kýii sәtte qúbylyp, maydanyn oiran eterlik qa­­­pyl túlgha ekeni dastannyng әp degennen-aq alghan baghytyn qapysyz sәtti ústa­­ghanynyng kuәsi. Búl dastan, shyndy­ghyn­da, batyrdyng psihologiyalyq portreti.

Tarihtaghy Kótibar kim? Ol barsha qazaq halqyna belgili batyr, azattyq ýshin býkil ómirin sarp etken halyq kó­semi Syrymnyng ýzengiles inisi, kóte­ri­liste qol bastaushy mynbasy. 1785 jyly Syrym batyr Núraly han biyligi men Resey imperiyasyna qarsy shyqqanda, oghan 750 sarbazben kelip qosylghan osy jas batyr Kótibar bolatyn. Onyng soghy­synyng kóbi qúiynday soghyp, es jighyz­bay jaypap ketetin alamandyqpen ótti. Alamandyq degenimiz - bizding dәuirdegi partizandyq soghystyng dәuirge say bir týri. Kótibar Syrym batyr qozghalysy jenilis tauyp, halyq kósemi han-súl­tan­dar men patsha ýkimetining qysymyna tótep bere almay, 40 shaqty serigimen Hiuagha qaray aughan song shaghyn qolmen Elek qorghanyna mezgil-mezgil soqqy berumen bolghan. Hiua jerinde jýrgen kósemi qastandyqqa úshyrap, topyraq sol jaqtan búiyrghasyn azattyq qozgha­lysyn úiymdastyratyn eshkim shyqpay, halyq kóp uaqytqa deyin úsaq-úlan, tiyip-qashu siyaqty shabuyldar arqyly Resey imperiyasynyng әskerining qazaq jerine ishkeriley ilgeri basuyn bógeymiz dep eseptegen. Búl HIH ghasyrdyng basy edi. Osy kezdegi Qarasaqal, Dәuimshar, Óten, Narymbay, Tóremúrat batyrlar­dyng sauda keruenderine, jer ólsheushi zemlemerlerge, әskery barlaushylargha tiyisip, dýniye-mýlikterin qiratyp ketui, keyde birli-jarym tútqyn aluy sol Kótibar batyr kәsip etken alamandyq bolatyn.

Áriyne, Kótibar siyaqty iri qimyl­dyn, ýlken maqsattyng adamyn múnday úsaq әreket qanaghattandyra almady. Ol batyr bolghanmen, aldy-artyn boljap auqymdy qimyl jasaugha ózining Syrym batyrday iri úiymdastyrushylyghy joq ekenin andady. Sondyqtan, Qazaq elining shekarasyna kýn sayyn ekpindey enip, jýrgen jolyna qamaldar men qorghanys shepterin ornata bastaghan Resey impe­riyasynyng qadamdarynan seskenip, ishtey ashu-yzasy molaysa da, endigi jerde jer qayysqan qol jinap soghysugha batyly barmaytyn edi. Osynyng ózi elining azat­tyghy ýshin kýresuge tiyis batyrdyng ómir­lik maqsatyn tyghyryqqa tiregen qasiret bolatyn.

Men búl dastandy alghash ret 6-7 jas­ta latynsha basylghan kitaptan oqy­gha­nym esimde. Ýsh ata jerden qosylatyn Saymaghanbet Satypaldy balasy deytin atamyz sol kitapty maghan ejiktetip oqy­tushy edi. Tyndap otyryp Kótibar batyr­dyng qimylyna, aitqan sózine, iri minezine sýisinetin әri kýletin. Esimdi tolyq bilip, ekinshi, ýshinshi klasty oqy bastaghanda atama súraghym kóbeygen. Sonda birinshi súraghym: «Kótibar batyrdy jyrlaghan kisi nege mysqyldap mazaq etedi? Kýlki-әjua etedi?» «Áy, balam, súraghyng dúrys. Búl úzaq jyrdy Kótibar batyrdyng naghashy júrty men qayyn júrtynyng jyraulary shygharghan», dep esinde jýrgen birneshe adamdardyng attaryn ataushy edi. Ózi Álimning shektisi ishindegi qabaq atalyghynan qyz alghan kýieu retinde qayyn júrty qabaqtardy maqtanysh ete sóileytin.

«Ayman-Sholpan» jyryn keybir tarihty onsha bilmeytin, qazaq halqynyng dәstýr-saltyna oisha boylamaytyn jazghyshtar: «Segiz seri jyrlaghan. Onyng Kótibar batyrdyng obrazyn sheber ashuy, oqighasynyng kórkem boluy sodan», degen joramaldy aitumen bolghany belgili. Múnday salmaqsyz sózdi aitu ýshin qazaqtyng dәstýr-saltyn qúrmetteu túr­syn, ony әjuә-kýlkige, syqaqqa ainal­dyrudyng qanday jaghdayda jarasymdy bolatynyn ajyrata bilmeytindikten bay­qatsa kerek. Segiz seri Bahramúly, ony zertteushilerding jazghany boyynsha, 1818 jyly tughan. Al Kótibar batyr 1833 jyly kýzding qara suyghynda Jaghal­bayly Janqasqa batyrdyng qysqy qys­tauyna jaqyn manda óltirilgen. Búryn jalghyz jýrmeytin qart batyr búl joly jylqysyn syrttay barlap qaytqysy kelipti deydi. Kótibar batyrdy kózden tasa etpeytin patsha ýkimetining jandayshaptary onyng qapysyn tapqan.

Osynday tarihty bile túra «Ayman-Sholpannyn» Kótibar batyrdyng kózi tiri, danq-abyroyy dәuirlep túrghanda shygharylghanymen sanaspay, batyrdy dastanda әrqily әzil-әjuagha, kýlkige, tipti ashy synaqqa tanatyn jyrdyng ol mar­qúm bolghasyn tughan degenge sayghany qa­zaqtyng salt-dәstýrin jete bilmeu nemese syilamau, әdeyi jalghandyqqa baru degen sóz. Tura aitqanda - paryqsyzdyq».

Shyn mәninde, osy dastan qay jyly tuyp edi? Oghan qanday dәlel bar? Tuyndyny jyrlaushylar tarihy oqighagha nazar audaryp pa? Osy saualgha jauapty biz dastannyng ózinen tabamyz.

Kezi edi kýni ótken ýlken soghys,

Maman bay Torghay boyyn

qylghan qonys.

Jaylauy el shektining Edil, Jayyq,

Qaraghan Orynborgha jýz otyz bolys...

Dastan osylay bastalady. «Batyrlar jyry. 1 tom. Ýshinshi basyluy. Qazaq­tyng memlekettik kórkem әdebiyet baspasy. Almaty-1963».

Soghys turaly berilgen anyqtamada: «Múnda qay soghystyng aitylyp otyr­gha­ny belgisiz. Tegi Isatay bastaghan halyq kóterilisin aityp otyruy mýmkin», dep boljam jasalghan. Búl boljamnyng dú­rys emestigine Kótibardyng 1837-1838 jyldary ómirde joq ekendigi anyq dәlel. Al әldeqashan marqúm bolghan batyr Ayman-Sholpan oqighasyna qatysty­ryla jyrlanghan desek, onyng Arystan batyr siyaqty inisi men Eset, Beket batyrlar sekildi balalary, artynda qalghan aghayyn-tumalary aruaqqa ainal­ghan batyrdy әjua-mysqylgha, kýlkige, keyde oiyn-qaljyngha tanatyn jyrgha eshqashan rúqsat bermegen bolar edi. Egerde batyrmen qaljyndasugha erki bar naghashy-jiyender men baldyz-bajalar­dyng ózi kózi tirisinde qanshama ret auyzdary barghansha sóiledi desek te, Kótibar batyr ómirde joq kezde múnda jyrla­ghanday erkindikke barugha batyldary jetu túrsyn, onashada oghash sóileuden de qaymyghar edi. Sondyqtan, Ayman-Sholpan oqighasynyng jyrlanuy batyrdyng kózining tirisinde, sol ataqty joryqtyng izi suymay, alshyn әuletining biyleri onyng ospadarlyghyn ýlken kinә, elbúzar­lyq retinde talqygha salghan kezinde tughan deu aqylgha qonymdyraq. Maman baydyng shapqynshylyqqa úshyrauyn el kóz kórip, qúlaq estimegen súmdyq desip, ataqty biyler talqygha salghan. Búl tústa qazaq orysqa bodan boldy desek te, Resey imperiyasy biyligin әli dúrystap jýrgize almay jatqan. Onyng ýstine 1812 jyldyng kýzine taman Napoleon Bonapart shapqynshylyghyna baylanysty impe­riyanyng Aziya jaq betindegi әskerin maydan ótip jatqan aimaqqa auystyruy nәtiyjesinde qazaq dalasy biraz uaqyt bos qalyp, erkin tynys alghan kez edi. Sóitse de Reseymen shektes jatqan qazaq rulary tama, tabyn, jaghal­bay­lynyng biraz jigitteri 1813 jyldyng basynda Napoleondy qughanda, atty әsker jasaqtap, fransuz astanasyna deyin jetkeni bizge tarihtan belgili. Dastanda «Jaylauy el shektining Edil, Jayyq» delinetin sebebi orys kazaktary men bashqúrttardyng búl eki ózen arasyna әli qonystanyp ýlgermegenining kuәsi. Óit­keni, 1771 jyly Ekinshi Ekaterina pat­shayymnyng jarlyghymen Qalmaq jәne Noghay ordalary handyqtaryn joyghan-dy. Sodan song noghaylardyng A.Suvorov әskerining qynaday qyruynan qalghany Stavropoli dalasyna yghystyrylyp, odan zәreleri úsha shoshynghan qalmaqtar qys týsip ózen múzy bekigesin shyghysqa qaray jónkilgeni, olardy jolshybay Núraly han jasaqtary, odan әri Abylay bastaghan arghyn-nayman sarbazdary qy­ryp, Jonghariyagha olardyng az ghana bóligi jetkeni ayan. Mine, osynau tústa Edil-Jayyq arasy bos jatpaghanmen, shekti tay­pasyna erkin jaylau bolghany shyn­dyq. Alayda, 1820 jyldardan bastap búl jauynger taypa qúnarly al­qap­tar­dan mýlde yghystyryldy. Maman bay men Kótibar batyrdyng arazdasuy bizdin­she, 1812 jyly bolghan jәne das­tannyng shy­gharyluy da dәl sol jyldyng jazy men kýzinde ótti deuge osynday qisyn bar.

Áytpese, dastan 1833 jyldan keyin, yaghny Kótibar batyr dýnie salghan song shygharylsa, qaytys bolghan adamgha, onyng ishinde el aruaghyn ardaqtaghan Kótibar siyaqty aduyn batyrdy әjua-mysqylgha, kýlki-qaljyngha tanugha, eshkimning dәti barmas edi. Ol zamanda dýniyeden ótip ketken adamnyng aruaghyn kelekeleu mú­syl­mandyqqa jatpaytyn kýpirlik ekenin esten shygharmauymyz kerek. Olay desek, búl dastan Kótibar batyr Maman baydy shauyp kelgen boyda, alshyn atanyng ataqtylary búl qimyldy aqylsyzdyq qana emes jýgensizdik, aghayyngha ozbyr­lyq jasau dep tauyp, batyrdyng auylyna jan-jaqtan qúiyla dýmep, onyng oghash әri ozbyr qylyghyn әshkerelep jat­qan kezde, belgili biyler men bekterding kózinshe jyrlanghan deu tarihy zerde­mizge tura әri әdil bolmaq. Oghan Esetting 7 jasta boluy da dәlel.

Shyntuaytynda da, Kótibar batyr Syrym tarhannyng kózin kórip, búiry­ghyn eki etpegen aduyn shәkirtterining biri ghana emes, el erkeletken, ersilikterin kótergen eleuli túlgha retinde alshyn taypasyna ataghy jayylghan ayaulysy edi. Shyqqan tegi de osal emes-ti.

Syrym batyrdyng kózin kórip, odan ýlgi alugha úmtylghan Kótibardyng otar­shyl­dyqqa qarsy kýresting sayabyrsuy kezinde ózin qoyargha jer tappay elegizui túsynda bolghan shómekeylerding asyna tigilgen «altyn kiyiz ýi» mal men baqqa kenelip, meymanasy tasqan Maman baygha búiyrghany alshyn taypasynyng Syrymnan songhy tu ústarymyn dep sezinip jýrgen Kótibardyng namysyna tiyedi. Asqa kele jatqanda dәl osy altyndaghan kiyiz ýige týsetinin aityp, aldyn ala habar salghan batyrdyng shamyna tiyetin degendey, oghan baylyq iyesi Mamandy jayghastyryp, arazdyq otyn ýrlegen aghayyndar osy oqighanyng arty nasyrgha shapqanyn, Kótibar batyrdyng namysyna tiygen Mamandy qalyng qolmen kelgen batyr shektiler shauyp alghan-dy. Búl tarihy shyndyq sol boyda dastangha ainalghan.

Ereges sóitip aghayyndy shapqyn­shylyqqa úshyratqanda, ýsh alshynnyng sóz ústar aqsaqaldary búl oqighany mas­­­­qara sanap, el shapqan Kótibar batyrdyng tentektigine tyiym salu ýshin onyng auylyna dýmedi. Ol zamandaghy aqsaqaldar biyligining qúdireti el shapqan batyrdan da әleuetti edi. Olar sheshken daudy, olar sheshken týiindi biylikti el ishi tәnirden jiberilgen zang dep esepteytin.

Aqsaqaldar Kótibar batyrdyng albyrt tentektigin tekserumen birge jiyndy qoldaugha kelgen ataqty jyraulardy da sóile­tip, ózderining kesik sheshim­de­rin qoshtatsa, bir jaghynan әn­gý­dikteu anqau batyrdy kele­mejdetip, әjua-әzilge, kýl­kige tanyp, aduyndyghyn әbden basyp, el aldynda juasytyp, aiybyn moynyna alghyzghany dastannyng óne boyynda óri­ledi. Batyrdyng Aymandy ókil qayyn ata bop úzatuy sonyng dәleli.

Áytse de Kótibar qas dúsh­pangha sonshalyq qatal bolsa da óz isining onsha qúptarlyq emestigin, minezining ospa­darlyghyn Ayman qyzdy tútqyndap әke­le jatqannyng ózinde sezinedi. Sondyq­tan, óreskel qattylyq­qa barmaydy. Ayman­nyng әr aitqan aryzyna qúlaq týrip, sapar jolynda qi­yndyq kórme­uine qam­qorlyq jasaydy. Eger Kótibar batyr­lyghymen birge ojar әri ozbyr kisi bolsa, jolda alghashqy týnegen kýnning ózinde ospadarlyq jasamas pa edi? Joq, ol onday zorlyq qol­danugha barmaydy. Dastanda múny Ayman qyzdyng aqyl­dylyghynan dep joridy. Qa­lay degende de Kótibar batyr­dyng «neke qiylghasyn bәri bolady» degen qyz sózine toqta­uy onyng bir jaghynan halyq dәstýrine qúrmetpen qarayty­nyn kór­setse, ekinshi jaghynan, tómen etektige zorlyq jasamaytyn minez jomartty­ghynyng belgisi. Egerde Maman bay ózining ma­lynyng kóptigine se­nip asqaq­tap, batyrdy: «Su art­qan Qa­rataudan quma kedey» dep sókpese, múnday shataq tumauy da mýmkin edi.

Endi Qaratau degeni qay jer? Me­nin­she, búl Manghystau jaghyndaghy qyrat-shoqylardyng biri. Kótibar batyr toghyz nargha toghanaqtap toqash pen mәmpәsy artyp asqa keluine qaraghanda, onyng tu-u Besqaladan bazarshylap qaytqany anda­lady. Búghan qaraghanda, Kótibardyng pәr­meni de osal emes. Maman bayday býkil elge әigili bay bolmaghanmen, ózine jeter dәuleti bar adam bolghany. Biraq ony batyr dýniya dep eseptemeydi. Onyng asqan baylyghy - el qorghaytyn batyrlyghy, jýirik aty, sauyt-saymany, júrt jabyla syilaytyndyghy. Endeshe, batyrgha búdan artyq dәuletting qansha qajeti bar? Qazaq aitqanday, dýniyening maly dýniyede qalady. Erin eli syilasa - oghan búdan artyq qanday baq kerek?

Maman baydy syrtta shauyp, Ayman súludy malyna qosa óz qonysyna alyp kelgen Kótibar batyrdy aqyn-jyraular mazaqtap, әzil-qaljyngha, kýlkige tanu arqyly onyng ashu-yzasyn jenildetip, óktemdigin óne boyy basyp otyrady. Búl olardyng el zerdesin eskergeni, el­dik salt-dәstýrdi elegeni, sony ashu ýstinde esepke almaghan anghyrt әri anqau batyrdy qisyny kelgende shenegeni deu kerek. Al Ayman qyzdy sonshalyq aqyl­­dy, dana, el syilaytyn súlu etip kór­setu arqyly halyq ruhyn qoldau, tómen etek­tining erlerge qaraghanda әrkez bey­bit­shilikke, yntymaqqa, tatulyqqa ýn­dey­­tinin kórsetu arqyly qazaq qyz­daryna әrkez osynday bolyndar degendey ýlgi-ónegeni nasihattau dep úghu qa­jet. Áriy­ne, biz Ayman dәl osynday kemenger bolmady demeymiz. Ajarly da, aqyldy da bolghan shyghar. Alayda, búl úzaq jyr­dy shygharghan jyraular keyipker obrazyn somdaudyng barlyq kórkemdik tәsilin sol zamannyng ózinde jetik bil­geni sózsiz.

Bizge Sypyra jyrau zamanynan jetken «Er Targhyn» jyryndaghy Aqjýnis obrazy qalay aishyqtalsa, Ayman obrazy da odan kem emes. Oqigha sol zamangha say teneulermen, qisyndarmen jandy beyne jasaydy.

Mine, osy dastannyng dýniyege kelge­nine biyl 200 jyl tolghaly otyr. Búl asa kórkem, oqighaly tuyndydaghy bas keyipkerler Kótibar, Arystan, Eset, Ayman, Mamandar tarihy túlghalar. Al­dyn­ghy ýsh ba­tyr­dyng ereksheligi - olardyng últ-azattyq kýresterge qatysyp, el esin­de mәngilik qalulary. Al songhylary da ómirde bolghan adamdar.

Men «Ayman-Sholpan» dastany tu­ghan­da Esetting 7 jasta bolghanyn jәne búny el auzynda qalghan estelikterge, tarihshy Shahmatov jazbalaryna sýiene otyryp boljam aqiqatpen tújyrym­da­dym. Aldaghy uaqytta dastannyng әdeby kórkemdigi jóninde jazu oida bar.

Qúral TOQMYRZIYN, jazushy.

ALMATY.

"Egemen Qazaqstan" gazeti