«Nobeli syilyghy óz últyn, óz elin synap, jamandap, jerge úrghandargha beriledi» - degen pikirdi jii estiymin. Áy, qaydam! Óz basym búghan senbeymin. Óitkeni, Nobeli syilyghynyng basty ústanymy osy bolsa, qazaq bolugha namystanatyn, orys bolghysy kelse, onysyn qysyq kózi әshkerelep beretin, biraq ózderin әlemdik damudyng aldynghy satylarynan kóretin, ózderin «shalaqazaq» dep ataudy únatatyn (orystildi qazaqtardyng bәri emes, әriyne) at tóbelindey top eshkimge bәige bermes edi. «Tegin dattau» talaby ras bolghan kýnning ózinde, oghan qosa talantty da boluy kerek sekildi. Sol jaghy kemshin. Sondyqtan qansha jerden «kók tirep túrmyn» degenderding arasynan syilyqty alghan bizde eshkim joq.

Esesine, keybir orys tilinde jaryq kóretin basylymdardyng «júldyzdary» - solar. Maqalasy men súhbatyn jer kókke tiygizbey basady. Súhbat kerek bolsa, әlgilerge jetip barady.

«Nobeli syilyghy óz últyn, óz elin synap, jamandap, jerge úrghandargha beriledi» - degen pikirdi jii estiymin. Áy, qaydam! Óz basym búghan senbeymin. Óitkeni, Nobeli syilyghynyng basty ústanymy osy bolsa, qazaq bolugha namystanatyn, orys bolghysy kelse, onysyn qysyq kózi әshkerelep beretin, biraq ózderin әlemdik damudyng aldynghy satylarynan kóretin, ózderin «shalaqazaq» dep ataudy únatatyn (orystildi qazaqtardyng bәri emes, әriyne) at tóbelindey top eshkimge bәige bermes edi. «Tegin dattau» talaby ras bolghan kýnning ózinde, oghan qosa talantty da boluy kerek sekildi. Sol jaghy kemshin. Sondyqtan qansha jerden «kók tirep túrmyn» degenderding arasynan syilyqty alghan bizde eshkim joq.

Esesine, keybir orys tilinde jaryq kóretin basylymdardyng «júldyzdary» - solar. Maqalasy men súhbatyn jer kókke tiygizbey basady. Súhbat kerek bolsa, әlgilerge jetip barady.
Al búl basylymdardyng maqsaty taygha tanba basqanday anyq: ol - qazaqty qazaqtyng qolymen túqyrtu, qazaqqa óz qolymen ot kósetu. Áytpese, «Qazaqstan jurnalistikasynyng kóshbasshysy» sanaytyn basylymdardyng jurnalistikanyng qarapayym qaghidalaryn saqtamauyn nege jorimyz? Mәselen, «Vremya» basylymynan syny materialdarmen qatar qazaq tilin qoldaghan, qazaq halqyna qatysty jyly material, jyly lebiz oqyp kórdiniz be? Pikir sanaluandyghy degen qayda? Taqyryptaryna qaranyzshy: | «Kanat KABDRAHMANOV: Gosudarstvoobrazunshiy etnos - eto nonsens» (25 aprelya 2012), «Kto ne vydavil raba?» 5 sәuir 2012, «Naspatologiya. Komu pomeshaly Kanash Kamzin y Mihail Kutuzov?» (19 sәuir 2012) «Zachem rabam svoboda? Kak eto budet po-kazahsha?»
Mәtinge bir ghana mysal keltire keteyik. «Vremya» gazetining 26 sәuirde Daniyar Áshimbaevtan alghan súhbatynan ýzindini sol qalpynda bereyik. («Kazahy za nezavisimosti ne borolisi»). «Teperi v Kazahstane samaya bolishaya problema - shala-kazahi, te, kto uderjivaet nasii ot mrakobesiya y mambetizma (proshu prosheniya, esly kogo-to etim slovom obiydel). Davayte budem s nimy borotisya. Pusti ony vse uedut, a my postroim pravilinoe nasionalinoe gosudarstvo. Y budem govoriti drug s drugom toliko po-kazahski. Toliko neponyatno, o chem. Y kto budet tashiti stranu vpered?
Ya by vse ety nasionalinye izyskaniya vyrazil tak. Predstavite: severnye oleny prohodyat stadii nasionalinogo vozrojdeniya, pytaitsya vosstanoviti iskonnye tradisiy olenevodstva y aktivno vedut antichukotskui dekolonizasii, ne ponimaya, chto olenevodstvo yavlyaetsya tradisiey chukchey, a ne oleney». Auruhanada jatqan Múhtar Shahanov búl turaly «Endi kórmegendi qazaq solardan kóretin boldy. Múnday shalaqazaqtar ýlken kýshke ainaldy. Biylik organdarynda otyrghandardyng deni solar», - dedi qynjyla.
Sol basylymdardyng basty nysanasy - qazaq últshyldary. Búghan da kelisuge bolar. IYdeologiyalyq kózqaras qayshylyghy, pikirtalas, kýres degen bar. Áytse de, shekten shyghyp, býkil qazaqty, qazaqtildilerdi, qazaqtyng tarihyn, qazaqtyng mәdeniyetin kópe-kórneu mazaq etu, joqqa shygharushylyq qayta beleng aldy. Tipti әr nómir sayyn qazaqty qaralaytyn bir material shyqpasa, ishteri auyratyn halge jetti. Tiline, dinine, nәsiline, әleumettik ortasyna qaray kemsitushilikke jol bermeytin Ata Zanymyzdy ayaqqa taptaudan iymenbeytin boldy. Qoghamnyng bólikterining arasyna alauyzdyqqa týrtki bolyp jatsa da, «әy deytin aja, qoy deytin qoja joq» bolyp túr.

Taqyrypqa oray
Múhtar Tayjan:

«Bólshekte de, biyley ber» - degenning keri

Men Feysbukte: «Óz halqyn «búghygha» tenegen adamnyng shirigen júmyrtqadan artyq jeri joq» - dep jazdym. Daniyar Áshimbaev - mәngýrt. Ol ózin «qazaq emespin, qazaqstandyqpyn» - dep esepteydi súhbattarynda. Qazaq tilinde «tek qana ómirbayandy, sonyng ózin sózdikpen» oqy alady eken. Rahman Alshanov osynday úldy qalay tәrbiyelegen? Búl - úyat! Daniyar Áshimbaevtyng jaqyn dosy - Núrlan Erimbetov. Ol «Men qarapayym orys jigitimin» dep sóileydi. Jaraydy, Núrlan Erimbetovting «orys jigiti» boluyna tolyq qúqyghy bar. Olardyng taghy bir dosy Jәnibek Sýleev «naghyz qazaqtar» men «shalaqazaqtardyn» arasyna shy jýgirtip, ot tastap jýr.
Orystandyru sayasatynyng kesirinen, Kenes Odaghy kezinde qazaqtardyng bir bóligi qazaq tilin úmytyp qaldy. Qazaqsha bilmeytin, qala qazaqtarynyng ishinde últjandylar az emes. Ony anyq bilemin. Qazaq tilin jaqsy bilgenderding ishinde de satqyndar men opasyzdar kóp. Olardy da kórip jýrmiz.
Búdan keyin «Vremya» basylymy men «zona.kz» saytyna súhbat bermeymin dep sheshtim. Mizinov te osynday sayasat jýrgizip jýr. Búl aqparat qúraldary «Bólshekte de, biyley ber» degen ústanymgha sýienedi. Eger qazaqtar bir-birine jauyghyp jýrse, biylik bizding qolymyzda bolmaytyny týsinikti. Olar әri qaray da otarshyl sayasatty jýrgize beredi. Olargha halyqtyng birligi bolmauy kerek.
Asharshylyq jyldary Qazaqstanda 370-ke juyq kóterilis bolghan. HIH ghasyrda Syrym Datovtan bastap, Kenesary, Bopay, onyng úly Sadyq, Amangeldi Imanovqa deyin tәuelsizdik ýshin kýresken. Asharshylyq kezinde qazaqtyng ensesi basylyp qaldy. Tyng kóterilgende múnda ózge halyqtar kelip, basymdyqqa ie boldy. Orystandyru sayasaty jýrdi. Áshimbaevtar - sol sayasattyng jemisi.
Dos Kóshim:

«Mýsirkey qaraymyn»

Múndaylargha kezinde jauap berip, kóp uaqyt ótkizgen edik. Olardyng songhy kezderi bir әuennen janylmauy sharasyzdyqtan siyaqty. Adam qolynan eshtene kelmegen uaqytta baybalam sala bastaydy. Olarmen sóz jarystyrudyng qajeti joq. Óitkeni, olar bizding dengeyimizden tómen túr. Qazaqtyng qanday memleket qúrghany, qanday tarihy bolghany bәrimizge belgili. Tarihty oqymasa, moyyndaghysy kelmese, ne deymiz? Ondaylardy qazaq «shirigen júmyrtqa» dep ataghan.
Aqyl-esinen aiyrylghan, jyndylau, esuastardy qazaq halqy qashanda ayaushylyqpen qaraghan. «Allanyng ózi búlardy aqyl-esinen aiyrghan. Sondyqtan biz búlargha eshtene qylmayyq», - dep, basynan sipaydy. Sóz talastyryp jatpaydy. Sol sekildi men de ondaylargha tek qana mýsirkeushilikpen, ayaushylyqpen qaraymyn. Últtyng keybir tobynyng últsyzdanu dengeyi tómen týskeni sonshalyqty óz últyna qarsy shyghady. Búl barlyq jerde de bolghan. Búl - zandy, tarihy qúbylys. Ózderi naghyz qazaq bolmaghannan keyin naghyz qazaqtardy jamandap, ózin-ózi aqtap alady. Sondyqtan búlargha kóp ashulanbau kerek.
Múndaylardyng bir jaghymdy jaghy da bar. Osy sózderi arqyly qazaqtyng namysyn oyatady. Jirinovskiyden alty ay sayyn súhbat alyp túrsa, qazaqtyng namysy oyanyp, jan-jaghyna qaray bastaydy. Bizding qoghamdy týrtkileytin osynday «shirigen júmyrtqalar» kerek sekildi. Bir jaghy mysqylmen aityp otyrmyn. Bir jaghynan alghanda, bizding sózimizden góri, osylardyng sózi ótimdi, nәtiyjeli bolyp keledi.
Memleketting últtyq sipatymyzgha, tarihymyzgha, tilimizge baylanysty mazaq qylu, qorlau, dәlelsiz sózder aitugha qarsy arnayy jaza qoldanugha mýmkinshiligi bolady. Búdan góri demokratiyalyq baghytta - adamnyng dengeyi osynday ghana dep qabyldau lәzim. Múnyng ekinshi jaghy bar. Búl - gazetting resmy organ retinde óz kózqarasyn bildirui. Belgili bir dengeyde qazaq halqyna degen jaulyghyn kórsetedi. Múny qazaq halqy bilui kerek.

Myrzan Kenjebay:

«Sotqa beru kerek»

Orystildi gazetter keyingi kezde qazaqtyng arasyna iritki salugha, eldi býldiruge arnalghan materialdardy kóp jariyalap jýr. Qazaqtardy «qala qazaghy», «shala qazaq», «tәnirshil qazaq», «islamshyl qazaq» - dep әdeyi jikke bóledi. Olardy sotqa beru kerek. Búl - bir úryqty birine-biri aidap salushylyq. Búlay isteuge eshkimning haqysy joq. Zang qayda, basshylyq qayda?
«Central Asia Monitor» gazeti údayy Áuezhan Qodar, Jәnibek Sýleevti sóiletedi. «Svoboda Slova» gazetining de aitatyny sol. Kileng ótirik baybalam, ótirik oibaylau. «Orystar ketip jatyr», «Orystildiler qysym kórip jatyr», «20- jyldary jappay qazaq tiline kóshetin boldyq. Búl qalay? Elding ishinde ýlken kóterilis bolyp ketpey me?» - dep halyq ishine әdeyi osynday oilar tastap otyrady.
Aqparat ministrligi, әdilet ministrligi, ishki sayasat organdary qayda? Búl - bassyzdyq! Árkim auzyna kelgenin aitatyn boldy. Múnymen qoymay «shala-qazaq», «mәmbetizm» degendi shygharyp, qazaq halqyn bir-birine aidap salatyn boldy. «Nasha Kazasha» jobasynyng әzilkeshsymaqtary qazaqty qorlaudyng shegine jetti. Búghan toqtau qoyatyn Ýkimet basynda adamdar bar ma, joq pa?
Jazyp alghan Shadiyar Óstemirúly
«Jas qazaq» gazeti