Songhy uaqytta Úighyr audanynyng tarihy atauyn qaytaru turaly respublikalyq BAQ-ta  jiyi-jii mәsele kóterilip jýr.  Búl óte oryndy talap. Ýy ishinen esh uaqytta ýy tiguge bolmaydy. Elimizde  últtyq bólinudi talap etetin últ ókilderining orynsyz talaptaryna әrdayym tosqauyl qoyyluy kerek. Solay bola túra kópshilik kótergen  osy bir oryndy talap әli kýnge óz sheshimin tappay kele jatqany  oilanarlyq jayt. Býgin az ghana úighyr ózderi shoghyrlanyp otyrghan audandy bólip alsa, erteng ordaly orys halqy da, osyndaghy orys aghayyndaryn algha tartyp jerimizge kóz alartuy mýmkin ghoy. Búl bosansu dúrys emes. Bizge el retinde de, últ retinde de irgemizdi qymtaumen birge elimizding ishki ómirinde oryn alyp kelgen osynday erteni zaualdy olqylyqtardan jedel arylu sharalaryn belgilep, audannyng tarihy atauyn qaytarudy memlekettik dәrejede qolgha aluymyz kerek.
Audannyng tarihy atauyn qalpyna keltirude býginde biraz azamattar audan atauy jóninde óz úsynystaryn aityp ta ýlgerdi. Múnday pikir talasy osy eldi mekendegen túrghyndar arasynda qazir de qyzu jýrip jatyr. Olardyng basym kópshiligi Úighyr audanyn «Sharyn audany» dep ataudy maqúl kórude. Osy orayda men de óz úsynysymdy aitsam deymin.
Shynymen de audannyng tarihy atauyn qalpyna keltiremiz desek, biz aldymen sol tarihtyng ózine jýginuimiz kerek. Osy orayda  mening auzyma  ÁLMEREK abyz babamyzdyng aty oralyp otyr. Nege?

Songhy uaqytta Úighyr audanynyng tarihy atauyn qaytaru turaly respublikalyq BAQ-ta  jiyi-jii mәsele kóterilip jýr.  Búl óte oryndy talap. Ýy ishinen esh uaqytta ýy tiguge bolmaydy. Elimizde  últtyq bólinudi talap etetin últ ókilderining orynsyz talaptaryna әrdayym tosqauyl qoyyluy kerek. Solay bola túra kópshilik kótergen  osy bir oryndy talap әli kýnge óz sheshimin tappay kele jatqany  oilanarlyq jayt. Býgin az ghana úighyr ózderi shoghyrlanyp otyrghan audandy bólip alsa, erteng ordaly orys halqy da, osyndaghy orys aghayyndaryn algha tartyp jerimizge kóz alartuy mýmkin ghoy. Búl bosansu dúrys emes. Bizge el retinde de, últ retinde de irgemizdi qymtaumen birge elimizding ishki ómirinde oryn alyp kelgen osynday erteni zaualdy olqylyqtardan jedel arylu sharalaryn belgilep, audannyng tarihy atauyn qaytarudy memlekettik dәrejede qolgha aluymyz kerek.
Audannyng tarihy atauyn qalpyna keltirude býginde biraz azamattar audan atauy jóninde óz úsynystaryn aityp ta ýlgerdi. Múnday pikir talasy osy eldi mekendegen túrghyndar arasynda qazir de qyzu jýrip jatyr. Olardyng basym kópshiligi Úighyr audanyn «Sharyn audany» dep ataudy maqúl kórude. Osy orayda men de óz úsynysymdy aitsam deymin.
Shynymen de audannyng tarihy atauyn qalpyna keltiremiz desek, biz aldymen sol tarihtyng ózine jýginuimiz kerek. Osy orayda  mening auzyma  ÁLMEREK abyz babamyzdyng aty oralyp otyr. Nege?
Men Álmerek babamyz turaly songhy jyldary kóbirek izdendim. Osy izdenis boyynsha aldymen 2006 jyly «Zan» gazetinde: «Álmerek abyzdy esten shygharmayyq!», Rayymbek batyrdyng 300 jyldyghyn atap óttik, batyrgha bata bergen Álmerek abyzdyng 350 jyldyghyn kim oilaydy? Viyse-premier Esimovke Ashyq hat» degen taqyryppen maqala jazdym. Almaty oblysynyng qazirgi әkimi Serik Ýmbetovpen bolghan bir súbhatymda osy taqyryp tónireginde pikirin súraghanymda:   «...Bir әttegenayy – búqaralyq aqparat qúraldary betinde babamyzgha baylanysty nasihat júmystary óz dәrejesinde jýrmey otyrghan siyaqty. Álmerek babanyng toyyn biz oblys kóleminde atap ótermiz-au. Eger, osy baghytta júmystar jasalyp jatsa, jinaqtalghan pikirler men úsynystardy Ýkimet aldyna qoyyp, babamyzdyng toyyn respublikalyq dәrejede atap ótuge qol jetkizgen bolar edik...» - dep jauap qaytarghan edi. Oblys әkimining osy jauaby maghan qamshy bolyp «Bolmashy syltaudy kóldeneng tarta bermeyik. Taghy da Álmerek babanyng 350 jyldyghy turaly Mәdeniyet jәne aqparat ministri E.Ertisbaevtyng nazaryna» («Zan» gazeti №176, 16.11.2007 j.) degen taqyryppen ekinshi ret maqala jazdym. Osynday úzaq izdenisting sony aqyn retinde «Álmerekting oraluy» atty tolghau jazuyma jәne osynday atpen songhy ólender jinaghymdy baspadan shygharuyma negiz boldy.    
Osy dýniyelerdi jazu barysynda mening kózim jetken naqty tarihy shyndyq derek, Úighyr audany ornalasqan jerdi kezinde Álmerek abyz batyr babamyzdyng jonghar qontayshysy Ghaldan Boshktúnyng bas qolbasshysy Shonjyny jekpe-jekte jer jastandyryp, tartyp aluy. Búghan qosymsha Álmerek Alataudyng Shyntaq asuynda songhy saylanghan Jonghardyng Jetisudaghy bas qolbasshysy Qordaydyng da basyn alghan. Sonda Álmerek abyz qanday batyrlardy jәne kimderdi jekpe-jekte jengenin salmaqtay beriniz...
Sosynghy derek, qazirgi Úighyr audany ornalasqan jerdi aldymen Ile boyynda ornalasqan jonghar hanynyng bes myng qol jauyngerin osynda  bastap kelgen qolbasshy atymen «Shonjy» atanghany. Shonjy ólgennen song «Shonjy ólgen», sonynan «Álmerekting jaylauy» atanghan. Ol kezdegi jongharlardyng maqsaty – Qarqara manyna qonys tepken Alban taypasyn jer betinen joq etu bolatyn. Biraq, sol Alban ruynan shyqqan SYRYMBET, TÓLES, BIYEKE, OLJAY, HANGELDI batyrlar ata júrtyn jaudan qorghar jonghar batyrlarymen bolghan jekpe-jekte eren erlik kórsetip, qaharmandyq tanytady. Osy siyaqty Shyntaq asuynda Qazaq Ordasyna qaray 20 mynnan asatyn jer qayysqan qolmen bettep bara jatqan Qorday qolbasshynyng qolyna tútqiyldan tap berip, kazaq eline kele jatqan úly qaterge toqtau salady. Osy soghysta Álmerek Qordaydyng basyn alghan Shyntaq asuy aldymen «Qorday ólgen» sonynan «Qorday» asuy atanghan. Búl soghysta Álmerekpen birge Alban jasaghynyng bas qolbasshysy Hangeldi men Talas pen Shu boyyndaghy TÝRIKPEN, ÓTEGhÚL syndy Úly jýzding әigili batyr qolbasshylary ózderining erekshe soghys tәsilderin paydalana otyryp, eki aigha sozylghan soghysta eren erlik kórsetedi. Tarihtaghy osy erlikterimen esimderi el auzynda qalady. Búl tarihy soghys jayly terenirek bilgisi keletin oqyrmandargha qytaydan kelgen qandasymyz, jazushy Ásker TOYGhANBEKÚLYnyng Qytay arhiyvinen alyp jazyp, «Tanbaly» baspasynan tayauda jariyalaghan «Qayran elim» tarihy derekti romanynan tolyq oqyp biluge bolady. 
Jalpy, Álmerek abyz turaly el auzynda aitylyp jýrgen anyz kóp bolghanymen, naqty derekter az. Arghy Kenes túsyna barmay, elimiz egemendik alghannan keyingi qolda bar tyng derek mynau ghana. “Álmerek abyz (shamamen HVI gh-dyng bas kezi, qazirgi Jambyl obl. – XVIII gh-dyng basy) – batyr, sheshen, kóripkel әuliye. At jalyn tartyp mingen kezinen bastap qazaq jastarynan jongharlargha qarsy jasaq úiymdastyrdy. Sarbazdardyng qatary kóbeyip, soghystyng әdis-aylasyn mengergennen keyin, jongharlargha tútqiyldan shabuyl jasap, Sileti tauy, taghy basqa jerlerde olargha soqqy bergen. Qazaq halqynyng jadynda Álmerek abyzdyng esimi kóripkel әulie retinde kóbirek saqtalghan. Odan Hangeldi, Baqay, Malay, Rayymbek batyrlar bata alghan. Toqsannyng ýstine shyqqan shaghynda el ýshin etken enbegi jәne qazaqtyng birligin qorghaudaghy qayratkerlik qasiyetine riza bolghan halqy oghan abyz degen ataq qoyghan.
Álmerek abyzdan bes bala bolghan, JÁNIBEK, BABA, QÚRMAN, TOQAN, QARAKISI. Úrpaqtarynyng ishinen elin qorghaghan qaysar batyrlar, kóripkelder, sheshender shyqqan. Jәnibek balasy BÁYSEYIT jonghardyng mynbasy ShEBEKTINI jekpe-jekte qolgha týsirip, músylman jasaghan. Jetisu ónirindegi 1916 jylghy Últ azattyq kóterilisining basshylary Úzaq batyr Qaramannyng túqymy Álmerek abyzdyng ekinshi balasy Babadan elge tanymal QAShAGhAN, TÚRYSBEKter taraydy. Toqsannan jonghar shapqynshylyghynda erligimen el esinde qalghan BARJYQ batyr, ADYR sheshen, BÁTJAN, taghy basqalar boldy. Abyzdyng qara shanraghynda qalghan kenjesi Qarakisiden QORAM batyr, әri әuliye, әri batyr BEKBAU taraghan. Álmerek abyz úrpaqtary Qytayda, Mongholiyada, Ózbekstan men Qyrghyzstanda da túrady. Halyqtyng býtindigi men birligin qorghaghan Álmerek abyz jayynda ol aitty degen danalyq sózder, qara óleng shumaqtary saqtalghan.   Qazaqstan Últtyq ensiklopediyasy. I tom, Almaty 1998, 672-bet)
Áu dep bastau alghan osy derekti jetildirip, ghylymy tújyrymdarmen tolyqtyrghan bolar dep betin ashqan, búdan alty jyl keyin jaryq kórgen “Jetisu ensiklopediyasy” osy derekting basqa týrdegi kóshirmesi dәrejesinen aspapty. Áriyne, búl ýshin ensiklopediyany shygharushylardy kinalay qoygha bolmas. Zertteushiler men ghalymdar ashpaghan derekterdi olar qaydan qosa qoysyn… Múnda tym bolmasa el biletin Álmerekting jasy otyzgha jeter jetpeste Albannyng SÝIINDIK biyden songhy eldi bastaghan biyi, birinshi әieli ZÁURE QARASAY batyrdyng balasy DÁULETting qyzy bolghandyghyn qossa da bolady ghoy. Qosylmapty…
Osy derekterdi algha tarta otyryp, men Úighyr audanyn býginde kópshilik úigharyp qoyghan «Sharyn» atymen emes, ózining eski tarihy atauy Álmerek abyzdyng atymen ataudy jón dep sanaymyn. «Sharyn» shatqaly qazaq elining maqtanyshy. Shatqaldyng bir sheti bizding elde jatqanymen, ekinshi basy sonau Qytayda. Demek, bir audannyng atauyna syimaytyn kólemdi alyp jatyr.
Qazaqta «Batamen er kógeredi, jauynmen jer kógeredi» degen maqal bar. Býginde bir audangha aty berilip otyrghan Rayymbek batyrdyn, batyr boluy – eng aldymen týsine ayan bolyp engen Álmerekting yqylas batasy. Eger, Úighyr audanynyng tarihy atauyn qaytaryp Álmerek audany atasaq, Rayymbek pen Álmerek esimderi  qatar atalyp jatsa, tariyhqa da, batyrlargha da qiyanat bolmas edi. Jalpy, osy babamyz turaly halqymyzdyng úly perzenti Dinmúhammet QONAEV aitqan amanatty da biz esten shygharyp alyp jýrgen siyaqtymyz. Oilanayyq, aghayyn.
Búl orayda keyingi kezde tarihy túlghalar jayy tirlik tyndyryp jýrgen oblys әkimi Serik ÝMBETOV myrza da batyl sheshimderge barghany maqúl.

Baqtybay AYNABEKOV,
Jazushy
«QAZAQSTAN» aptalyghy, №18 (258), 14-mamyr, 2009