سوڭعى ۋاقىتتا ۇيعىر اۋدانىنىڭ تاريحي اتاۋىن قايتارۋ تۋرالى رەسپۋبليكالىق باق-تا  ءجيى-ءجيى ماسەلە كوتەرىلىپ ءجۇر.  بۇل وتە ورىندى تالاپ. ءۇي ىشىنەن ەش ۋاقىتتا ءۇي تىگۋگە بولمايدى. ەلىمىزدە  ۇلتتىق ءبولىنۋدى تالاپ ەتەتىن ۇلت وكىلدەرىنىڭ ورىنسىز تالاپتارىنا ءاردايىم توسقاۋىل قويىلۋى كەرەك. سولاي بولا تۇرا كوپشىلىك كوتەرگەن  وسى ءبىر ورىندى تالاپ ءالى كۇنگە ءوز شەشىمىن تاپپاي كەلە جاتقانى  ويلانارلىق جايت. بۇگىن از عانا ۇيعىر وزدەرى شوعىرلانىپ وتىرعان اۋداندى ءبولىپ السا، ەرتەڭ وردالى ورىس حالقى دا، وسىنداعى ورىس اعايىندارىن العا تارتىپ جەرىمىزگە كوز الارتۋى مۇمكىن عوي. بۇل بوساڭسۋ دۇرىس ەمەس. بىزگە ەل رەتىندە دە، ۇلت رەتىندە دە ىرگەمىزدى قىمتاۋمەن بىرگە ەلىمىزدىڭ ىشكى ومىرىندە ورىن الىپ كەلگەن وسىنداي ەرتەڭى زاۋالدى ولقىلىقتاردان جەدەل ارىلۋ شارالارىن بەلگىلەپ، اۋداننىڭ تاريحي اتاۋىن قايتارۋدى مەملەكەتتىك دارەجەدە قولعا الۋىمىز كەرەك.
اۋداننىڭ تاريحي اتاۋىن قالپىنا كەلتىرۋدە بۇگىندە ءبىراز ازاماتتار اۋدان اتاۋى جونىندە ءوز ۇسىنىستارىن ايتىپ تا ۇلگەردى. مۇنداي پىكىر تالاسى وسى ەلدى مەكەندەگەن تۇرعىندار اراسىندا قازىر دە قىزۋ ءجۇرىپ جاتىر. ولاردىڭ باسىم كوپشىلىگى ۇيعىر اۋدانىن «شارىن اۋدانى» دەپ اتاۋدى ماقۇل كورۋدە. وسى ورايدا مەن دە ءوز ۇسىنىسىمدى ايتسام دەيمىن.
شىنىمەن دە اۋداننىڭ تاريحي اتاۋىن قالپىنا كەلتىرەمىز دەسەك، ءبىز الدىمەن سول تاريحتىڭ وزىنە جۇگىنۋىمىز كەرەك. وسى ورايدا  مەنىڭ اۋزىما  المەرەك ابىز بابامىزدىڭ اتى ورالىپ وتىر. نەگە؟

سوڭعى ۋاقىتتا ۇيعىر اۋدانىنىڭ تاريحي اتاۋىن قايتارۋ تۋرالى رەسپۋبليكالىق باق-تا  ءجيى-ءجيى ماسەلە كوتەرىلىپ ءجۇر.  بۇل وتە ورىندى تالاپ. ءۇي ىشىنەن ەش ۋاقىتتا ءۇي تىگۋگە بولمايدى. ەلىمىزدە  ۇلتتىق ءبولىنۋدى تالاپ ەتەتىن ۇلت وكىلدەرىنىڭ ورىنسىز تالاپتارىنا ءاردايىم توسقاۋىل قويىلۋى كەرەك. سولاي بولا تۇرا كوپشىلىك كوتەرگەن  وسى ءبىر ورىندى تالاپ ءالى كۇنگە ءوز شەشىمىن تاپپاي كەلە جاتقانى  ويلانارلىق جايت. بۇگىن از عانا ۇيعىر وزدەرى شوعىرلانىپ وتىرعان اۋداندى ءبولىپ السا، ەرتەڭ وردالى ورىس حالقى دا، وسىنداعى ورىس اعايىندارىن العا تارتىپ جەرىمىزگە كوز الارتۋى مۇمكىن عوي. بۇل بوساڭسۋ دۇرىس ەمەس. بىزگە ەل رەتىندە دە، ۇلت رەتىندە دە ىرگەمىزدى قىمتاۋمەن بىرگە ەلىمىزدىڭ ىشكى ومىرىندە ورىن الىپ كەلگەن وسىنداي ەرتەڭى زاۋالدى ولقىلىقتاردان جەدەل ارىلۋ شارالارىن بەلگىلەپ، اۋداننىڭ تاريحي اتاۋىن قايتارۋدى مەملەكەتتىك دارەجەدە قولعا الۋىمىز كەرەك.
اۋداننىڭ تاريحي اتاۋىن قالپىنا كەلتىرۋدە بۇگىندە ءبىراز ازاماتتار اۋدان اتاۋى جونىندە ءوز ۇسىنىستارىن ايتىپ تا ۇلگەردى. مۇنداي پىكىر تالاسى وسى ەلدى مەكەندەگەن تۇرعىندار اراسىندا قازىر دە قىزۋ ءجۇرىپ جاتىر. ولاردىڭ باسىم كوپشىلىگى ۇيعىر اۋدانىن «شارىن اۋدانى» دەپ اتاۋدى ماقۇل كورۋدە. وسى ورايدا مەن دە ءوز ۇسىنىسىمدى ايتسام دەيمىن.
شىنىمەن دە اۋداننىڭ تاريحي اتاۋىن قالپىنا كەلتىرەمىز دەسەك، ءبىز الدىمەن سول تاريحتىڭ وزىنە جۇگىنۋىمىز كەرەك. وسى ورايدا  مەنىڭ اۋزىما  المەرەك ابىز بابامىزدىڭ اتى ورالىپ وتىر. نەگە؟
مەن المەرەك بابامىز تۋرالى سوڭعى جىلدارى كوبىرەك ىزدەندىم. وسى ىزدەنىس بويىنشا الدىمەن 2006 جىلى «زاڭ» گازەتىندە: «المەرەك ابىزدى ەستەن شىعارمايىق!»، رايىمبەك باتىردىڭ 300 جىلدىعىن اتاپ وتتىك، باتىرعا باتا بەرگەن المەرەك ابىزدىڭ 350 جىلدىعىن كىم ويلايدى؟ ۆيتسە-پرەمەر ەسىموۆكە اشىق حات» دەگەن تاقىرىپپەن ماقالا جازدىم. الماتى وبلىسىنىڭ قازىرگى اكىمى سەرىك ۇمبەتوۆپەن بولعان ءبىر سۇبحاتىمدا وسى تاقىرىپ توڭىرەگىندە پىكىرىن سۇراعانىمدا:   «...ءبىر اتتەگەنايى – بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى بەتىندە بابامىزعا بايلانىستى ناسيحات جۇمىستارى ءوز دارەجەسىندە جۇرمەي وتىرعان سياقتى. المەرەك بابانىڭ تويىن ءبىز وبلىس كولەمىندە اتاپ وتەرمىز-اۋ. ەگەر، وسى باعىتتا جۇمىستار جاسالىپ جاتسا، جيناقتالعان پىكىرلەر مەن ۇسىنىستاردى ۇكىمەت الدىنا قويىپ، بابامىزدىڭ تويىن رەسپۋبليكالىق دارەجەدە اتاپ وتۋگە قول جەتكىزگەن بولار ەدىك...» - دەپ جاۋاپ قايتارعان ەدى. وبلىس اكىمىنىڭ وسى جاۋابى ماعان قامشى بولىپ «بولماشى سىلتاۋدى كولدەنەڭ تارتا بەرمەيىك. تاعى دا المەرەك بابانىڭ 350 جىلدىعى تۋرالى مادەنيەت جانە اقپارات ءمينيسترى ە.ەرتىسباەۆتىڭ نازارىنا» («زاڭ» گازەتى №176, 16.11.2007 ج.) دەگەن تاقىرىپپەن ەكىنشى رەت ماقالا جازدىم. وسىنداي ۇزاق ىزدەنىستىڭ سوڭى اقىن رەتىندە «المەرەكتىڭ ورالۋى» اتتى تولعاۋ جازۋىما جانە وسىنداي اتپەن سوڭعى ولەڭدەر جيناعىمدى باسپادان شىعارۋىما نەگىز بولدى.    
وسى دۇنيەلەردى جازۋ بارىسىندا مەنىڭ كوزىم جەتكەن ناقتى تاريحي شىندىق دەرەك، ۇيعىر اۋدانى ورنالاسقان جەردى كەزىندە المەرەك ابىز باتىر بابامىزدىڭ جوڭعار قونتايشىسى عالدان بوشكتۇنىڭ باس قولباسشىسى شونجىنى جەكپە-جەكتە جەر جاستاندىرىپ، تارتىپ الۋى. بۇعان قوسىمشا المەرەك الاتاۋدىڭ شىنتاق اسۋىندا سوڭعى سايلانعان جوڭعاردىڭ جەتىسۋداعى باس قولباسشىسى قوردايدىڭ دا باسىن العان. سوندا المەرەك ابىز قانداي باتىرلاردى جانە كىمدەردى جەكپە-جەكتە جەڭگەنىن سالماقتاي بەرىڭىز...
سوسىنعى دەرەك، قازىرگى ۇيعىر اۋدانى ورنالاسقان جەردى الدىمەن ىلە بويىندا ورنالاسقان جوڭعار حانىنىڭ بەس مىڭ قول جاۋىنگەرىن وسىندا  باستاپ كەلگەن قولباسشى اتىمەن «شونجى» اتانعانى. شونجى ولگەننەن سوڭ «شونجى ولگەن»، سوڭىنان «المەرەكتىڭ جايلاۋى» اتانعان. ول كەزدەگى جوڭعارلاردىڭ ماقساتى – قارقارا ماڭىنا قونىس تەپكەن البان تايپاسىن جەر بەتىنەن جوق ەتۋ بولاتىن. بىراق، سول البان رۋىنان شىققان سىرىمبەت، تولەس، بيەكە، ولجاي، حانگەلدى باتىرلار اتا جۇرتىن جاۋدان قورعار جوڭعار باتىرلارىمەن بولعان جەكپە-جەكتە ەرەن ەرلىك كورسەتىپ، قاھارماندىق تانىتادى. وسى سياقتى شىنتاق اسۋىندا قازاق ورداسىنا قاراي 20 مىڭنان اساتىن جەر قايىسقان قولمەن بەتتەپ بارا جاتقان قورداي قولباسشىنىڭ قولىنا تۇتقيىلدان تاپ بەرىپ، كازاق ەلىنە كەلە جاتقان ۇلى قاتەرگە توقتاۋ سالادى. وسى سوعىستا المەرەك قوردايدىڭ باسىن العان شىنتاق اسۋى الدىمەن «قورداي ولگەن» سوڭىنان «قورداي» اسۋى اتانعان. بۇل سوعىستا المەرەكپەن بىرگە البان جاساعىنىڭ باس قولباسشىسى حانگەلدى مەن تالاس پەن شۋ بويىنداعى تۇرىكپەن، وتەعۇل سىندى ۇلى ءجۇزدىڭ ايگىلى باتىر قولباسشىلارى وزدەرىنىڭ ەرەكشە سوعىس تاسىلدەرىن پايدالانا وتىرىپ، ەكى ايعا سوزىلعان سوعىستا ەرەن ەرلىك كورسەتەدى. تاريحتاعى وسى ەرلىكتەرىمەن ەسىمدەرى ەل اۋزىندا قالادى. بۇل تاريحي سوعىس جايلى تەرەڭىرەك بىلگىسى كەلەتىن وقىرماندارعا قىتايدان كەلگەن قانداسىمىز، جازۋشى اسكەر تويعانبەكۇلىنىڭ قىتاي ارحيۆىنەن الىپ جازىپ، «تاڭبالى» باسپاسىنان تاياۋدا جاريالاعان «قايران ەلىم» تاريحي دەرەكتى رومانىنان تولىق وقىپ بىلۋگە بولادى. 
جالپى، المەرەك ابىز تۋرالى ەل اۋزىندا ايتىلىپ جۇرگەن اڭىز كوپ بولعانىمەن، ناقتى دەرەكتەر از. ارعى كەڭەس تۇسىنا بارماي، ەلىمىز ەگەمەندىك العاننان كەيىنگى قولدا بار تىڭ دەرەك مىناۋ عانا. “المەرەك ابىز (شامامەن حVI ع-دىڭ باس كەزى، قازىرگى جامبىل وبل. – XVIII ع-دىڭ باسى) – باتىر، شەشەن، كورىپكەل اۋليە. ات جالىن تارتىپ مىنگەن كەزىنەن باستاپ قازاق جاستارىنان جوڭعارلارعا قارسى جاساق ۇيىمداستىردى. ساربازداردىڭ قاتارى كوبەيىپ، سوعىستىڭ ءادىس-ايلاسىن مەڭگەرگەننەن كەيىن، جوڭعارلارعا تۇتقيىلدان شابۋىل جاساپ، سىلەتى تاۋى، تاعى باسقا جەرلەردە ولارعا سوققى بەرگەن. قازاق حالقىنىڭ جادىندا المەرەك ابىزدىڭ ەسىمى كورىپكەل اۋليە رەتىندە كوبىرەك ساقتالعان. ودان حانگەلدى، باقاي، مالاي، رايىمبەك باتىرلار باتا العان. توقساننىڭ ۇستىنە شىققان شاعىندا ەل ءۇشىن ەتكەن ەڭبەگى جانە قازاقتىڭ بىرلىگىن قورعاۋداعى قايراتكەرلىك قاسيەتىنە ريزا بولعان حالقى وعان ابىز دەگەن اتاق قويعان.
المەرەك ابىزدان بەس بالا بولعان، جانىبەك، بابا، قۇرمان، توقان، قاراكىسى. ۇرپاقتارىنىڭ ىشىنەن ەلىن قورعاعان قايسار باتىرلار، كورىپكەلدەر، شەشەندەر شىققان. جانىبەك بالاسى بايسەيىت جوڭعاردىڭ مىڭباسى شەبەكتىنى جەكپە-جەكتە قولعا ءتۇسىرىپ، مۇسىلمان جاساعان. جەتىسۋ وڭىرىندەگى 1916 جىلعى ۇلت ازاتتىق كوتەرىلىسىنىڭ باسشىلارى ۇزاق باتىر قاراماننىڭ تۇقىمى المەرەك ابىزدىڭ ەكىنشى بالاسى بابادان ەلگە تانىمال قاشاعان، تۇرىسبەكتەر تارايدى. توقساننان جوڭعار شاپقىنشىلىعىندا ەرلىگىمەن ەل ەسىندە قالعان بارجىق باتىر، ادىر شەشەن، ءباتجان، تاعى باسقالار بولدى. ابىزدىڭ قارا شاڭراعىندا قالعان كەنجەسى قاراكىسىدەن قورام باتىر، ءارى اۋليە، ءارى باتىر بەكباۋ تاراعان. المەرەك ابىز ۇرپاقتارى قىتايدا، موڭعوليادا، وزبەكستان مەن قىرعىزستاندا دا تۇرادى. حالىقتىڭ بۇتىندىگى مەن بىرلىگىن قورعاعان المەرەك ابىز جايىندا ول ايتتى دەگەن دانالىق سوزدەر، قارا ولەڭ شۋماقتارى ساقتالعان.   قازاقستان ۇلتتىق ەنتسيكلوپەدياسى. ءى توم، الماتى 1998, 672-بەت)
ءاۋ دەپ باستاۋ العان وسى دەرەكتى جەتىلدىرىپ، عىلىمي تۇجىرىمدارمەن تولىقتىرعان بولار دەپ بەتىن اشقان، بۇدان التى جىل كەيىن جارىق كورگەن “جەتىسۋ ەنتسيكلوپەدياسى” وسى دەرەكتىڭ باسقا تۇردەگى كوشىرمەسى دارەجەسىنەن اسپاپتى. ارينە، بۇل ءۇشىن ەنتسيكلوپەديانى شىعارۋشىلاردى كىنالاي قويۋعا بولماس. زەرتتەۋشىلەر مەن عالىمدار اشپاعان دەرەكتەردى ولار قايدان قوسا قويسىن… مۇندا تىم بولماسا ەل بىلەتىن المەرەكتىڭ جاسى وتىزعا جەتەر جەتپەستە الباننىڭ سۇيىندىك بيدەن سوڭعى ەلدى باستاعان ءبيى، ءبىرىنشى ايەلى زاۋرە قاراساي باتىردىڭ بالاسى داۋلەتتىڭ قىزى بولعاندىعىن قوسسا دا بولادى عوي. قوسىلماپتى…
وسى دەرەكتەردى العا تارتا وتىرىپ، مەن ۇيعىر اۋدانىن بۇگىندە كوپشىلىك ۇيعارىپ قويعان «شارىن» اتىمەن ەمەس، ءوزىنىڭ ەسكى تاريحي اتاۋى المەرەك ابىزدىڭ اتىمەن اتاۋدى ءجون دەپ سانايمىن. «شارىن» شاتقالى قازاق ەلىنىڭ ماقتانىشى. شاتقالدىڭ ءبىر شەتى ءبىزدىڭ ەلدە جاتقانىمەن، ەكىنشى باسى سوناۋ قىتايدا. دەمەك، ءبىر اۋداننىڭ اتاۋىنا سىيمايتىن كولەمدى الىپ جاتىر.
قازاقتا «باتامەن ەر كوگەرەدى، جاۋىنمەن جەر كوگەرەدى» دەگەن ماقال بار. بۇگىندە ءبىر اۋدانعا اتى بەرىلىپ وتىرعان رايىمبەك باتىردىڭ، باتىر بولۋى – ەڭ الدىمەن تۇسىنە ايان بولىپ ەنگەن المەرەكتىڭ ىقىلاس باتاسى. ەگەر، ۇيعىر اۋدانىنىڭ تاريحي اتاۋىن قايتارىپ المەرەك اۋدانى اتاساق، رايىمبەك پەن المەرەك ەسىمدەرى  قاتار اتالىپ جاتسا، تاريحقا دا، باتىرلارعا دا قيانات بولماس ەدى. جالپى، وسى بابامىز تۋرالى حالقىمىزدىڭ ۇلى پەرزەنتى دىنمۇحاممەت قوناەۆ ايتقان اماناتتى دا ءبىز ەستەن شىعارىپ الىپ جۇرگەن سياقتىمىز. ويلانايىق، اعايىن.
بۇل ورايدا كەيىنگى كەزدە تاريحي تۇلعالار جايى تىرلىك تىندىرىپ جۇرگەن وبلىس اكىمى سەرىك ۇمبەتوۆ مىرزا دا باتىل شەشىمدەرگە بارعانى ماقۇل.

باقتىباي اينابەكوۆ،
جازۋشى
«قازاقستان» اپتالىعى، №18 (258), 14-مامىر، 2009