Samarqandy su alyp ketti me, samaurynnyng suy aghyp ketti me?

(nemese I. Esenberlinning «Kóshpendiler» trilogiyasynda qoldanylghan óleng joldarynyng audarmalary qanday?)

I. Esenberlinning «Kóshpendiler» trilogiyasynyng audarmalaryn saraptay otyryp, kózimizding jetkeni, múnda kәduilgi kez-kelgen audarma mәtinin taldau barysynda sóz bolatyn qanday da bir lingvistikalyq faktorlar jóninde әngime qozghau qiyn. Oghan sebep, kóz aldymyzgha kóldeneng túryp alghan «ghalamat» ekstralingvistikalyq faktorlar tildik mәseleler túrghysynan qanday da bir sóz qozghaugha mýmkindik bermeydi. Naqtylay aitsaq, týpnúsqada qoldanghan avtordyng sheberligin, ózindik stiylin aishyqtaytyn amal-tәsilderi – stilistikalyq kórikteu qúraldary audarma mәtinderine qalay ótti eken degen mәsele oigha da kelmeydi, tym alysta qalady.

Audarmalarda týpnúsqagha kúrmetpen qarau joq. Maghynany týpnúsqa mәtinine meylinshe jaqyn beruge úmtylys joq, tek osynday bir taqyryp tóniregende kópsózdilikpen emin-erkin kósilu bar. Keyde taqyryptan da alys ketetini sonshalyq, «myna oqighanyng audarmasy búl emes, endi qayda boldy eken?» dep bir kitaptyng ishinde úzaghynan adasyp jýre beruge tura keledi. Óleng joldarynyng audarmalaryn «týgeldeudi» qolgha alghanda da «myna ólenning audarmasy búl emes» dep, audarma mәtinderining basqa tústarynan da kóp izdeuge uaqyt ketken jayttar boldy. Mәn-maghyna, mazmúndy izdeumen otyrghanda óleng ataulynyng úiqasy pen yrghaghy degen eng basty sipaty da úmyt qalady eken.

Bir ólenning audarmasyn el nazaryna úsynyp, birge taldap kóreyik.

Asan Qayghynyng Ábilqayyr hangha aitqany:

Trilogiyanyng audarmalary býgingi kýnge deyin baspalardan qomaqty qarjylardy sarp etip, auyq-auyq toqtau kórmesten ýlken taralymdarmen shygharylyp jatqany mәlim.  Biz birizdilikti saqtau maqsatymen búghan deyingi jazylghan zertteulerimizde qoldanylghan derekkózge silteme jasap otyrmyz («Kóshpendiler», Iliyas Esenberlin atyndaghy qor. Almaty q. 1998 j.; «Kochevnikiy», fond iymeny Iliyasa Esenberlina, g. Almaty, 1998 g.; 'The Nomads', The Ilyas Yesenberlin Foundation, Almaty, 2000).

Kópshilikke belgili, trilogiya aldymen orys tiline, odan song oryssha núsqasynan aghylshyn tiline audarylghan. Orysshagha audarghan belgili qazaqstandyq jazushy Moris Simashko, aghylshyn tiline audarghan Oleg Chorakaev (https://www.youtube.com/watch?v=jLdMJqHpA4Y, https://www.ulstu.ru/main/view/article/17995 ghalamtor kózderi aghylshyn tilin mengergen reseylik, tehnika ghylymdarynyng kandidaty degen maghlúmat kórsetedi). Aghylshyn tiline orysshadan jasalghan audarmanyng sapasyna salystyrmaly týrde «óte jaqsy» degen bagha beruge bolady:

Asan Qayghynyng óleng joldarynyng audarmalaryn taldaugha kósheyik.

Audarmalardaghy әrbir sóz tek qana bir maqsatpen, jaghymsyz әserdi eseleu ýshin irikteledi. Búl bir qaraghannan nazargha iligedi, mysaldargha qaranyz:

Úlghayttyng janym jarasyn – Y bolit dusha starogo pevsa‑jyrau…

Jolyn, hanym, tappasan, býlinedi barlyq júrt! – Krivye putiy, moy han, vedut vo mrak…

Qúryshtan berik elimdi ala auyzdyqpen jasytpa!  – ...hocheshi podjechi rodnoy dom!..

«Qúryshtan berik elimdi» degen jerdegi elbirligi degen úghymnyng audarmalardan kórinis tappaytynyn aldyn-ala bilip otyrugha bolady.       Búghan qosa, trilogiyanyng audarmalarynda gorikiy (-aya, -oe, -iye), gore, krovi, ubiystvo, smerti t.b. osynday kisining zәre-qútyn qashyratyn sózder shamadan tys kóp qoldanylady. Onyng dәleli osy bir ghana óleng joldarynyng audarmalarynan da kórinedi:

Keseldimin jazylmas – Y blizka moya smerti;

Túrsyng jalghyz qalghaly!  – Gorikoe odinochestvo jdet.

Bir atanyng balasyn  ekige bólip barasyn! – Ne vnosy je razdory y bratoubiystvo v edinui semiu!..

«Namazyna asyqpa» degende, hannyng namazy bar edi, «ne toropisi zamalivati grehi» deu arqyly ol da óshiriledi.

Lingvistikalyq jәne ekstralingistikalyq faktorgha bir mysal: «Biteu ósken qauyndy Túrsyng bosqa jarghaly» degendi «Na dve chasty jelaeshi rassechi Edinyy jivoy plod» dep audarghanda audarma tәjiriybesinde kezdesetin jalpylau (generalizasiya) degen tәsil qodanylghan eken delik. Orys tilinde neni menzegisi kelse de, plod sózi semantikalyq órisi keng leksema bolghandyqtan, ol jemis-jiydek maghynasyn da qamty alady. Sóitip, oryssha núsqasy «plod» sózin júmbaq kýiinde qaldyrsa da, sóz aldyna «edinyy jivoy» degen anyqtaghyshty qosyp, «nysanany» adam beynesine jaqyndatady. Adresanttyng «amanatyn» sol qalpynda qabyldap alghan adresat – aghylshyn tilindegi audarmashy «jivoy plod»-ty living foetus (kóbine fetus bolyp jazylady) sóztirkesimen beredi. Nәtiyjesinde adamzat ataulygha tәn emes, qolmen jasamaq týgili, adam balasynyng estuge de dәti, aitugha da auzy barmaytyn «jatyrda jatqan nәresteni jaryp tastau, ekige bólip tastau» degen maghyna payda bolady. Sebebi aghylshyn tilindegi foetus (fetus) kóp maghynaly sóz emes, ol – termiyn, bir ghana pishim-pormasy qalyptasqan jatyrda jatqan tiri aghzany bildiredi.

Osylay «Samarqandy su alyp ketti» dep ýlken-ýlken kitaptar milliondaghan tirajben әlemning jetekshi tilderinde toqtausyz jazyp jatsa, milliondaghan beykýnә oqyrman onyng mýldem shyndyqqa janaspaytyn jalghan aqparat ekenin, shyndyghynda bar bolghany «Samaurynnyng suy aghyp ketkenin» qaydan bilsin?!

Búdan búrynghy zertteulerimizde kórsetkenimizdey, audarmalarda qazaq degen sózding ózi «túnshyqtyrylyp», bir jerden qyltiyp kórine almay, qinalyp jatady. Sol «qatang erejeden» attap shygha almay, búl óleng joldaryndaghy «Úmyttyng qazaq dalasyn» degen qatar da «Zabyl ty rodnung stepi» – «You’ve forgotten your native steppe» bolyp audarylady.

Bir ghana óleng joldary audarmalarda osynday «soqqy» kóredi. Árbir jolynan týpnúsqagha jasalghan әdiletsizdikti kórip kózi jetken kisining jany kýizeledi.

Kitap dep atalatyn aty da, zaty da qasiyetti dýniyemen de, sol kitapty kitap etetin qalam dep atalatyn kiyeli zatpen de tútas jatqan bir últqa osynshama jauyzdyq jasaluy mýmkin dep kim oilaghan?!

P.S.: Biz jazudan jalyqpadyq, 15 jyl boldy, el esinep әli otyr.

Núrsәule Rsaliyeva,

filologiya ghylymdarynyng kandidaty

Abai.kz