سامارقاندى سۋ الىپ كەتتى مە، ساماۋرىننىڭ سۋى اعىپ كەتتى مە?

(نەمەسە ءى. ەسەنبەرليننىڭ «كوشپەندىلەر» تريلوگياسىندا قولدانىلعان ولەڭ جولدارىنىڭ اۋدارمالارى قانداي؟)

ءى. ەسەنبەرليننىڭ «كوشپەندىلەر» تريلوگياسىنىڭ اۋدارمالارىن ساراپتاي وتىرىپ، كوزىمىزدىڭ جەتكەنى، مۇندا كادۋىلگى كەز-كەلگەن اۋدارما ءماتىنىن تالداۋ بارىسىندا ءسوز بولاتىن قانداي دا ءبىر لينگۆيستيكالىق فاكتورلار جونىندە اڭگىمە قوزعاۋ قيىن. وعان سەبەپ، كوز الدىمىزعا كولدەنەڭ تۇرىپ العان «عالامات» ەكسترالينگۆيستيكالىق فاكتورلار تىلدىك ماسەلەلەر تۇرعىسىنان قانداي دا ءبىر ءسوز قوزعاۋعا مۇمكىندىك بەرمەيدى. ناقتىلاي ايتساق، تۇپنۇسقادا قولدانعان اۆتوردىڭ شەبەرلىگىن، وزىندىك ءستيلىن ايشىقتايتىن امال-تاسىلدەرى – ستيليستيكالىق كورىكتەۋ قۇرالدارى اۋدارما ماتىندەرىنە قالاي ءوتتى ەكەن دەگەن ماسەلە ويعا دا كەلمەيدى، تىم الىستا قالادى.

اۋدارمالاردا تۇپنۇسقاعا كۇرمەتپەن قاراۋ جوق. ماعىنانى تۇپنۇسقا ماتىنىنە مەيلىنشە جاقىن بەرۋگە ۇمتىلىس جوق، تەك وسىنداي ءبىر تاقىرىپ توڭىرەگەندە كوپسوزدىلىكپەن ەمىن-ەركىن كوسىلۋ بار. كەيدە تاقىرىپتان دا الىس كەتەتىنى سونشالىق، «مىنا وقيعانىڭ اۋدارماسى بۇل ەمەس، ەندى قايدا بولدى ەكەن؟» دەپ ءبىر كىتاپتىڭ ىشىندە ۇزاعىنان اداسىپ جۇرە بەرۋگە تۋرا كەلەدى. ولەڭ جولدارىنىڭ اۋدارمالارىن «تۇگەلدەۋدى» قولعا العاندا دا «مىنا ولەڭنىڭ اۋدارماسى بۇل ەمەس» دەپ، اۋدارما ماتىندەرىنىڭ باسقا تۇستارىنان دا كوپ ىزدەۋگە ۋاقىت كەتكەن جايتتار بولدى. ءمان-ماعىنا، مازمۇندى ىزدەۋمەن وتىرعاندا ولەڭ اتاۋلىنىڭ ۇيقاسى پەن ىرعاعى دەگەن ەڭ باستى سيپاتى دا ۇمىت قالادى ەكەن.

ءبىر ولەڭنىڭ اۋدارماسىن ەل نازارىنا ۇسىنىپ، بىرگە تالداپ كورەيىك.

اسان قايعىنىڭ ابىلقايىر حانعا ايتقانى:

تريلوگيانىڭ اۋدارمالارى بۇگىنگى كۇنگە دەيىن باسپالاردان قوماقتى قارجىلاردى سارپ ەتىپ، اۋىق-اۋىق توقتاۋ كورمەستەن ۇلكەن تارالىمدارمەن شىعارىلىپ جاتقانى ءمالىم.  ءبىز بىرىزدىلىكتى ساقتاۋ ماقساتىمەن بۇعان دەيىنگى جازىلعان زەرتتەۋلەرىمىزدە قولدانىلعان دەرەككوزگە سىلتەمە جاساپ وتىرمىز («كوشپەندىلەر»، ءىلياس ەسەنبەرلين اتىنداعى قور. الماتى ق. 1998 ج.; «كوچەۆنيكي»، فوند يمەني يلياسا ەسەنبەرلينا، گ. الماتى، 1998 گ.; 'The Nomads', The Ilyas Yesenberlin Foundation, Almaty, 2000).

كوپشىلىككە بەلگىلى، تريلوگيا الدىمەن ورىس تىلىنە، ودان سوڭ ورىسشا نۇسقاسىنان اعىلشىن تىلىنە اۋدارىلعان. ورىسشاعا اۋدارعان بەلگىلى قازاقستاندىق جازۋشى موريس سيماشكو، اعىلشىن تىلىنە اۋدارعان ولەگ چوراكاەۆ (https://www.youtube.com/watch?v=jLdMJqHpA4Y, https://www.ulstu.ru/main/view/article/17995 عالامتور كوزدەرى اعىلشىن ءتىلىن مەڭگەرگەن رەسەيلىك، تەحنيكا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى دەگەن ماعلۇمات كورسەتەدى). اعىلشىن تىلىنە ورىسشادان جاسالعان اۋدارمانىڭ ساپاسىنا سالىستىرمالى تۇردە «وتە جاقسى» دەگەن باعا بەرۋگە بولادى:

اسان قايعىنىڭ ولەڭ جولدارىنىڭ اۋدارمالارىن تالداۋعا كوشەيىك.

اۋدارمالارداعى ءاربىر ءسوز تەك قانا ءبىر ماقساتپەن، جاعىمسىز اسەردى ەسەلەۋ ءۇشىن ىرىكتەلەدى. بۇل ءبىر قاراعاننان نازارعا ىلىگەدى، مىسالدارعا قاراڭىز:

ۇلعايتتىڭ جانىم جاراسىن – ي بوليت دۋشا ستاروگو پەۆتسا‑جىراۋ…

جولىن، حانىم، تاپپاساڭ، بۇلىنەدى بارلىق جۇرت! – كريۆىە پۋتي، موي حان، ۆەدۋت ۆو مراك…

قۇرىشتان بەرىك ەلىمدى الا اۋىزدىقپەن جاسىتپا!  – ...حوچەش پودجەچ رودنوي دوم!..

«قۇرىشتان بەرىك ەلىمدى» دەگەن جەردەگى ەلبىرلىگى دەگەن ۇعىمنىڭ اۋدارمالاردان كورىنىس تاپپايتىنىن الدىن-الا ءبىلىپ وتىرۋعا بولادى.       بۇعان قوسا، تريلوگيانىڭ اۋدارمالارىندا گوركي (-ايا، -وە، -يە), گورە، كروۆ, ۋبيستۆو، سمەرت ت.ب. وسىنداي كىسىنىڭ زارە-قۇتىن قاشىراتىن سوزدەر شامادان تىس كوپ قولدانىلادى. ونىڭ دالەلى وسى ءبىر عانا ولەڭ جولدارىنىڭ اۋدارمالارىنان دا كورىنەدى:

كەسەلدىمىن جازىلماس – ي بليزكا مويا سمەرت;

تۇرسىڭ جالعىز قالعالى!  – گوركوە ودينوچەستۆو جدەت.

ءبىر اتانىڭ بالاسىن  ەكىگە ءبولىپ باراسىڭ! – نە ۆنوسي جە رازدورى ي براتوۋبيستۆو ۆ ەدينۋيۋ سەميۋ!..

«نامازىڭا اسىقپا» دەگەندە، حاننىڭ نامازى بار ەدى، «نە توروپيس زاماليۆات گرەحي» دەۋ ارقىلى ول دا وشىرىلەدى.

لينگۆيستيكالىق جانە ەكسترالينگيستيكالىق فاكتورعا ءبىر مىسال: «بىتەۋ وسكەن قاۋىندى تۇرسىڭ بوسقا جارعالى» دەگەندى «نا دۆە چاستي جەلاەش راسسەچ ەدينىي جيۆوي پلود» دەپ اۋدارعاندا اۋدارما تاجىريبەسىندە كەزدەسەتىن جالپىلاۋ (گەنەراليزاتسيا) دەگەن ءتاسىل قودانىلعان ەكەن دەلىك. ورىس تىلىندە نەنى مەڭزەگىسى كەلسە دە، پلود ءسوزى سەمانتيكالىق ءورىسى كەڭ لەكسەما بولعاندىقتان، ول جەمىس-جيدەك ماعىناسىن دا قامتي الادى. ءسويتىپ، ورىسشا نۇسقاسى «پلود» ءسوزىن جۇمباق كۇيىندە قالدىرسا دا، ءسوز الدىنا «ەدينىي جيۆوي» دەگەن انىقتاعىشتى قوسىپ، «نىسانانى» ادام بەينەسىنە جاقىنداتادى. ادرەسانتتىڭ «اماناتىن» سول قالپىندا قابىلداپ العان ادرەسات – اعىلشىن تىلىندەگى اۋدارماشى «جيۆوي پلود»-تى living foetus (كوبىنە fetus بولىپ جازىلادى) سوزتىركەسىمەن بەرەدى. ناتيجەسىندە ادامزات اتاۋلىعا ءتان ەمەس، قولمەن جاساماق تۇگىلى، ادام بالاسىنىڭ ەستۋگە دە ءداتى، ايتۋعا دا اۋزى بارمايتىن «جاتىردا جاتقان نارەستەنى جارىپ تاستاۋ، ەكىگە ءبولىپ تاستاۋ» دەگەن ماعىنا پايدا بولادى. سەبەبى اعىلشىن تىلىندەگى foetus (fetus) كوپ ماعىنالى ءسوز ەمەس، ول – تەرمين، ءبىر عانا ءپىشىم-پورماسى قالىپتاسقان جاتىردا جاتقان ءتىرى اعزانى بىلدىرەدى.

وسىلاي «سامارقاندى سۋ الىپ كەتتى» دەپ ۇلكەن-ۇلكەن كىتاپتار ميلليونداعان تيراجبەن الەمنىڭ جەتەكشى تىلدەرىندە توقتاۋسىز جازىپ جاتسا، ميلليونداعان بەيكۇنا وقىرمان ونىڭ مۇلدەم شىندىققا جاناسپايتىن جالعان اقپارات ەكەنىن، شىندىعىندا بار بولعانى «ساماۋرىننىڭ سۋى اعىپ كەتكەنىن» قايدان ءبىلسىن؟!

بۇدان بۇرىنعى زەرتتەۋلەرىمىزدە كورسەتكەنىمىزدەي، اۋدارمالاردا قازاق دەگەن ءسوزدىڭ ءوزى «تۇنشىقتىرىلىپ»، ءبىر جەردەن قىلتيىپ كورىنە الماي، قينالىپ جاتادى. سول «قاتاڭ ەرەجەدەن» اتتاپ شىعا الماي، بۇل ولەڭ جولدارىنداعى «ۇمىتتىڭ قازاق دالاسىن» دەگەن قاتار دا «زابىل تى رودنۋيۋ ستەپ» – «You’ve forgotten your native steppe» بولىپ اۋدارىلادى.

ءبىر عانا ولەڭ جولدارى اۋدارمالاردا وسىنداي «سوققى» كورەدى. ءاربىر جولىنان تۇپنۇسقاعا جاسالعان ادىلەتسىزدىكتى كورىپ كوزى جەتكەن كىسىنىڭ جانى كۇيزەلەدى.

كىتاپ دەپ اتالاتىن اتى دا، زاتى دا قاسيەتتى دۇنيەمەن دە، سول كىتاپتى كىتاپ ەتەتىن قالام دەپ اتالاتىن كيەلى زاتپەن دە تۇتاس جاتقان ءبىر ۇلتقا وسىنشاما جاۋىزدىق جاسالۋى مۇمكىن دەپ كىم ويلاعان؟!

P.S.: ءبىز جازۋدان جالىقپادىق، 15 جىل بولدى، ەل ەسىنەپ ءالى وتىر.

نۇرساۋلە رساليەۆا،

فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى

Abai.kz