Ámirhan Balqybek. Alghashqy qúrama nemese qúrby-qúrdastargha hat (jalghasy)
Últtyq әdebiyetimizding aidynyna 90-jyldardyng basynda bir tolqynnyng kelip qosylghany belgili. Ýmitinen kýdigi kópteu tómendegi maqala «osy tolqynnyng býgingi ruhany hal-ahualy qanday?» degen saualdargha jauap beruge tyrysady.
***
Bir adamnan eki adamnyng oiy izgi,
Qos relis zymyratar poezdy.
Tólegen Aybergenov.
Byltyr Afinyda jazghy olimpiada oiyndary ótti.Búl anyzdar men әfsanalar eli - ejelgi Elladagha tórtkýl dýnie nazaryn tikken tamasha ay boldy. Qúdaygha shýkir, salymyz sugha ketip, dymymyz qúryp túrghanday bolghan songhy sәtte jalghyz balamyz, boksshy Baqtiyar Artaev top jaryp, kónilimizdi bir demdep aldyq.
Mine, osy olimpiada oiyndary ótip jatqan kezde mening esime bala kezimning bir oqighasy qayta-qayta orala bergen. Ol oqighanyng Elladagha, kóne Grekiyagha tikeley qatysy bar edi.
Ýshinshiden tórtinshige ótken jyly jazda, egin basynda nemere agham ózinde «Ellada erleri» atty kitap baryn, ony bir klastasyna oqugha bergenin aityp qaldy. Kitaptyng mazmúny, besikte jatyp ózin shaghugha kelgen jylandy qylghyndyryp óltirgen býldirshin Gerakl, Tezey men Perseyler turaly qysqasha әngimelep berdi. Áriyne ertegi dese eleng ete qalatyn men búl әngimelerdi auzymnyng suy qúryp tyndadym.
Últtyq әdebiyetimizding aidynyna 90-jyldardyng basynda bir tolqynnyng kelip qosylghany belgili. Ýmitinen kýdigi kópteu tómendegi maqala «osy tolqynnyng býgingi ruhany hal-ahualy qanday?» degen saualdargha jauap beruge tyrysady.
***
Bir adamnan eki adamnyng oiy izgi,
Qos relis zymyratar poezdy.
Tólegen Aybergenov.
Byltyr Afinyda jazghy olimpiada oiyndary ótti.Búl anyzdar men әfsanalar eli - ejelgi Elladagha tórtkýl dýnie nazaryn tikken tamasha ay boldy. Qúdaygha shýkir, salymyz sugha ketip, dymymyz qúryp túrghanday bolghan songhy sәtte jalghyz balamyz, boksshy Baqtiyar Artaev top jaryp, kónilimizdi bir demdep aldyq.
Mine, osy olimpiada oiyndary ótip jatqan kezde mening esime bala kezimning bir oqighasy qayta-qayta orala bergen. Ol oqighanyng Elladagha, kóne Grekiyagha tikeley qatysy bar edi.
Ýshinshiden tórtinshige ótken jyly jazda, egin basynda nemere agham ózinde «Ellada erleri» atty kitap baryn, ony bir klastasyna oqugha bergenin aityp qaldy. Kitaptyng mazmúny, besikte jatyp ózin shaghugha kelgen jylandy qylghyndyryp óltirgen býldirshin Gerakl, Tezey men Perseyler turaly qysqasha әngimelep berdi. Áriyne ertegi dese eleng ete qalatyn men búl әngimelerdi auzymnyng suy qúryp tyndadym.
Sosyn nemere agham kitapty oqyghyng kelse maghan kómektes degen. Sol jyly bir ay boyy jýiekke jalanayaq týsip alyp nemere aghamnyng ýiining darbyzyn tasyghanym әli esimde. Óitkeni, nemer agham «alghan adam әli oqyp bitirmepti, erteng әkelip berem, arghy kýni әkelip berem» dep aldausyrata bergen. Al kitap qolyma týskenshe aghama kómektespeske mende de laj joq-ty. Sebebi kitap ýshin aghama baylausyz tútqyngha ainalyp edim.
Mine, bir ay enbekpen qolyma týsirgen sol kitapta altyn jabaghyny izdep Kolhidagha attanatyn argonavshylar turaly әfsana bar-dy. Bәri kileng jampoz, segiz qyrly, bir syrly jigitter, joryqqa Elladanyng týkpir-týkpirinen jinalghan qaharmandar. Aralarynda Gerakl, Tezey, aghayyndy Poliydevk pen Kostor, Ankey, Admet, Telamondar bar búl topty sol kezgi Grekiyanyng ýzdik sporttyq qúramasy deuge әbden bolady. Júdyryqtasudyng sheberi Poliydevk pen bebrikter patshasy Amikting arasynda ótken jekpe-jek, bәlkim, bokstan men oqyghan alghashqy reportaj shyghar.
IYә, búl sporttan men biletin alghashqy qúramalardyng biri edi. Biraq eng birinshisi emes-tin. Men biletin túnghysh qúrama bizding ózimizding «Batyrlar jyrynyn» ishinde jýrgen-di. Ol qúrama Dotan batyr Shyntemir hannyng qyzyn izdep joryqqa shyqqanda, jolay jinalatyn. Esimderi de qazaqy esimder-di. Jelayaq, Mergen, Saqqúlaq, Kóltauysar, Tausoghar - mine, men biletin alghashqy sport qúramasynyng mýsheleri.
Keyin, er jete kele, argonavshy Yazon men onyng serikteri turaly bir emes, birneshe filimdi, tipti mulitfilimderdi de tamashalaudyng reti kelgen. Biraq men biletin alghashqy qúrama jayynda olar әli kýnge ýnsiz qalyp keledi. Meyli, ózgeler bilmese bilmeytin shyghar, al ózimizding kinogerler men mulitfilimshilerding búl taqyrypty ainalyp óte beruine ne sebep?
Qazir olimpiadashylarymyz Qytayda ótetin kelesi oiyndargha dayyndyq júmysyna kirisip ketti. Al memleket basshysy olimpiadashylarymyzdyng dayyndyghy saqaday say boluy ýshin tiyisti oryndargha Almatynyng manynan olargha arnap sәuletti, songhy ýlgidegi sport keshenin salyp beruge tapsyrma berdi. IYә, bolashaqta dýniyege keletin búl ghimarattyng da qabyrghalary, kire berisi qalyptaghyday el tanghala, әdemi barelieftermen, skuliptura ýlgilerimen bezendiriletinine kýmәn joq. Biraq sol statuyalar galereyasynan, beyneler tobynan men biletin alghashqy qúramanyng mýshelerine taghy da oryn tabylmay qalatyn sekildi. Óitkeni, bizding qazaq ózgeni zor, ózin qor sanauda aldyna jan salmaydy emes pe!
Biraq bәribir alghashqy sporttyq qúrama kóne grekte emes, bizde, qazaqta, týrki babalarymyzda bolghandyghyna senging keledi. Jәne oghan ózing ghana senip qoymay, elimizding bolashaghy - jas úrpaqty da ilandyra alyp jatsang nesi aiyp. Eng arysy, babalardan qalghan múra anyz-ertegi de osy oidy, osy múratty quattap jatqan joq pa!
Eng ókinishtisi, mening qúrdastarymdy múnday oilar kóp mazalay bermeytin sekildi. Kerisinshe, olardyng arasynda «dayyn asqa tik qasyq» toghyshar kónil-kýy beleng alyp bara jatqan synayly.
Bir kezekti basqosuda jasy otyzgha kelgen, el tanyp qalghan aqyn inim maghan «lirik aqyngha Firdousiyding «Shahnamasyn» oqudyng ne qajeti bar?» degen әngime aityp qaldy. Men jauap bermeuge tyrystym. Al endi jauap bermeuge bolmaytynyn týisinip otyrmyn. Aqyn, qazaq aqyny eng bolmasa Firdousy men súltan Mahmúdtyng arasyndaghy әngimening neden órbigendigin biluge tiyis. Firdousiyding «Shahnamasy» Iran tarihyn jyrlaghan epopeya bolsa, ol óz dýniyesin tartu etip otyrghan Mahmúd súltan týrki edi. «Shahnamanyn» mazmúny tútasymen parsy tarihyn úlyqtau bolghasyn, túrandyq Mahmúd qityghyp qaldy. Óitkeni, dastanda týbi túrandyq týrkiler turaly jaqsy lebiz aityla bermeytin. Búl parsy aqyny men týrki súltanynyng shynayy tariyhqa talasy edi. Al bizding denimiz úly aqynnyng otyz jyldyq enbegin birneshe sólkebaygha baghalaghan aldampaz, alayaq, ónerdi, ólendi týsinuden maqúrym beyshara Mahmúd turaly әngimening ghana bilemiz. Eger mening jogharydaghy aqyn inim tek «Shahnamany» emes, tarihty da biraz qoparystyrsa, kim biledi, kýnderding kýninde «Súltan men aqyn» atty әngime jazyp qalar. Ol әngimede men týrki Mahmúdtyng ýlken tarih aldynda, әdebiyet tarihy aldynda aqtalghanyn qalar edim.
IYә, biz de bir nәrse jasauymyz kerek. Babalar qaldyrghan anyz-әfsanalardyng tereng qatparlarynan Tausogharlardy alyp shyghyp, Terminatorlardy yghystyruymyz, Betmenning ornyn ózining zandy iyesi Jelayaqqa alyp beruimiz paryz. Al búl tek kinoshylar men mulitfilimshiler ghana jasaugha tiyis sharualar emes. Mening qúrby-qúrdastarym, aqyndar men jazushylar jegiluge tiyis qara júmys. Siz, biz jasaugha tiyis úly dýniyelerding alghashqy akkordtary bolatyn belbaylaular. Búl baghyttaghy alghashqy ýlgini bizge, qadirine jete bilsek, alpysynshy jylghylar kórsetken bolatyn.
Joq, bizdiki Abay aitqan «Ózimizde barmen kózge úru» bolmauy shart. Ózimizdi ózimiz últ retinde, sol últtyng ókili, azamaty retinde tolyqqandy sezinu ýshin jasalmaq qadamdar bolmaghy jón. Ózgelermen terezemiz teng ekendigine týisinuge aparatyn baspaldaqtar bolugha tiyis.
Japondyq Nobeli syilyghynyng laureaty Yasunary Kavabata eng alghashqy psihologiyalyq romannyng Europa topyraghynda emes, Aziyada, ózining araldargha berik bekingen Japoniyasynda dýniyege kelgendigin maqtanysh tútady. Onynshy ghasyrda dýnege kelgen «Gendzy turaly povesti» Gomerding «Iliada», «Odisseyasy», Dantening «Qúdiretti komediyalarymen» bir qatargha qoyady. «Japoniya - aqyndar men poeziya eli» deydi. Eger múnda sonau H ghasyrdyng ózinde-aq aqyndar Akademiyasy ashylghan bolsa, maqtansa maqtanatynday-aq jóni bar. Bizding alghashqy sporttyq komanda turaly әngime qyluymyzdyng bir sebebi de, mine, osynda. Óitkeni, bizde de ózgelermen boy talastyra, oy jarystyra alatyn bay múra bar degen sózdi aitu. Qajet bolsa, Kavabatalarmen bәsekege, ruhany bәsekege týsu. Al bizge múnday bәsekege týsuge halqymyzdyng bay múrasy tolyq mýmkindik beredi.
Asyly, ótkenge oy kózimen qarap, odan býginge qajetin ekshep ala biludi bizge Gogoli sekildi úly jazushydan ýirengen dúrys shyghar. Ol bir hatynda anasyna: «Siz nәzik, bayqaghysh aqyldyng adamysyz, ózimizding malorossiyandardyng әdet-ghúrpy men saltyn kóp bilesiz, maghan arnaghan hattarynyzda osylardy jaza saludan bas tartpassyz dep senem. Búl maghan óte, óte qajet. Kelesi hatynyzda selolyq diyachoktyng syrt kiyiminen bastap etigine deyin barlyq sәndi kiyimderin tolyq surettep, naghyz bayyrghy, naghyz ejelgi, meylinshe az ózgergen malorossiyandarda búl kiyimderding qalay atalghanyn esim-esimimen atap jazyp jiberuinizdi kýtemin; dәl sonday etip, bizding sharua boyjetkenderding songhy lentasyna deyin qaldyrmastan barlyq kiyimderining atyn da jәne osy kýngi kýieuge shyqqan kelinshekterding de, erkekterding de kiyimderining attaryn da jazarsyz» (M.IY.Gogolige, 1829, 30 sәuir) dep ótinish bildiredi.
Kelesi bir hatynda «... osylardyng zamanynda qanday kýlkili, qyzyqty, qayghyly, qorqynyshty anekdottar men uaqighalar bolghan eken. Birin de eleusiz qaldyrmanyz, men ýshin bәrining de qúny bar» (M.IY.Gogolige, 1830, 2 aqpan) deydi.
Búl - Gogoliding júmys isteu tәsili. Keyin japon Akutagava ashqan ýsh úly janalyqtyng biri.
Shyn әdebiyette tek býginning taqyrybymen shektelip qana qalu kerek degen qaghida joq. Áytpese biz «Taras Buliba» nemese «Tozaq azabyn» әli kýnge deyin tanday qagha tamsanyp oqymaghan bolar edik qoy. Nege oqimyz? Óitkeni, bizge beretini bar bolghandyqtan oqimyz.
Orys Lev Gumiylev «Qiya patshalyghyn izdeuinde» «Mongholdyng qúpiya shejiresine» ýnile otyryp, Shynghys handy taqqa otyrghyzghan Jamúhaday anda, arda dosynyng onyng jolyna, onyng jolyna ghana emes, elining bayandy bolashaghyna ózin qúrbandyqqa shaluy edi degen pikir aitady. Shamasy, eki azamat onasha otyryp, ózara qyryqpyshaq bolyp qyrqysyp jatqan bytyranqy elding basyn qalay biriktirsek bolady dep oilasqan bolsa kerek («Qúpiya shejirede» múnday túspaldama bar). Búdan keyingi Jamúhanyng qadamdarynyng bәri qúpiya týrde Shynghys hannyng aldynda onyng jaularyn tize býktiru baghytynda jasalady. Aqyrynda Shynghys hannyng mәrtebesine, azamattyq abyroyyna kólenke týspesi ýshin Jamúha ajaldy ózgeden emes, ózinen, ózining andasynan súrap alady. Dalalyq mәrttik, dalalyq patriotizm degenimiz osy shyghar.
Lev Gumiylevti oqyghan qazaq Múrat Áuezov Úly Dalanyng shyghysynda sonau qily zamanda jýz bergen osy úly dostyqty dramaturgterimiz piesagha ainaldyryp, rejisserlerimiz sahnalasa ghoy dep armandaydy. «Mine, búl piesanyng óskeleng úrpaqqa berer tәrbiyesi mol bolar edi» deydi ol.
Shynynda da, Shynghys han men Jamúhanyng dostyghy Shekspirdey kemengerding qalamyna ghana súranyp túrghan, kez-kelgenning baghyna jolygha bermes asyl qazyna emes pe?
Al osy qazynany, Lev Gumiylev, Múrat Áuezovter bayqay alghan baylyqty mening qúrdastarym anghara aldy ma? Joq, anghara alghan joq. Óitkeni, olar tarihy zertteulerdi oqudy jogharydaghy aqyn inim sekildi aqyndar men jazushylardyng mindeti emes dep sanaydy.
Men bolsam arghy-bergiden óz jandaryna neni aluy kerektigin bilmey jatyp, olardyng óz jandarynan halyqqa birnәrse bere alatyndyghyna kýmәnmen qaraymyn.
Joq, biz halyqtyng múrasyn ózine qaytaruymyz kerek, qúr qaytarmauymyz kerek, eselep qaytaruymyz kerek. Tek sonda ghana bizding jaynamazymyz aq qaghaz ben qaruymyz qalamsaptyng aldynda arymyz taza bolady. Áytpese, bәri beker. Ýlken, shoqtyghy biyik әdebiyet jasaudan ýmiti bar bolsa, qúrby-qúrdastarymnyng búl taraptarda oilana jýrgenderi jón shyghar.
Biz әdebiyet atty ashyq tenizdegi qayrandy túsqa jaqyndap kele jatyrmyz, búl endi anyq sezilip túr, al qayrandap qalmauymyz tikeley óz dayyndyghymyzgha baylanysty.
Sony
«Abay-aqparat»
